Comment: ආපදා කළමණාකරනය හරියට කරන්න නම් නිසි ආණ්ඩුකරණයක් ඕනැ

I have written about disaster early warnings on many occasions  during the past decade (see 2014 example). I have likened it to running a relay race. In a relay, several runners have to carry the baton and the last runner needs to complete the course. Likewise, in disaster early warnings, several entities – ranging from scientific to administrative ones – need to be involved and the message needs to be identified, clarified and disseminated fast.

Good communications form the life blood of this kind of ‘relay’. Warnings require rapid evaluation of disaster situation, quick decision making upon assessing the risks involved, followed by rapid dissemination of the decision made. Disaster warning is both a science and an art: those involved have to work with imperfect information, many variables and yet use their best judgement. Mistakes can and do happen at times, leading to occasional false alarms.

In the aftermath of the heavy monsoonal rains in late May 2017, southern Sri Lanka experienced the worst floods in 14 years. The floods and landslides affected 15 districts (out of 25), killed at least 208 and left a further 78 people missing. As of 3 June 2017, some 698,289 people were affected, 2,093 houses completely destroyed, and 11,056 houses were partially damaged.

Did the Department of Meteorology and Disaster Management Centre (DMC) fail to give adequate warnings of the impending hydro-meteorological hazard? There has been much public discussion about this. Lankadeepa daily newspaper asked me for a comment, which they published in their issue of 7 June 2017.

I was asked to focus on the use of ICTs in delivering disaster early warnings.

Infographic courtesy Sunday Observer, 4 June 2017

නව මාධ්‍ය සහ නව තාක්ෂණය යොදා ගෙන ආපදාවලට පෙර සාර්ථක අනතුරු ඇඟවීම් ක්‍රියාත්මක වීම ගැන ලෝකයේ උදාහරණ මොනවාද?

ආපදාවලින් සමස්ත සමාජය හැකි තරම් ප්‍රවේශම් කර ගැනීමට කරන ක්‍රමීය සැළසුම්කරණයට, ආපදා අවදානම් අවම කිරීම (disaster risk reduction) යයි කියනවා. එහි වැදගත් කොටසක් තමයි ආපදා අනතුරු ඇඟවීම්.

සොබාවික උවදුරු (hazards) මානව සමාජයන්ට හානි කරන විට එයට ආපදා (disasters) යයි කියනවා. ආපදාවකට පෙර, ආපදාව දිග හැරෙන විට ආ ඉන් පසුව ටික කලක් යන තුරු යන තුන් අදියරේදීම ප්‍රශස්ත සන්නිවේදනවලට මාහැඟි මෙහෙවරක් ඉටු කළ හැකියි.

ආපදා අනතුරු ඇඟවීම් (disaster early warnings) යනු මහජනයාගේ ආරක්ෂාව සැළසීමට රජයකට තිබෙන වගකීම් සමුදායෙන් ඉතා වැදගත් එකක්. රටක  ජාතික ආරක්ෂාව සළසනවාට සමාන්තර වැදගත්කමක් මා එහි දකිනවා.

අනතුරු ඇඟවීම හරිහැටි කිරීමට, බහුවිධ උවදුරු ගැන විද්‍යාත්මකව නිතිපතා දත්ත එකතු කිරීම, ඒවා ඉක්මනින් විශ්ලේෂණය කිරීම හා ඒ මත පදනම් වී තීරණ ගැනීම අයත් වනවා.

මෙරට විවිධ ආපදා පිළිබඳව අනතුරු ඇඟවීම් කිරීමේ වගකීම නොයෙක් රාජ්‍ය ආයතනවලට නිල වශයෙන් පවරා තිබෙනවා. සුනාමි හා කුණාටු ගැන නිල වගකීම ඇත්තේ කාලගුණ විද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවට.

යම් ආපදාවක් ළඟ එන බව සෑහෙන දුරට තහවුරු කර ගත් පසු, එයින් බලපෑමට ලක් වන ප්‍රජාවන් සියල්ලට එය හැකි ඉක්මනින් දැනුම් දී, අවශ්‍ය නම් ඉවත් වීමට නිර්දේශ කළ යුතුයි. මෙකී භාරදූර කාරය කළ හැක්කේ රජයට පමණයි. ස්වේච්ඡා ආයතනවලට එය ප්‍රතිරාවය කරන්න පුළුවන්. ඒත් මුල් තීරණ අදාල රාජ්‍ය ආයතනයක් විසින්ම ගත යුතුයි.

අනතුරු ඇඟවීම් බෙදා හරින විට මේ මූලික සාධක කිහිපයක් සළකා බැලිය යුතුයි.

අනතුරක සේයාව පහළ වූ විට මූලික දැනුම්දීමක් (alert) හා එය වඩාත් තහවුරු වූ විට අනතුරු ඇඟවීමක් (warning) කළ යුතුයි.

ඉවත්වීමේ තීරණය (evacuation) සාවධානව ගත යුත්තක්. ඉවත්ව යන මාර්ග හා එක් රැස් විය යුතු තැන් ගැන කල් තබා ප්‍රජාව දැනුවත් කර තිබිය යුතුයි. මේ සඳහා කලින් කලට ආපදා පෙරහුරු (disaster drills) පැවැත්වීම ඉතා ප්‍රයෝජනවත්.

ආපදා පිළිබඳව මූලික දැනුම්දීම් හා අනතුරු ඇඟවීම් කඩිනමිනුත් කාර්යක්ෂමවත් සමාජගත කරන්නට එක් සන්නිවේදන ක්‍රමයක් වෙනුවට එක වර සන්නිවේදන ක්‍රමවේද කීපයක් යොදා ගත යුතුයි. එකකින් මග හැරෙන ජනයා තව ක්‍රමයකින් හෝ ළඟා වීමට. ටෙලිවිෂන්, රේඩියෝ, ජංගම දුරකථන මෙයට යොදා ගත හැකියි.

අමෙරිකාව හා ජපානය වැනි රටවල සියලු රේඩියෝ හා ටෙලිවිෂන් සේවාවන්වල එදිනෙදා විකාශයන් මදකට බාධා කොට, ඒවා හරහා රජයේ නිසි බලධරයන් විසින් එකවර ආපදා අනතුරු ඇඟවීම් විකාශ කිරීමේ තාක්ෂණමය හා පරිපාලනමය සූදානම තිබෙනවා.

මීට අමතරව cell broadcasting නම් තාක්ෂණයක් මෑතදී දියුණු කොට තිබෙනවා. එයින් ජංගම දුරකථන ජාලයක් හරහා නිශ්චිත ප්‍රදේශවල සිටින ජංගම ග්‍රාහකයන් පමණක් ඉලක්ක කොට ආපදාවක් ගැන SMS කෙටි පනිවුඩ ඉක්මනින් යැවිය හැකියි. හදිසි අවස්ථාවල ජංගම දුරකථන ජාලයට දරා ගන්න බැරි තරම් සන්නිවේදන වැඩි වූ විටෙක (network overload) පවා මේ ක්‍රමයට යවන පණිවුඩ අවසාන ඉලක්කයට යනවා. හැබැයි ඒවා ලබන ජංගම දුරකථනවල බැටරි බලය තිබිය යුතුයි.

මේ cell broadcasting ක්‍රමවේදය මෙරටට අදාල කරන සැටි ගැන ලර්න් ඒෂියා පර්යේෂනායතනය පර්යේෂන කොට තිබෙනවා.

4G දක්වා නූතන දුරකථන තාක්ෂණය යොදා ගැනෙන, මිලියන් 25කට වඩා සක්‍රිය ජංගම දුරකථන ගිනුම් තිබෙන අපේ රටේ මේ තාක්ෂණය ආපදා අවස්ථාවල මීට වඩා උපක්‍රමශීලී ලෙස යොදා ගත යුතුමයි.

අපේ රටේ තිබෙන්නේ නවීන තාක්ෂණය නැතිකමක් නොවේ. තිබෙන නවීන තාක්ෂණයන් කාර්යක්ෂමව හා නිසි පරිදි මෙහෙයවා වැඩ ගැනීමට පරිපාලනමය සූදානම හා තීරණ ගැනීමේ ධාරිතාව මදි වීමයි. මේවා ආණ්ඩුකරණය දුර්වලවීමේ ලක්ෂණ ලෙසයි මා දකින්නේ. ආපදා කළමණාකරනය හරියට කරන්න නම් නිසි ආණ්ඩුකරණයක් තිබීම තීරණාත්මකයි.

නාලක ගුණවර්ධන, විද්‍යා ලේඛක හා මාධ්‍ය පර්යේෂක

[op-ed] Disaster Management in Sri Lanka: Never say ‘Never Again’?

Text of my op-ed article published in Weekend Express newspaper on 2 June 2017

In Sri Lanka, never say  ‘never again’?

By Nalaka Gunawardene

 

Cartoon by Gihan de Chickera

Never Again!

We as a nation collectively uttered these words as we raised our heads after the Indian Ocean tsunami of December 2004. That mega-disaster, which caught our government unawares and society unprepared, devastated many coastal areas, killing around 40,000 and displacing over a million people.

Even a 30 minute early warning could have saved many of those lost lives, by simply asking them to run inland, away from the waves. But there was no such warning.

Badly shaken by that experience, the then government reformed disaster related laws and institutions. Until then, dealing with disaster response was lumped under social services. The new system created a dedicated ministry for disaster management, with emphasis on disaster risk reduction (DRR).

Living amidst multiple hazards is unavoidable, but preparedness can vastly reduce impacts when disasters do occur. That is DRR in a nutshell.

But in immature democracies like ours, we must never say never again. Our political parties and politicians lack the will and commitment required to meet these long-term objectives. Our governance systems are not fully capable of keeping ourselves safe from Nature’s wrath.

Disaster resilience is not a technocratic quick fix but the composite outcome of a myriad actions. Good governance is the vital ‘lubricant’ that makes everything come together and work well. Without governance, we risk slipping back into business as usual, continuing our apathy, greed and short-termism.

This big picture level reality could well be why disaster response has been patchy and uncoordinated in both May 2016 and last week.

Fundamental issues

As the flood waters recede in affected parts of Sri Lanka, familiar questions are being asked again. Did the government’s disaster management machinery fail to warn the communities at risk? Or were the hazard warnings issued but poorly communicated? And once disaster occurred, could the relief response have been better handled? Are we making enough use of technological tools?

These are valid questions that deserve honest answers and wide ranging debate. But having been associated with disaster communication for a quarter century, I get a strong sense of déjà vu when I hear them.

Finger pointing won’t get us very far, even though public anger is justified where governmental lapses are evident. We need to move beyond the blame game to identify core issues and then address them.

In my view, two high level issues are climate resilience and improved governance.

DRR is easier said than done in the best of times, and in recent years human-made climate change has made it much harder. Global warming is disrupting familiar weather patterns and causing more frequent and intense weather. What used to be weather extremes occurring once in 25 or 50 years in the past now happens every few years.

Climate imperatives

The UN’s climate panel (IPCC) says that global average temperatures could rise by somewhere between 2 degree and 6 degrees Centigrade by 2100. This would trigger many disruptions, including erratic monsoons, the seasonal oceanic winds that deliver most of our annual rains.

Sri Lanka has been oscillating between droughts and floods during the past few years. This time, in fact, both disasters are happening concurrently. This week, the Disaster Management Centre (DMC) confirmed that more than 440,500 people in the Northern Province are adversely affected due by the severe drought that had persisted over many months.

That is more than two thirds of the total number of 646,500 people affected by floods and landslides in the South, as counted on June 1. But slowly-unfolding droughts never get the kind of press that floods inspire.

One thing is clear: disaster management can succeed today only if climate realities are factored in. And coping with climate change’s now inevitable impacts, a process known as climate adaptation, requires technical knowledge combined with proper governance of both natural resources and human systems.

Sri Lanka: Not only oscillating between droughts and floods, but now also having both disasters at the same time. Cartoon by Gihan de Chickera

Adapt or Perish

Sri Lanka joined the UN Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) in 1992. But 25 years on, climate considerations are not fully factored into our development planning and public investments. State agencies in charge of roads, railways, irrigation works and utilities don’t appear to realise the need to ‘insure’ their installations and operations from climate impacts.

Climate adaptation is not something that the disaster ministry and DMC alone can accomplish. It needs to be a common factor that runs across the entire government, from agriculture and health to power and transport. It needs to be the bedrock of DRR.

In the wake of the latest disaster, technical agencies are highlighting the need to upgrade their systems by acquiring costly equipment. Yet massive big money or high tech systems alone cannot ensure public safety or create resilience.

We need aware and empowered local communities matched by efficient local government bodies. This combination has worked well, for example, in the Philippines, now hailed as a global leader in DRR.

See also:

Better Governance: The Biggest Lesson of 2004 Tsunami. Groundviews.org, 26 Dec 2009.

Nalaka Gunawardene is a science writer and independent media researcher. He is active on Twitter as @NalakaG

සිවුමංසල කොලූගැටයා #268: වකුගඩු රෝගය වාද පිටියක් නොව ජාතික ආපදාවක් ලෙස සලකමු!

Image courtesy - Health Education Bureau
Image courtesy – Health Education Bureau of Sri Lanka

In this week’s Ravaya column (in Sinhala, published in issue dated 15 May 2016),, I revisit a public health emergency that I have been writing about for several years: mass kidney failure for no known reason.

Beginning in the 1990s, thousands of people in Sri Lanka’s Dry Zone – heartland of its rice farming — developed kidney failure without having diabetes or high blood pressure, the common causative factors. Most affected were men aged 30 to 60 years, who worked as farmers. As numbers rose, puzzled doctors and other scientists started probing possible causes for what is now named Chronic Kidney Disease of unknown etiology (abbreviated as CKDu).

CKDu has become a fully fledged humanitarian emergency, affecting thousands of people and their families – most of them subsistence farmers.

Investigating causes of this ailment — still not pinned down to a specific cause or factor — has proven difficult. While scientists follow rigorous scientific methods, some ultra-nationalists and opportunistic politicians are trying to hijack the issue for their own agenda setting. Some journalists have added fuel to the fire with sensationalist reporting and unwarranted fear-mongering.

On 9 May 2016, I moderated High Level Media Dialogue on Chronic Kidney Disease of Unknown Aetiology (CKDu) and Public Health in Colombo. It was organised jointly by the Ministry of Health, Nutrition and Indigenous Medicine; Ministry of Parliamentary Reforms and Mass Media; and theCoordinating Secretariat for Science, Technology and Innovation (COSTI) of the Ministry of Science, Technology and Research.

Three experienced medical professionals joined our conversation: Dr Tilak Abeysekera, Consultant Nephrologist, Nephrology Dialysis and Transplant Unit, General Hospital, Kandy; Dr Palitha Mahipala, Director General, Health Services, Ministry of Health, Nutrition and Indigenous Medicine; and Dr Vinya Ariyaratne, General Secretary of Sarvodaya and consultant community physician.

In this column, I summarise some of the latest scientific analysis and humanitarian issues that were presented during the event.

See also my other writing on the subject (some early ones are updated in this latest Ravaya column):

2 Sep 2012: සිවුමංසල කොලූගැටයා #81: වකුගඩු රෝගයේ විද්‍යාව හා විජ්ජාව

9 Sep 2012: සිවුමංසල කොලූගැටයා #82: රසායනික පොහොර ‘දෙවොලේ’ සිරගත වූ අපේ ගොවියා

8 March 2015: සිවුමංසල කොලූගැටයා #210: නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයේ ඇත්ත නැත්ත හඳුනා ගනිමු!

18 August 2012: When Worlds Collide #29: Science and Politics of Kidney Disease in Sri Lanka

28 Dec 2013: Don’t exaggerate Lanka’s kidney disease, its discoverer pleads

23 January 2014: SciDev.Net: Going upstream for lasting kidney disease remedies

25 January 2015: Mysterious Kidney Disease in Sri Lanka: Nalaka Gunawardene answers BBC’s questions

15 Feb 2015: Public perceptions of pesticides & how they influence policy: Case of CKDu in Sri Lanka

Dr Vinya Ariyaratne
Dr Vinya Ariyaratne

‘මේ සභාවේ කී දෙනකු නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයට ලක් වී ඇත්ද? නැතිනම් ඔබේ පවුලේ සාමාජිකයකු හෝ මිතුරකුට එය වැළඳී ඇත්ද? රෝගයෙන් පෙළෙන කිසිවකු ඔබ හඳුනනවාද?’

සර්වෝදය මහ ලේකම් වෛද්‍ය වින්යා ආරියරත්න මේ ප්‍රශ්න මතු කළේ හේතු හඳුනා නොගත් වකුගඩු රෝගය (Chronic Kidney Disease of uncertain aetiology, CKDu) ගැන මේ සතියේ කොළඹ පැවති මාධ්‍ය සංවාදයකදී. රෝගයට සම්බන්ධ කිසිවකුත් එහි සිටියේ නැහැ.

වියළි කලාපයේ දිස්ත්‍රික්ක 12කින් වාර්තා වී තිබෙන, දහස් ගණනක් අපේම ජනයාට වැළඳී ඇති මේ රෝගය කොළඹ හා බස්නාහිර පළාතේ කේන්ද්‍ර වූ මාධ්‍යවලටත්, අන් අයටත් ග්‍රහණය වීමේ සීමාවන් සිහිපත් කිරීමටයි ඔහුට ඕනෑ වුණේ.

එසේම මාධ්‍ය ආවරණයකින් හා ප්‍රසිද්ධියෙන් තොරව වකුගඩු රෝගීන් හා ඔවුන්ගේ පවුල්වලට උපකාර කිරීමට බොහෝ ස්වේච්ඡා ආයතන, දානපතීන් හා වෙනත් ලාංකිකයන් ඒකරාශි වෙමින් සිටින බවද ඔහු සඳහන් කළා.

ඇත්තටම මේ ජාතික ආපදාවට මීට වඩා පුළුල් හා ප්‍රශස්ත ලෙසින් සමස්ත සමාජයේ අවධානය අවශ්‍යයි.

1990 දශකයේ උතුරුමැද පළාතේ මුල් වරට වාර්තා වූ මේ රෝගයට හේතු කාරක වන නිශ්චිත සාධකයක් තවමත් හඳුනා ගෙන නැහැ. එක විට බොහෝ බලපෑම්වලට හසු වන මිනිස් සිරුරේ, රෝගාබාධයකට තුඩු දෙන තනි සාධකයක් වෙන් කර ගැනීම ඉතා දුෂ්කරයි.

ගෙවී ගිය දශක දෙකකට වැඩි කාලයක් තුළ ජානමය, පාරිසරික හා ජීවන රටා ලෙස කාණ්ඩ කළ හැකි සාධක රැසක් විද්‍යාත්මක විමර්ශනයට ලක්ව තිබෙනවා.

ජීවන රටාව කාණ්ඩය යටතේ දුම්කොළ, මත්පැන් (විශේෂයෙන් කසිප්පු), ජලය ඇති තරම් නොබීම, දැඩි උණුසුමට දිගටම ලක් වීම, එළිමහනේ වැඩ කිරීම ආදිය පර්යේෂකයන්ගේ විමසිල්ලට ලක් වුණා.

පාරිසරික සාධක කාණ්ඩය යටතේ භූගත ජලයේ ස්වාභාවිකවම හමු වන ෆ්ලෝරයිඩ්, වතුරෙහි කැල්සියම් වැනි ඛනිජ ස්වාභාවික මුසු වී තිබීම, මතුපිට ජලයේ බැක්ටීරියා ශ්‍රාවය කරන විස, බැර ලෝහ (කැඩ්මියම්, ආසනික්) ආහාරවල හෝ ජලයේ මුසු වීම ආදිය පර්යේෂණයට ලක්ව තිබෙනවා. මේ සමහරක් එන්නේ කෘෂි රසායනික (පොහොර, කෘමිනාශක, වල්නාශක) හරහා බවට කල්පිතයක් තිබෙනවා.

ජාත්‍යන්තරව පිළිගත් විද්වත් සඟරාවල පළවූ නිබන්ධනවලින් මේ දක්වා මෙවන් කල්පිත 29ක් මතුකර තිබෙනවා. එකක්වත් තහවුරු වී නැහැ.

මෙයට හේතුව එක සාධකයක් නොව සාධක කිහිපයක සංකලනය බවටත් අනුමාන කැරෙනවා.

විද්‍යාවේ ස්වභාවය පියවරෙන් පියවර සාක්ෂි මත පදනම් වී, ආවේගශීලී නොවී දැනුම නිරවුල් කිරීමයි. එහෙත් වකුගඩු රෝගය ගැන සංවාදවලට හා පර්යේෂණ කිරීමට යොමු වී සිටින සමහරුන්ට මෙසේ ක්‍රමානුකූලව ඉදිරියට යාමට ඉවසිල්ලක් නැහැ. ඔවුන් ප්‍රතිපත්ති සම්පාදකයන්ට බල කරන්නේ අනුමාන මත පදනම් වී යම් පියවර ගන්නා ලෙසයි.

ඇත්තටම මෙය මානුෂික ඛේදවාචකයක්. හදිසි ප්‍රතිචාර ද අවශ්‍යයි. මේ රෝගය මතුව ඇත්තේ ශ්‍රී ලංකාවේ පමණක් ද නොවේ. ඉන්දියාවේ ආන්ද්‍රා ප්‍රදේශ් ප්‍රාන්තයේත්, මෙක්සිකෝව, ග්වාතමාලාව, එල්සැල්වදෝරය, නිකරගුවා, හොන්ඩුරාස් හා කොස්ටාරිකා යන ලතින් අමෙරිකානු රටවලත්, ඊජිප්තුවේත් මෙයට සමාන රෝග තත්ත්ව හමු වනවා.

මේ සියළු රටවල සෞඛ්‍ය බලධාරීන්ට තිබෙන ලොකුම අභියෝගය නම් විද්‍යාඥයන් හේතු සාධක සොයන අතරේ තිබෙන දැනුම යොදා ගෙන රෝගීන්ට ප්‍රතිකාර ලබාදීම හා එය හමු වන ප්‍රදේශවල අන් අයට දිය හැකි හොඳම උපදෙස් ලබා දීමයි. ප්‍රසිද්ධියක් නැතිව මෙය පුළුල් ලෙස කැරෙන බව සෞඛ්‍ය සේවා ප්‍රධානීන්ට සවන් දීමෙන් මට වැටහී ගියා.

Dr Tilak Abeysekera
Dr Tilak Abeysekera

පේරාදෙණිය ශික්ෂණ රෝහලේ වකුගඩු රෝග විශේෂඥ වෛද්‍ය තිලක් අබේසේකර CKDu මුල් වරට හඳුනා ගත්තේ 1990 දශකයේදී. එතැන් පටන් වසර 20කට වැඩි කාලයක් පුරා මේ රෝගය හරිහැටි අවබෝධ කරගන්නට ඔහු තැත් කරනවා.

ඔහු අවධාරණය කරන මූලික කරුණක් නම් සමහර වකුගඩු රෝගීන්ගේ එයට තුඩු දෙන ශාරීරික සාධක හඳුනා ගත හැකි බවයි. මේ සාධක අතර දියවැඩියාව හා අධික රුධිර පීඩනය ප්‍රධානයි. මේ රෝග තත්ත්වයට CKD යයි කියනවා. එහි කිසිදු අබිරහසක් නැහැ.

CKD හරහා වකුගඩු අකරණයට ලක්වන යම් ජන පිරිසක් හැම රටකම හමුවනවා. හඳුනා ගන්නා විට පවතින තත්ත්වය අනුව බෙහෙත් මගින් හෝ රුධිර කාන්දු පෙරීම (dialysis) මගින් හෝ නිරෝගී වකුගඩුවක් බද්ධ කිරීමෙන් හෝ ප්‍රතිකාර කරනවා.

CKD යනු දන්නා ශාරීරික සාධක නැති පුද්ගලයන්ටද වකුගඩු අකරණය හට ගැනීමයි. වෛද්‍ය විද්‍යාව දන්නා සාධකයක් නැති බැවින් ‘හේතු හඳුනා නොගත්’ යයි කියනවා.

මේ රෝගය මුලින් හඳුනාගත් අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ වකුගඩු රෝගීන් සමස්තයෙන් 70%ක් CKDu. ඉතිරි 30% හේතු දන්නා වකගුඩු අකරණය CKD. මේ තත්ත්ව දෙක එකට මිශ්‍ර කිරීම හෝ පටලවා ගැනීම හෝ නොකළ යුතු බව වෛද්‍ය අබේසේකර කියනවා.

එසේම CKDu ‘ශීඝ්‍රයෙන් පැතිරෙනවා’ වැනි ප්‍රකාශ කිරීමේදී ද ප්‍රවේශම් විය යුතු යයි ඔහු කියනවා. මෙය රෝගියකුගෙන් තව කෙනෙකුට බෝවන ආකාරයේ රෝගයක් නොවෙයි.

‘අපට හරියටම කිව නොහැකියි මේ රෝගය මුලට වඩා වැඩි දිස්ත්‍රික්ක ගණනකින් හඳුනා ගන්නේ එය වඩාත් දෙනකුට හට ගන්නා නිසාද නැතිනම් වැඩිපුර දෙනකු මෙය හට ගෙන ඇත්දැයි පරීක්ෂාවට ලක් වීම නිසාද කියා. සමහර විට ඇතැම් ප්‍රදේශවල රෝගීන්ද නොදැන මෙය වසර ගණනක් පැවතුණා විය හැකියි.’

CKDu රෝගයේ අදියර 5ක් තිබෙනවා. එයින් මුල් අදියර තුනේදීම රෝගියාට පෙනෙන හෝ දැනෙන රෝග ලක්ෂණ නැහැ. එය සොයා ගත හැක්කේ රුධිර හා මුත්‍රා සාම්පල් රසායනාගාර පරීක්ෂණවලින්  පමණයි.

රෝග ලක්ෂණ පහළවන විට වකුගඩු සෑහෙන පමණට හානි වෙලා. එවිට කළ හැක්කේ බෙහෙත් හා රුධිර කාන්දු පෙරණය හරහා යම් තාක් කාලයක් ජීවත් වීමට රෝගියාට ඉඩ සලසා දීම පමණයි. මෙය පාලනය කරගත හැකි වුවත් සුව කළ හැකි රෝගයක් නොවෙයි.

වකුගඩු රෝගය මාරාන්තිකයිවැනි ප්රකාශ හරහා සමාජය භීතියට පත් නොකරන්න යැයි වෛද් අබේසේකර අයැද සිටිනවා. සුව කළ නොහැකි වුව පාලනය කර ගන්නා දියවැඩියාව වැනි රෝග ගැන සමාජ ආකල්පය මීට වඩා බෙහෙවින් වෙනස්. ඇත්තටම නිරෝගී වකුගඩුවක් බද්ධ කළොත් රෝගියාට දිගු කලක් ජීවත්වීමටද හැකි වනවා.

වකුගඩු රෝගය ගැන මහජනයාගේ හා ප්‍රතිපත්ති සම්පාදකයන්ගේ අවධානය යොමු කිරීමට මාධ්‍ය වාර්තාකරණය විශාල මෙහෙවරක් කරනවා. එහෙත් සමහර විට මාධ්‍යවේදීන් හෝ පරිසරවේදීන් බලාපොරොත්තු වන මට්ටමේ සරල හා ක්ෂණික විසඳුම් දීම ප්‍රායෝගික නැහැ.

උදාහරණයකට මේ රෝගයට පානීය ජලය සම්බන්ධ යැයි සැක කැරෙනවා. රෝගය පවතින සියලුම දිස්ත්‍රික්කවල සැමට නල ජලය දිය නොහැකිදැයි මාධ්‍ය හමුවේදී එක් මාධ්‍යවේදියෙක් විමසුවා. මේ අතර සියලු කෘෂිරසායන භාවිතය එක් වරම නතර කිරීම සමහර හරිතවේදීන්ගේ දැඩි නිර්දේශයයි.

මේවා ක්‍රියාත්මක කිරීම කෙතරම් දුෂ්කරදැයි ඔවුන් නොදන්නවා ඇති. කෙසේ වෙතත් යහපත් පුරුදු හා පරිසර හිතකාමී ගොවිතැන් ක්‍රමවලට යොමු වීමට මේ රෝගය නිසා හෝ අමතර තල්ලුවක් ලැබේ නම් එය ප්‍රයෝජනවත් අතුරු ඵලයක්. එහෙත් වකුගඩු භීතියක් සමාජගත නොකළ යුතුයි.

ලක් රජය ද සාමාජිකත්වය දරන අන්තර්-රාජ්‍ය සංවිධානයක් වන ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය (WHO), CKDu ගැන විශේෂ අවධානයක් යොමු කරනවා. WHO ශ්‍රී ලංකා කාර්යාලයත්, CKDu පිළිබඳ ජනාධිපති කාර්ය සාධක බලකායත් එක්ව මේ ගැන ජාත්‍යන්තර මට්ටමේ විද්වත් වැඩමුළුවක් 2016 අප්‍රේල් 27-29 තෙදින තුළ කොළඹදී පවත්වනු ලැබුවා.

ශ්‍රී ලංකාවේත්, ගෝලීයවත් මේ ගැන මතුකරගෙන ඇති දැනුම සමාලෝචනය කිරීම හා ඉදිරි පර්යේෂණ ප්‍රමුඛතා හඳුනා ගැනීම එහි අරමුණු වූවා. එසේම නිශ්චිත රෝග කාරක හඳුනා ගන්නා තුරු කළ හැකි බොහෝ දේ ගැන සාකච්ඡා කිරීමට එය අවස්ථාවක් වුණා.

CKDu වාර්තා වී තිබෙන ආසියානු, අප්‍රිකානු හා ලතින් අමෙරිකානු කලාපවල රටවලින් ආ විද්‍යාඥයන් හා මහජන සෞඛ්‍ය විශේෂඥයන් 54 දෙනකු මෙයට සහභාගි වුණා. වකුගඩු රෝග නිවාරණය හා රෝගීන්ට සුබ සාධනය කරන අතර අක්මුල් සෙවීමේ පර්යේෂණාත්මක ප්‍රයත්න වඩාත් සම්බන්ධීකරණයකින් යුතුව ඉදිරියට ගෙන යන සැටි එහිදී විස්තරාත්මක කතාබහට ලක් වුණා.

සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශයේ සෞඛ්‍ය අධ්‍යාපන කාර්යාංශය නිකුත් කළ කෙටි පත්‍රිකාවක් ඉල්ලා සිටින්නේ කල් තබා වකුගඩු රෝගය හඳුනා ගැනීම (Screening) සඳහා ළඟම ඇති රෝහලට හෝ සෞඛ්‍ය වෛද්‍ය නිලධාරී කාර්යාලයට යන ලෙසයි.

වයස 10ට වැඩි සෑම අයකුම අඩු තරමින් වසර තුනකට වරක්වත් මුත්‍රා සාම්පලයක් පරීක්ෂා කරගන්නා ලෙසත්, පවුලේ යමෙකුට වකුගඩු රෝගය ඇත් නම් වසරකට වරක් එසේ කරන ලෙසත් එහි උපදෙස් දෙනවා.

එසේම මේ පරීක්ෂාව වකුගඩු රෝගය හමුවන ප්‍රදේශවල ජනයා පමණක් නොව රටේ ඕනෑම තැනෙක වෙසෙන සැමට අදාළ හා වැදගත් බවද වෛද්‍ය උපදේශයයි. මේ පරීක්ෂාවන් රජයේ රෝහල්වලින් නොමිලයේ කරගත හැකි බව සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය කියනවා.

රෝහල්වලදීත්, ජංගම සායන හරහාත් රෝගය කල් තබා හඳුනා ගැනීමට උත්සාහ කැරෙනවා. 2014-15 කාලයේ දිවයිනේ දිස්ත්‍රික්ක 13ක 662,684ක් ජනයා රජයේ සෞඛ්‍ය සේවා හරහා මේ පරීක්ෂාව නොමිලයේ ලැබ තිබෙන බව සෞඛ්‍ය සේවා අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් වෛද්‍ය පාලිත මහීපාල කියනවා.

Dr Palitha Mahipala
Dr Palitha Mahipala

2016දී වකුගඩු රෝග නිවාරණය සඳහා පමණක් රුපියල් බිලියන් 6.5ක් වෙන් කර ඇති බවත්, රෝගීන්ට කළ හැකි උපරිම ප්‍රතිකාර හා රැක බලා ගැනීම කරන බවත් ඔහු සඳහන් කළා.

රෝගයට හේතු සොයන අතරේ කළ හැකි හා කළ යුතු බොහෝ පියවර තිබෙනවා. වාද පිටියෙන් ඔබ්බට ගොස් මේ නිහඬව කැරෙන මානුෂික මෙහෙයුම් ගැනද මාධ් අවධානය යොමු කළ යුතුයි.

වෛද්‍ය වින්යා ආරියරත්න කියන්නේ මෙයයි: ‘රෝග කාරක හරියටම නිර්ණය කැරෙන තුරු බලා සිටීමට අපට බැහැ. අවශ්‍යත් නැහැ. නිශ්චිත රෝග කාරක සාධකය නොදැන අප ප්‍රතිචාර දක්වන තවත් රෝගාබාධ තිබෙනවා. (පිළිකා හා දියවැඩියාව වැනි). මේ නිසා පර්යේෂණ ඉදිරියට යන අතරේ අප සමාජයක් ලෙස මේ රෝගයෙන් පීඩාවට පත් අපේම සහෝදර ජනයා වෙනුවෙන් පෙළ ගැසෙමු. අපට ඔවුන්ගේ දුක හා දුෂ්කරතා අඩු කරන්නට හැකි අවස්ථා සොයා ඒ ඔස්සේ ඉදිරියට යමු.’

ඔහුගේ අදහස නම් 2004 සුනාමිය වෙරළබඩ බොහෝ ගම් නගරවලට හානි කළ විට රටක් හා සමාජයක් ලෙස එයට අප ප්‍රතිචාර දැක් වූවාට සමාන්තර ආකාරයේ දැවැන්ත කැප වීමක් වකුගඩු රෝගය සම්බන්ධයෙන් ද ඕනෑ බවයි.

Sarvodayya Suvodaya - a resting place for CKDu patients and their families who come to Anuradhapura hospital for treatment
Sarvodayya Suvodaya – a resting place for CKDu patients and their families who come to Anuradhapura hospital for treatment

උතුරුමැද පළාතේ රුධිර කාන්දු පෙරීම සඳහා පැමිණෙන රෝගීන්ගේ භාවිතය පිණිස සර්වෝදය හා මියුසියස් විදුහලේ බාලදක්ෂිකාවන් මෑතදී අනුරාධපුරයේ ඉදි කළ ‘සුවෝදය’ නිවහන ඔහු උදාහරණයක් ලෙස සඳහන් කළා.

මෙවැනි සමාජ සත්කාර අවස්ථා රාශියක් තිබෙනවා. ඒවා හඳුනාගෙන, සංවේදීව හා කාර්යක්ෂමව ප්‍රතිචාර දැක්වීම අවශ්‍යයි.

Sarvodaya Suvodaya in Anuradhapura
Sarvodaya Suvodaya in Anuradhapura

 

සිවුමංසල කොලූගැටයා #250: සුනාමි උවදුරකට හරි හැටි මුහුණ දීමට දැන්වත් අප සූදානම්ද?

Managing disaster early warnings is both a science and an art. When done well, it literally saves lives — but only if the word quickly reaches all those at risk, and they know how to react.

We have come a long way since the devastating Boxing Day tsunami of December 2004 caught Indian Ocean countries by surprise. Many of the over 230,000 people killed that day could have been saved by timely coastal evacuations.

Early warnings work best when adequate technological capability is combined with streamlined decision-making, multiple dissemination systems and well prepared communities.

Rapid onset disasters — such as tsunamis and flash floods — allow only a tight window from detection to impact, typically 15 to 90 minutes. When it comes to tsunamis, it is a real race against time. Effective tsunami warnings require very rapid evaluation of undersea earthquakes and resulting sea level changes, followed by equally rapid dissemination of that assessment.

Following the 2004 disaster, the Indian Ocean Tsunami Warning and Mitigation System (IOTWS) was set up in 2005 under UNESCO’s Intergovernmental Oceanographic Commission. It is a regional collaboration that brings together three regional tsunami service providers – scientific facilities operated by the governments of Australia, India and Indonesia — and over a dozen national tsunami centres. The latter are state agencies designated by governments to handle in-country warnings and other mitigation activities.

In this week’s Ravaya column (appearing in issue of 27 Dec 2015), I explore the challenges of delivering credible and timely tsunami early warnings. I have drawn on my recent participation in the Asian Regional Workshop on “SHER (Science, Health, Environment & Risk) Communication: Role of S&T Communication in Disaster Management and Community Preparedness” held in Jakarta, Indonesia.

See also my English writing on this subject:

Outpacing Tsunamis in the Indian Ocean: Are we ready? Ceylon Today, 4 July 2014

Crying wolf over disasters undermines future warnings. SciDev.Net, 6 February 2013

Nurturing Public Trust in Times of Crisis: Reflections on April 11 Tsunami Warning. Groundviews.org 26 April 2012

A long ‘last mile’: Lesson of the Asian tsunami. SciDev.Net 23 December 2005

Tsunami early warning - how it works from detection to action
Tsunami early warning – how it works from detection to action

2004 දෙසැම්බරයේ බිහිසුණු සුනාමියේ මතකයන් දැන් ටිකෙන් ටික අතීතයට ඇදී යමින් තිබෙනවා.

එහෙත් කිලෝමීටර් 1,300ක් (සැතපුම් 830) පමණ දිග වෙරළ තීරයක් ඇති දූපත් රාජ්‍යයක් ලෙස සුනාමි උවදුරු ගැන අප අවදියෙන් සිටිය යුතුයි.

මීට වසර 11කට පෙර සුනාමියෙන් ආසියාවේ රටවල් 12ක අවාසනාවන්ත ලෙස ලක්ෂ දෙක හමාරකට වැඩි සංඛ්‍යාවක් මිය ගියා. ළඟ එන සුනාමිය ගැන අනතුරු ඇඟවීමක් ලැබ ඔවුන් වෙරළෙන් ටිකක් අභ්‍යන්තරයට දිව ගියා නම් මේ ජීවිත හානිය බෙහෙවින් අඩුකර ගත හැකිව තිබුණා.

අවාසනාවකට බොහෝ තැන්වල එය සිදු වූයේ නැහැ. භූමිකම්පාව හා සුනාමියක් හට ගැනීම පැසිෆික් සාගරයේ සිටි විද්‍යාඥයන් එසැණින්ම පාහේ නිරීක්ෂණය කළත් එම තොරතුර ඉන්දියානු සාගරයේ රටවලට ලබා දී මහජන අනතුරු ඇඟවීමක් බවට පත් කිරීමට අවශ්‍ය ක‍්‍රමවේදයක් එවකට තිබුණේ නැහැ. එය අපේ කාලයේ සිදු වූ දැවැන්ත අතපසුවීමක් ලෙස සැලකෙනවා.

මහා සුනාමියෙන් සති කිහිපයක් ඇතුළත එක්සත් ජාතීන්ගේ අධ්‍යාපනික, විද්‍යාත්මක හා සංස්කෘතික සංවිධානය හෙවත් යුනෙස්කෝව ඉන්දියානු සාගරයේ සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේ ක‍්‍රියාපිළිවෙළක් Indian Ocean Tsunami Warning and Mitigation System (IOTWS) පිහිටුවීමට අඩිතාලම දැමුවා. මෙබන්දක් 1948 සිටම පැසිෆික් සාගරයේ රටවල් සඳහා ක‍්‍රියාත්මක වනවා.

ඉන්දියානු සාගරය භූමි ප‍්‍රමාණයෙන් ලොව තුන්වන විශාලතම සාගරයයි. අප‍්‍රිකාවේ නැගෙනහිර වෙරළ තීරයේ රටවල් හා දූපත් රාජ්‍ය 15ක් පමණත්, මැදපෙරදිග හා ආසියාවේ වෙරළබඩ රාජ්‍ය හා දූපත් රාජ්‍ය 20කට වැඩි සංඛ්‍යාවකුත් ඉන්දියානු සාගරය වට කරමින් පිහිටා තිබෙනවා.

ලෝකයේ ළාබාලම සාගරය ලෙස ඉන්දියානු සාගරයට යටින් සක‍්‍රිය භූ විද්‍යාත්මක ක‍්‍රියාදාමයන් සිදු වනවා. මේ නිසා මුහුද යට භූමිකම්පා නිතර හට ගන්නවා. එහෙත් ඒ හැම එකක්ම සුනාමි ජනනය කරන්නේ නැහැ. යම් සාධක සපුරා ගත් විට කොයි මොහොතේ සුනාමියක් ජනනය වේද, එය කෙතරම් ප‍්‍රබලවේද යන්න කල් තබා කීමටත් බැහැ.

එකම විසඳුම නම් දිවා රාත‍්‍රී නොකඩවා ඉන්දියානු සාගර භූමිකම්පා හා මුහුදු රළ ස්වභාවයන් නිරික්සීමයි. IOTWS අනතුරු ඇඟවීම් ක‍්‍රියාවලිය කරන්නේ මෙයයි.

IOTWS ක‍්‍රියාවලිය 2006 වන විට වැඩ පටන් ගත්තා. සුවිසල් සාගර ප‍්‍රදේශයක් ආවරණය කරන පරිදි පිහිටුවන ලද භූමිකම්පා නිරීක්ෂණ ස්ථාන 25ක්, සාගර පතුලේ තත්ත්වයන් ගැන නිරතුරු දත්ත සපයන මුහුදේ පාවෙන ස්වයංක‍්‍රීය උපකරණ පද්ධති 6ක් මේ කාරියට සම්බන්ධයි. මේ සියල්ල කරන්නේ හැම මොහොතකම දත්ත එකතු කොට එසැණින් ඒවා විශ්ලේෂණය කිරීමේ හැකියාව ඇති කලාපීය මධ්‍යස්ථාන තුනකට චන්ද්‍රිකා හරහා සම්පේ‍්‍රෂණය කිරීමයි.

මේ විද්‍යාත්මක මධ්‍යස්ථාන තුන (Regional tsunami service providers, TSP) ඕස්ටේ‍්‍රලියාව, ඉන්දියාව හා ඉන්දුනීසියාව විසින් මෙහෙයවනු ලබනවා.

ඉන්දියානු සාගරයේ ඕනෑම තැනෙක භූමිකම්පාවක් හට ගෙන සුනාමියක් ජනනය වූවොත් විනාඩි කිහිපයක් තුළ අධිවේගී තක්සේරුවක් කොට මෙම ක‍්‍රියාවලියට සම්බන්ධිත කලාපීය රටවල් 28ක ජාතික මට්ටමේ අනතුරු ඇඟවීමේ ස්ථානවලට (National tsunami warning centres) කඩිනමින් දැනුම් දීම ඔවුන්ගේ වගකීමයි.

එම තොරතුරු ලද විගස රටක් තුළ තීරණ ගැනීම හා ක‍්‍රියාත්මක වීම මුලුමනින්ම ජාතික මට්ටමේ ආයතනවලට භාරයි. එහිදී තමන්ට ලැබෙන (සමහරවිට අසම්පූර්ණ, එහෙත් වෙලාවේ හැටියට තිබෙන හොඳම) තොරතුරු මත පදනම් වී වෙරළාසන්න පෙදෙස්වලට අනතුරු ඇඟවීමක් කරනවා ද, එසේ නම් එය කුමන මට්ටමේ එකක් ද යන්න ඔවුන්ගේ භාරදූර වගකීමයි.

ඉන්දුනීසියාවේ ජාතික විද්‍යා ඇකඩමිය හා ආසියානු විද්‍යා ඇකඩමි සංසදය එක්ව සංවිධානය කළ ආපදා සන්නිවේදනයට නව සන්නිවේදන හා තොරතුරු තාක්ෂණයන් (ICTs) යොදා ගැනීම පිළිබඳ කලාපීය වැඩමුළුවක් දෙසැම්බර් 8-9 දෙදින තුළ ඉන්දුනීසියාවේ ජකර්තා අගනුවර පැවැත් වුණා.

සමාජ මාධ්‍ය වඩාත් ප‍්‍රචලිත වීම ආපදා අවස්ථාවන්හිදී නිල රාජ්‍ය සන්නිවේදනයට බලපාන ආකාරය ගැන කලාපීය උදාහරණ සහිතව එහිදී මා කතා කළා.

Speakers on ‘ICT Applications for Disaster Prevention and Treatment’ in Jakarta, Indonesia, 8-9 Dec 2015
Speakers on ‘ICT Applications for Disaster Prevention and Treatment’ in Jakarta, Indonesia, 8-9 Dec 2015

ජකර්තාව ඉන්දියානු සාගරයටම වැදගත් ආයතන දෙකක් පිහිටි සුවිසල් නගරයක්. IOTWS ක‍්‍රියාවලිය සඳහා කලාපීයව නිරතුරු නිරීක්ෂණ කරන විද්‍යාත්මක මධ්‍යස්ථාන තුනෙන් එකක් මෙහෙයවන්නේ ඉන්දුනීසියාවයි. ඉන්දුනීසියානු රජය වෙනුවෙන් මේ කලාපීය වගකීම දරන්නේ එරට කාලගුණ, දේශගුණ හා භූ භෞතික විද්‍යා ඒජන්සිය (එරට බසින් කෙටි නම BMKG). ඔවුන්ගේ මූලස්ථානය නරඹන්නටත්, එහි ප‍්‍රධානියා හා සෙසු විද්‍යාඥයන් සමග කතා කරන්නටත් මට අවස්ථාව ලැබුණා.

ජකාර්තාවේ පිහිටි අනෙකුත් ආපදා සම්බන්ධ ස්ථානය නම් ඉන්දියානු සාගර සුනාමි තොරතුරු කේන්ද්‍රයයි (Indian Ocean Tsunami Information Centre, IOTIC). අනතුරු ඇඟවීම හැර අනෙකුත් මහජන අධ්‍යාපනය, පෙර සූදානම, ප‍්‍රතිපත්ති මගපෙන්වීම ආදී කලාපීය සේවා රැසක් ලබා දෙන මෙය යුනෙස්කෝව යටතේ ක‍්‍රියාත්මක වන්නක්.

ශ‍්‍රී ලංකාව රාජ්‍ය මට්ටමින් මේ දෙකටම සම්බන්ධයි. ආපදා කළමනාකරණ අමාත්‍යාංශය ප‍්‍රතිපත්ති මට්ටමිනුත්, ජාතික සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේ වගකීම භාර කොට ඇති කාලගුණ විද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව මෙහෙයුම් මට්ටමිනුත් මේ කලාපීය සේවාවන්ට බද්ධ වනවා.

සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමක් වටා තිබෙන ක‍්‍රියාදාමය ඇත්තටම කඩින් කඩ දිවීමේ (relay-running) ධාවන තරගයක් වගෙයි.

සුනාමියක් හට ගත් විට එම රළ තරංග පැයට කිලෝමීටර් 800ක් පමණ වේගයෙන් ආරම්භක ස්ථානයේ සිට චක‍්‍රාකාරව සැම දෙසට විහිද යනවා. මෙය ජෙට් ගුවන් යානයක වේගයට සමානයි. ආරම්භක ස්ථානය තහවුරු කර ගත් විට සුනාමියක් කෙතරම් විනාඩි හෝ පැය ගණනකින් යම් වෙරළකට පැමිණේදැයි ලෙහෙසියෙන් ගණනය කළ හැකියි.

ඉන්දුනීසියාවේ ජාවා හා සුමාත‍්‍රා දුපත් අතර පිහිටි සුන්ඩා සමුද්‍ර සන්ධිය යටින් භූවිද්‍යාත්මකව අතිශයින් සක‍්‍රිය ප‍්‍රදේශයක් තිබෙනවා. 2004 දෙසැම්බර් මාරක සුනාමිය හට ගත්තේ ද එහි සිදු වූ භූමිකම්පාවකින්.

ඒ ප‍්‍රදේශයේ සුනාමි ජනක භූමිකම්පාවක් හට ගත් විට සුනාමි රළ විනාඩි 15-30 අතර කෙටි කාලයකින් ඉන්දුනීසියානු වෙරළට ළඟා වනවා. එනිසා ඔවුන්ට ක්‍රියාත්මක වීමට හා ආරක්ෂක පියවර ගන්නට ඇත්තේ ඉතා කෙටි කාලයයි. එරට වෙරළබඩ ප‍්‍රදේශවල වැසියන්ට දෙනු ලබන පොදු අවවාදය නම් භූමිකම්පාවක් සිදු වනු දෙපයට දැනුණොත් හැකි ඉක්මනින් වෙරළෙන් ඈත නිර්දේශිත ආරක්ෂක ස්ථානවලට (designated safe places) දිව යන්න කියායි.

නමුත්, ඊට වඩා දුරින් පිහිටි රටවලට සුනාමි රළ තරංග ළඟා වීමට වැඩි කාලයක් ගත වනවා. කි.මී. 1,600ක් දුරින් නම් පැය දෙකක්ද, කි.මී. 2,400ක් දුරින් නම් පැය 3ක්ද ආදී වශයෙන්.

සුන්ඩා සමුද්‍ර සන්ධිය ආසන්නයේ සිට ශ‍්‍රී ලංකාවේ නැගෙනහිර වෙරළට සුනාමි තරංගයක් පැමිණීමට දළ වශයෙන් පැය 2.5ක් පමණ ගත වනවා. අනතුරු ඇඟවීම පිළිබඳ තොරතුරු කලාපීයව IOTWS වෙතින් ලබා, දේශීය වශයෙන් ගත යුතු පියවර ගැන ඉක්මනින් තීරණය කොට එය රට තුළ සන්නිවේදනය කිරීමට හා අවශ්‍ය නම් වෙරළ ප‍්‍රදේශවලින් ජනයා ඉවත්කර ගැනීමට (coastal evacuation) ඇති උපරිම කාලය මෙයයි. තීරණ ගැනීම ඉක්මන් වූ තරමට අනෙක් ක්‍රියාවලට වැඩි කාලයක් ඉතිරි වනවා.

ඉක්මනින් ක‍්‍රියාත්මක වනවා නම් මේ කාලය සෑහෙනවා. මන්ද සුනාමියකදී අවශ්‍ය වන්නේ වෙරළබඩින් කිලෝමීටරයක් පමණ රට තුළට ජනයා ඉවත් කර ගැනීම නිසා.

එහෙත් කලබලේට කොරස් කටෙත් අත දමන්න බැහැ යැයි ප‍්‍රකට කියමනක් තිබෙනවා. හදිසි අවස්ථාවකදී කුමක් කළ යුතු ද යන්න ගැන පූර්ව දැනුමක් හා පුහුණුවක් නොතිබුණොත් අනවශ්‍ය ලෙස කලබල වී අවුල් ජාලයක් හට ගත හැකියි.

වෙරළබඩ ප‍්‍රදේශවල ජනයාට සුනාමි අන්තරායක් මතුවන විටෙක හැසිරිය යුතු ආකාරය, යායුතු ආරක්ෂිත ස්ථාන ආදිය පෙර සූදානමක් තිබීම ඉතා වැදගත්. ශ‍්‍රී ලංකාව ඇතුළු රටවල් බොහොමයක දැන් මේ මහජන අධ්‍යාපනය ලබා දෙනවා.

Graphic showing how a tsunami warning system works. AFP FILE PHOTO
Graphic showing how a tsunami warning system works. AFP FILE PHOTO

2004-2014 දශකය තුළ සුනාමි සම්බන්ධ විද්‍යාත්මක නිරීක්ෂණ හා විශ්ලේෂණ හැකියාව සෑහෙන තරමට දියුණු වී තිබෙනවා. 2014 ජූනි මාසයේ ලර්න්ඒෂියා පර්යේෂණායතනයේ වාර්ෂික ආපදා සම්බන්ධ දේශනය කළ පැසිෆික් සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේ කේන්ද්‍රයේ නියෝජ්‍ය අධ්‍යක්ෂ ආචාර්ය ස්ටුවට් වයින්ස්ටයින් මෙය විස්තර කළා.

මුහුදු පතුලේ කම්පාවක් සිදු වී එම දත්ත ලබා ගෙන කඩිනම් තක්සේරුවක් හරහා අනතුරු ඇඟවීමක් නිකුත් කිරීමට 2004දී විනාඩි 18ක් පමණ ගත වූ බවත්, එහෙත් 2014 වනවිට එම කාලය විනාඩි 7කට අඩු වී ඇති බවත් ඔහු කීවා. හැම විනාඩියක්ම වටිනා මේ තීරණාත්මක ක‍්‍රියාවලියේදී තක්සේරුවට අඩු කාලයක් වැය වනවා කියන්නේ එහි තීරණය සන්නිවේදනයට හා ක‍්‍රියාත්මක කිරීමට වැඩි විනාඩි ගණනක් ඉතිරි වනවා යන්නයි.

විද්‍යාඥයන් කරන කඩිනම් සුනාමි තක්සේරුව එසැණින් ජාතික මට්ටමේ අනතුරු අඟවන ස්ථානවලට ලබා දීමට ජංගම දුරකතන හා වෙබ් මාධ්‍ය දෙකම භාවිත වෙනවා (මේ පණිවුඩ මහජනයාට විවෘත නැහැ).

එහිදී ද සන්නිවේදනය ප‍්‍රමිතිගත කිරීමට හා ව්‍යාකූලතා හැකි තරම් අවම කිරීමට පොදු සංඥා ක‍්‍රමවේදයක් (Common Alerting Protocol, CAP), මේ වන විට ආපදා කළමනාකරුවන් අතර ප‍්‍රචලිතවෙමින් තිබෙනවා. මේ සියලූ ප‍්‍රවණතාවලින් නිසි ඵල ළො ගන්නට ජාතික මට්ටමේ තීරණ ගැනීමේ හැකියාව සවිමත් විය යුතුයි.

ඉන්දියානු සාගරයේ විශාල ප‍්‍රදේශයක් ආවරණය කරමින් වසරේ හැම දිනෙකම, දිවා රැයේ නිරතරු නිරීක්ෂණය කරන දියුණු විද්‍යාත්මක පහසුකම් ජකර්තාවේ BMKG සතුව තිබෙනවා.

ඒවා සියල්ල පෙන්වමින් එහි අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් ආචාර්ය ඇන්ඞ් ඒක සාක්යා. අපට කීවේ ‘සුනාමියක් එන බව ඉක්මනින් දැන ගෙන එය ඉන්දියානු සාගරයේ වටේ පිහිටි රටවලට නිල වශයෙන් දැනුම් දීමට විනාඩි ගණනක් තුළ අපට හැකියි. එහෙත් එතැනින් පසු ක‍්‍රියාත්මක වීමේ අඩුපාඩු සමහර රටවල තවමත් තිබෙනවා.’

ඉන්දියානු සාගර සුනාමි තොරතුරු කේන්ද්‍රයේ වැඩසටහන් නිලධාරී ආර්දිතෝ කොඩිජාත් කීවේ මුහුදු පතුලේ කම්පාවක් සිදුවී විනාඩි 10ක් තුළ පළමු පණිවුඩය ජාතික වශයෙන් මේ වගකීම දරන ස්ථානවලට යැවීමට කැප වීමක් ඇති බවයි. ඒ මුල් පණිවුඩය එතෙක් තිබෙන අසම්පූර්ණ තොරතුරු මත පදනම් වනවා. කම්පාවේ ප‍්‍රබලත්වය කොපමණද, සුනාමියක් ජනනය වූවාද නැද්ද යන්න එහි අඩංගුයි.

ඊට යම් විනාඩි ගණනකට පසු දෙවන පණිවුඩයක් නිකුත් කරනවා. සුනාමියක් ජනනය වී ඇත්නම් එය විවිධ රටවල වෙරළට ළඟාවීමට අපේක්ෂිත කාලයත්, රළ තරංගවල උසත් එහි කියැවෙනවා. මේ වනවිට තත්ත්වය බරපතළද නැද්ද යන්න වඩා පැහැදිලියි.

ඉනික්බිති තෙවැනි පණිවුඩයක් නිකුත් වනවා. එහි ඇත්තේ මුහුදු මට්ටම් ගැන අලූත්ම දත්ත හා ඒ වනවිටත් ආසන්න වෙරළ ප‍්‍රදේශවලට සුනාමිය පැමිණ ඇත්ද යන්නයි.

ඉන්දියානු සාගර කලාපයේ මේ ක‍්‍රියාවලිය හරිහැටි සිදුවන බව සහතික කර ගන්න සමෝධානික අභ්‍යාස (coordinated drills) කරනවා. කලාපීය සුනාමි නිරීක්ෂණ/අනතුරු අඟවන කේන්ද්‍ර තුන හා ජාතික මට්ටමේ ස්ථාන අතර සන්නිවේදන අභ්‍යාසයක් වසරකට කිහිප වතාවක් කරනවා.

එසේම සුනාමියක් පැමිණියා සේ සියලු පියවර ගන්නා පෙරහුරුවක් (simulation) වසර දෙකකට වරක් සමස්ත කලාපයම සහභාගි වී සිදුකරනවා. Indian Ocean Wave නම් වන මෙයට කලාපීයව එවන තොරතුරු මත රට තුළ තීරණය ගැනීම, වෙරළාසන්න පෙදෙස්වලින් ජනයා ඉවත් කර ගැනීම වැනි පියවර රැසක් ඇතුළත්.

IOTWS ක‍්‍රියාවලිය එයට සම්බන්ධ රටවල් 28 අන්තර් රාජ්‍ය මට්ටමින් පාලනය කරන ජාත්‍යන්තර සහයෝගිතාවක්. එහි පාලක මණ්ඩලයක් තිබෙන අතර වසර කිහිපයක සිට එහි උප සභාපති ලෙස මොරටුව සරසවියේ මහාචාර්ය සමන්ත හෙට්ටිආරච්චි ක‍්‍රියාකරනවා. ඔහු වෙරළ සංරක්ෂණය හා කළමනාකරණය පිළිබඳ ලොව පිළිගත් විද්වතෙක්.

සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේදී නොවැළැක්විය හැකි කරුණක් නම් සැබැවින්ම නොඑන සුනාමියක් ගැනත් ඉඳහිට වැරදි අනතුරු ඇඟවීමක් (False alarm) නිකුත් වීමයි. මේ ගැන කලක සිට අධ්‍යයනය කරන ලර්න්ඒෂියා සභාපති, සන්නිවේදන මහාචාර්ය රොහාන් සමරජීව කියන්නේ අසම්පූර්ණ දත්ත මත පදනම් වී කඩිමුඩියේ තක්සේරු කරන විට ඉඳහිට වැරදීම ස්වාභාවික බවයි.

1948 සිට පැසිෆික් සාගරයේ හට ගත් හැම සුනාමියක් ගැනම කල් තබා අනතුරු ඇඟවීමක් නිවැරදිව දීමට එම පද්ධතියට හැකිව තිබෙනවා. එකක්වත් මග හැරී නැහැ. හැබැයි ඒ අතර නොපැමිණි සුනාමි ගැන වැරදුණු අනතුරු ඇඟවීම්ද රැසක් තිබෙනවා (හතරෙන් තුනක්ම). මේ යථාර්ථය පිළිගනිමින් එයට අනුගතවීම රටවල් හමුවේ ඇති අභියෝගයක්.

එසේම අද ජංගම දුරකතන හා සමාජ මාධ්‍ය ව්‍යාප්තිය නිසා රටින් පිට සිදු වන මුහුද යට කම්පාවක් හා සුනාමි ජනනයක් ගැන ඉතා කෙටි වේලාවක් තුළ දැන ගැනීමට සාමාන්‍ය ජනයාට හැකියි. නිල තොරතුරු මූලාශ‍්‍රයන්ට හා රාජ්‍ය අනතුරු ඇඟවීමේ ස්ථානවලට තව දුරටත් තොරතුරු ලැබීමේ හෝ බෙදා හැරීමේ ඒකාධිකාරයක් නැහැ.

මේ නිසා කටකතා හා වැරදි තොරතුරුද ඉක්මනින් පැතිර යා හැකියි. එසේ වුවද නිවැරදි, විශ්වසනීය තොරතුරු ප්‍රධාන ධාරාවේ මාධ්‍යවලට පමණක් නොව සමාජ මාධ්‍ය හරහාද සෘජුවම හා ඉක්මනින් නිකුත් කිරීමෙන් රාජ්‍ය ආපදා තොරතුරු ආයතනවලට මෙහි යම් සමනයක් කළ හැකි බව මගේ මතයයි.

 

Crying Wolf in the Global Village? Managing Disaster Early Warnings in the Age of Social Media

Participants of SHER (Science, Health, Environment & Risk) Communication - Role of S&T Communication in Disaster Management and Community Preparedness held in Jakarta, Indonesia, on 8-9 Dec 2015
Participants of SHER (Science, Health, Environment & Risk) Communication – Role of S&T Communication in Disaster Management and Community Preparedness held in Jakarta, Indonesia, on 8-9 Dec 2015

On 8 – 9 December 2015, I attended and spoke at the Asian Regional Workshop on “SHER (Science, Health, Environment & Risk) Communication: Role of S&T Communication in Disaster Management and Community Preparedness” held in Jakarta, Indonesia.

It was organised by the Association of Academies and Societies of Sciences in Asia (AASSA) in collaboration with the Indonesian Academy of Sciences (AIPI), Korean Academy of Science and Technology (KAST) and the Agency for Assessment and Application of Technology (BPPT) in Indonesia.

The workshop brought together around 25 participants, most of them scientists researching or engaged in publication communication of science, technology and health related topics. I was one of two journalists in that gathering, having been nominated by the National Academy of Sciences of Sri Lanka (NAASL).

I drew on over 25 years of journalistic and science communication experience, during which time I have worked with disaster managers and researchers, and also co-edited a book, Communicating Disasters: An Asian Regional Handbook (2007).

Nalaka Gunawardene speaking at Science, Health, Environment & Risk Communication Asian regional workshop held in Jakarta, Indonesia, 8-9 Dec 2015
Nalaka Gunawardene speaking at Science, Health, Environment & Risk Communication Asian regional workshop held in Jakarta, Indonesia, 8-9 Dec 2015

The challenge in disaster early warnings is to make the best possible decisions quickly using imperfect information. With lives and livelihoods at stake, there is much pressure to get it right. But one can’t be timely and perfectly accurate at the same time.

We have come a long way since the devastating Boxing Day tsunami of December 2004 caught Indian Ocean countries by surprise. Many of the over 230,000 people killed that day could have been saved by timely coastal evacuations.

The good news is that advances in science and communications technology, greater international cooperation, and revamped national systems have vastly improved tsunami early warnings during the past decade. However, some critical gaps and challenges remain.

The Indian Ocean Tsunami Warning and Mitigation System (IOTWS) was set up in 2005 under UNESCO’s Intergovernmental Oceanographic Commission. Over USD 400 million has been invested in state of the art equipment for rapid detection and assessment. However, the system’s overall effectiveness is limited by poor local infrastructure and lack of preparedness. Some countries also lack efficient decision-making for issuing national level warnings based on regionally provided rapid assessments.

Warnings must reach communities at risk early enough for action. False warnings can cause major economic losses and reduce compliance with future evacuation orders. Only governments can balance these factors. It is important that there be clearer protocols within governments to consider the best available information and make the necessary decisions quickly.

Now, the proliferation of information and communication technologies (ICTs) is making this delicate balance even more difficult. To remain effective in the always-connected and chattering Global Village, disaster managers have to rethink their engagement strategies.

Controlled release of information is no longer an option for governments. In the age of 24/7 news channels and social media, many people will learn of breaking disasters independently of official sources. Some social media users will also express their views instantly – and not always accurately.

How can this multiplicity of information sources and peddlers be harnessed in the best public interest? What are the policy options for governments, and responsibilities for technical experts? How to nurture public trust, the ‘lubricant’ that helps move the wheels of law and order – as well as public safety – in the right direction?

As a case study, I looked at what happened on 11 April 2012, when an 8.6-magnitude quake occurred beneath the ocean floor southwest of Banda Aceh, Indonesia. Several Asian countries issued quick warnings and some also ordered coastal evacuations. For example, Thai authorities shut down the Phuket International Airport, while Chennai port in southern India was closed for a few hours. In Sri Lanka, panic and chaos ensued.

In the end, the quake did not generate a tsunami (not all such quakes do) – but it highlighted weaknesses in the covering the ‘last mile’ in disseminating early warnings clearly and efficiently.

Speakers on ‘ICT Applications for Disaster Prevention and Treatment’ in Jakarta, Indonesia, 8-9 Dec 2015
Speakers on ‘ICT Applications for Disaster Prevention and Treatment’ in Jakarta, Indonesia, 8-9 Dec 2015

See also: Nurturing Public Trust in Times of Crisis: Reflections on April 11 Tsunami Warning. Groundviews.org 26 April 2012

I concluded: Unless governments communicate in a timely and authoritative manner during crises, that vacuum will be filled by multiple voices. Some of these may be speculative, or mischievously false, causing confusion and panic.

My full PowerPoint:

 

සිවුමංසල කොලූගැටයා #195: අපේ රටේ බලවත්ම පුද්ගලයෝ ජ්‍යොතිර් ඇදුරන්ද?

In this week’s Ravaya column (in Sinhala), published on 23 November 2014, I ask whether astrologers are the most powerful persons in Sri Lanka. This is because all important decisions of the state, including the ceremonial opening of Parliament and scheduling of elections, is done strictly on astrological advice.

Speaking at a recent meeting of the Sri Lanka Rationalists’ Association to discuss my latest book, writer and political commentator Gamini Viyangoda said astrology determines so many personal and public decisions in Sri Lanka. In this obsession, ruling party and opposition party politicians seem united.

Cartoon by Awantha Artigala
Cartoon by Awantha Artigala

‘‘අද අපේ රටේ රාජ්‍ය පාලනයට ජ්‍යොතිෂය සෘජුවම බලපෑම් කරනවා. එයට හේතුව රාජ්‍ය නායකයා මේවා දැඩි ලෙස විශ්වාස කරන්නකු වීම නිසා. එපමණක් නොවෙයි, පාලක හා විරුද්ධ පක්‍ෂ සියල්ලේම පාහේ සිටින බොහෝ නායකයෝ හා අපේ ඡන්දයෙන් පාර්ලිමේන්තුවට යන ජනතා නියෝජිතයෝ ජ්‍යෙතිෂයට අනුව තමයි රටේ තීරණාත්මක පියවර හා ප‍්‍රතිපත්ති නිර්ණය කරන්නේ.’’

ප‍්‍රවීණ ලේඛක හා දේශපාලන විචාරක ගාමිණී වියන්ගොඩ මේ ප්‍රකාශය කළේ මගේ අලූත්ම පොත ‘කාල බෝම්බ ඕනෑකර තිබේ’ නිමිත්ත කර ගෙන ශ‍්‍රී ලංකා හේතුවාදීන්ගෙ සංගමය 2014 ඔක්තෝබර් 23දා කොළඹ එන්. එම්. පෙරේරා කේන්ද්‍රයේ පැවැත්වූ සංවාද මණ්ඩපයේදී.

සිවුමංසල කොලූ ගැටයා තීරු ලිපියේ හේතුවාදී දැක්මක් තිබෙනවා. මා හේතුවාදීන්ගෙ සංගමයේ සාමාජිකයකු නොවූවත් ඔවුන්ගේ තර්කානුකූල හා විචාරශීලි ප‍්‍රවේශය මට ද සමීපයි. ඇත්තටම මා මේ තීරු ලිපිය ලියන්නේ හේතුවාදීන් නොවන බහුතරයක් ලාංකිකයන්ගේ මනැස ටිකක් හෝ විවෘත කිරීමේ අරමුණින්.

හේතුවාදීන්ගෙ සංගමයේ වත්මන් සභාපති සූරපාල රණතුංගත්, ලේකම් තාරක වරාපිටියත් මූලික හැඳින්වීමක් කළ පසු හේතුවාදී ක‍්‍රියාකාරිකයන් හා ලේඛකයන් වන ගාමිණි වියන්ගොඩ හා එස්. එම්. බන්දුසීල දෙදෙනා මගේ පොත හා තීරු ලිපි ගැන අදහස් දැක්වූවා.

Rationalists Association of Sri Lanka discussion on කාල බෝම්බ  ඕනෑකර තිබේ book, 23 October 2014
Rationalists Association of Sri Lanka discussion on කාල බෝම්බ ඕනෑකර තිබේ book, 23 October 2014

ගාමිණි වියන්ගොඩ තව දුරටත් මෙසේ කියා සිටියා: ‘‘අපේ මැතිවරණ පවත්වන්නේ, පාලකයාගේ කේන්දරයට වඩාත්ම සුබදායි යයි කියන දිනයක මිස වෙනත් කිසිදු සාධකයක් සළකා බලා නොවෙයි. මේ නිසා පාලකයන්ටත් වඩා ඉහලින් බලපෑම් කිරීමේ හැකියාව සමහරු ජ්‍යෙතිෂකාරයන්ට අද ලැබී තිබෙනවා.’’

‘‘අද අපේ රටේ බොහෝ දෙනකු නොදන්නා හෝ නූගත් හෝ උදවිය නොවෙයි. ආගම් ඇදහීමේදීත්, ජ්‍යොතිෂය ඇතුලූ ගුප්ත විද්‍යා දැඩි ලෙස විශ්වාස කිරිමේදීත් ඔවුන් තම දැන උගත්කම පසෙක තබා ඔහේ කි‍්‍රයා කරනවා.’’

‘‘මා මෙය දකින්නේ මොළය වෙහෙසවීමට ඇති අලසකම ලෙසයි. මොළය වෙහෙසා තර්කානුකූලව හා බුද්ධිගෝචරව යථාර්ථය විග‍්‍රහ කරනවාට වඩා ඉතා ලෙහෙසිනේ මොළය නිද්‍රාශීලීව තබා ගෙන තමන්ගේ වැදගත්ම තීරණ ආගමට හෝ ජ්‍යොතිෂයට හෝ ඒ දෙකටම භාර දීම.’’

‘‘එසේ මොළය නිද්‍රාශීලීවීමට ඉඩ නොදී, අලස නොවී ස්වාධීනව සිතන ටික දෙනකු නිසා තමයි ලෝකය ඉදිරියට යන්නේ. විද්‍යාව හා ශාස්ත‍්‍ර දියුණු වන්නේත්, ශිෂ්ටාචාරය වර්ධනය වන්නේත් එබන්දන්ගේ පිහිටෙන්. අපට තව තවත් අවශ්‍ය මේ අවධි වූ සිහියෙන් සිටින අයයි.’’

‘‘මොළය අලසව නිද්‍රාශීලීව සිටින උදවිය අවධි කිරීමේ ලොකු වගකීමක් අපට තිබෙනවා. සමාජය විවෘත හා විචාරශීලී කිරිමට මග පෙන්වීම තමයි හේතුවාදීන්ගේ සැබෑ කාර්ය භාරය. හේතුවාදීව සිතිය හැකි දේශපාලනික නොවන කාරණා ඕනෑ තරම් තිබෙනවා. හේතුවාදීන් පුළුල් පරාසයකට යොමු කරන්නට සිවුමංසල කොලූ ගැටයා තීරු ලිපිය හා පොත් මහත් සේ උපකාර වනවා.’’

අපේ ඇතැම් දෙනා ක‍්‍රියා කරන ආකාරය දෙස බලන විට ශ්‍රී ලංකා දුපතේ බුද්ධිමත් ජීවීන් සිටිනවා ද යන්න සැක සහිතයි. මේ තරම් සාක්‍ෂරතාවය ඉහළ හා මාධ්‍ය භාවිතය ප‍්‍රචලිත වූ රටක, මේ තරම් ලෙහෙසියෙන් මුලා කළ හැකි ජනතාවක්, හමු වන්නේ ඇයි?

පසුගිය මැයි මාසයේ මට විද්යුත් ලියුමක් එවමින් රාවය පාඨක නිමල් ජයසිංහ මෙසේ කියා සිටියා: ‘‘අද ශ්‍රී ලාංකිකයෝ පුදුම ගණයේ ආත්මාර්ථකාමියෝය. උගුලෙන් බැරිනම් කෙමණෙන් හෝ තම කාර්ය සිදු වන්නේ නම් එයින් සතුටු වන නරුමයෝය. එබැවින් ඔවුන්ට හැම දෙයක්ම ඕනෑය. උදේ පන්සිල් ගෙන ගෙදරින් පිට වන ඔවුන් ශාන්ත අන්තෝනි පල්ලියේ ද ඉටිපන්දමක් දල්වා වැඩට යති. කාගෙන් හෝ වැඩේ කෙරුනොත් ඇති යන සිතුවිල්ලෙන් කල් ගෙවන මොවුන් විමර්ශනශීලී මිනිසුන් හෝ ගැහැණුන් නොවේ. මොවුන්ට මම ආමන්ත්‍රණය කරන්නේ රැළේ යන්නෝ කියලාය!”

මේ විග්‍රහය මටත් පිලිගන්න සිදු වනවා. මෙවැනි අදහස් අද විවෘතව පල කැරෙන්නේ ද කලාතුරකින්.

‘‘හේතුවාදී ලිපි’’ නමින් 2013දී ප‍්‍රකාශිත ග‍්‍රන්ථයට පූර්විකාවක් ලියමින් එහි සංස්කාරක හා ප‍්‍රවීණ ලේඛක අජිත් තිලකසේන මෙසේ කියනවා:

‘‘අපේ රටටත්, කලාපීය රටවල් ගණනාවකටත් බලපාපු 2004 දෙසැම්බර් 26 සුනාමිය මෙහි 50,000ක පමණ ජනයින්හට මරු කැඳවමින්, සිද්ධ කරපු දේපල හානිය ද විශාලයි. මෙය මතක ඇති ඉතිහාසයේ සිද්ධ නොවු බිහිසුනු ස්වාභාවික විපතක් වුවත් එය පුරෝකථනය කරන්න (එනම් කල් තබා අනතුරු ඇඟවීමට) කිසිම ජ්‍යොතිර් ඇදුරෙක්ට පුලූවන් උනේ නෑ!’’

‘‘ජ්‍යොතිර් ඇදුරන්ට, පේනකරුවන්ට ස්ථිරව යමක් කියන්න බැරි බව දැන දැනත්, කියාපු දේවල් බොරු වූ අවස්ථා දැක දැකත්, ඒ පසු පස යන්නන්ගේ අඩුවක් ශ‍්‍රී ලංකා සමාජය තුළ දැක ගන්න නැහැ…. එසේම තම අවශ්‍යතා ඉටු කර ගන්න විවිධ දෙවි දේවතාවන් කරා ගොස් බාරහාර වන ජනයින්ගේ අඩුවක් දැක ගන්නත් නැහැ’’ ඔහු තව දුරටත් කියනවා.

මා කවදත් කියන්නේ මෙයයි. තනි පුද්ගල මට්ටමින් ඕනෑ කෙනෙකුට ඕනෑම අභව්‍ය දෙයක් ඇදහීමට හා ඒ සඳහා තම කාලය හා මුදල් වැය කරන්නට නිදහස තිබෙනවා. එහෙත් එම ඇදහිලි හා විශ්වාස සෙසු සමාජයට බලෙන් ආරෝපණය කිරීමට හෝ රාජ්‍ය ප‍්‍රතිපත්ති හා රාජ්‍ය පාලනයට ඒවා හරහා බලපෑම් කිරීමට හෝ නිදහසක් නැහැ.

මිථ්‍යාවට මුවා වී, ජනයා බියපත් කර මුදල් ගසා කන වංචනික ජ්‍යෙතිෂවේදීන් හා වෙනත් ගුප්ත ශාස්ත‍්‍රකරුවන් මෑතක සිට තමන්ගේ සටකපට කි‍්‍රයා සඟවන්නට තැත් කරන්නේ ‘සාම්ප‍්‍රදායික දැනුම’ නම් තිරයට මුවා වෙමින්.

දේශීය උරුමය හා පාරම්පරික දැනුම වුව වර්තමානයේ තර්කානුකූල විවාදයට ලක් විය යුතුයි. ආසියාවේ බිහි වූ විශිෂ්ඨතම හේතුවාදියෙකු හා නිදහස් චින්තකයෙකු ලෙස සැලකෙන ආචාර්ය ඒබ‍්‍රහම් තෝමස් කොවූර් (1898 – 1978) එදා කී දේ අදටත් හරියටම ගැලපෙනවා. ‘‘තමන්ගේ ආශ්චර්යයන් පරීක්‍ෂා කිරීමට ඉඩ නොදෙන්නා වංචනිකයෙක්. එබඳු දේ විමසීමට ධෛර්යය නොමැත්තා පහසුවෙන් රැවටිය හැකි කෙනෙක්. එබඳු ආශ්චර්යයන් හා මතවාදයන් ඉස්මුදුනින් පිළිගෙන අදහන්නා මෝඩයෙක්.’’

කොවූර් ශ්‍රී ලංකා හේතුවාදී සංගමය ආරම්භ කළේ 1960දී. විවෘත මනසකින් යුත් විචාරශීලී ලාංකිකයන් රැසක් එයට ඇද ගන්නට ඔහු සමත් වුණා. එනයින් බලන විට කොවූර් හේතුවාදී සංගමයෙන් හා ව්‍යාපාරයෙන් ඔබ්බට ගිය විද්‍යාත්මක චින්තන විප්ලවයකට මුල පිරුවා යයි කිව හැකියි. මේ සදහා විද්‍යාව ඉහළට උගත් එහෙත් ඒ උගත්කමින් මනස මොට කර නොගත් බුද්ධිමතුන් ගණනාවක් මෙන්ම සිංහලෙන් හා දෙමලෙන් ජන සමාජයට මේ පණිවුඩ ගෙන යා හැකි ලේඛන හැකියාව ඇති කලාකරුවන් කිහිප දෙනකු ද ඔහු සම්බන්ධ කර ගත්තා.

එයින් මුල් ගණයට වැටුණු අයගෙන් වඩාත් ප‍්‍රකට වූ චරිතයක් වෛද්‍ය කාලෝ ෆොන්සේකා. තරුණ වෛද්‍යවරයකු හැටියට 1970දී පමණ ඔහු ගිනි පෑගීමේ විද්‍යාත්මක පදනම ගවේෂණාත්මකව ඔප්පු කළේ එය කිසිදු හාස්කමක් හෝ දේවබලයක් හෝ නැතිව කළ හැකි බව ප‍්‍රායෝගිකව පෙන්වා දෙමින්.

කොවූර් වටා ඒකරාශී වූ චරිත අතර ප‍්‍රවීණ ලේඛකයන් වූ අජිත තිලකසේන හා අමුණුගොඩ තිලකරත්න ද සිටියා. පසු කලෙක ශ්‍රී ලංකා හේතුවාදී සංගමයේ සභාපති ලෙස ක‍්‍රියා කළ නීතිඥ ධර්මපාල සේනාරත්න තරුණයකු හැටියට හේතුවාදී ව්‍යාපාරයට ඇදී ආවේ ද 1960-1970 යුගයේයි.

Keepers of Rationalist Flame L to R - Abraham Kovoor, Carlo Fonseka, Dharmapala Senaratne
Keepers of Rationalist Flame L to R – Abraham Kovoor, Carlo Fonseka, Dharmapala Senaratne

මෙරට හේතුවාදී ව්‍යාපාරයේ ස්වර්ණමය යුගය වූයේ ද ඒ දශක දෙකයි. එයට එක් හේතුවක් නම් කොවූර් හා ඔහු වටා එක් වූ දක්‍ෂයන් පිරිසයි. එහෙත් එවකට ලක් සමාජය අදට වඩා එදා විවෘත හා බුද්ධිගෝචර වූ බවට ද තර්ක කළ හැකියි. ඒ ඇයි?

1963 ජන සංගණනයට අනුව මෙරට ජනගහනයෙන් සියයට 76.8ක් දෙනා සාක්‍ෂරතාවය ලබා සිටියා. 1971 සංගණනය වන විට එය සියයට 78.5 දක්වා දියුණු වූ අතර මේ වන විට එය සියයට 92ක් පමණ වනවා. මෙරට අධ්‍යාපන මට්ටම් හා ඒවාට යොමු වන ජන සංඛ්‍යාව හා ප‍්‍රතිශතයන් ඉහළ ගොස් ඇති බව පැහැදිලියි.

සන්නිවේදන තාක්‍ෂණයය පැත්තෙන් බැලූ විට ද සංඛ්‍යාත්මකව විශාල වැඩිවීමක් සිදු වී තිබෙනවා. දුරකථන, රේඩියෝ හා පුවත්පත් පරිශීලනය කරන ජන සංඛ්‍යාව හා ප‍්‍රතිශතය වැඩි අතර එදා නොතිබුණු ටෙලිවිෂන් හා ඉන්ටර්නෙට් මාධ්‍යත්, ජංගම දුරකථනත් අද සමාජයේ ස්ථාපිත වෙලා. තොරතුරු හා දැනුම ලබා ගන්නට හා බෙදා ගන්නට හැකියාව මීට වසර 50කට වඩා අද පැහැදිළිව ම වැඩියි.

"Modern" Lankan? Cartoon by Awantha Artigala
“Modern” Lankan? Cartoon by Awantha Artigala

මේ ප‍්‍රමාණාත්මක දියුණවත් සමග ගුණාත්මකව දියුණුවක් ඇති වී තිබේ ද යන්න විවාදත්මකයි. අපේ ඇතැම් අය මෙන් මා යටගියාව ගැන රොමෑන්ටික් ලෙසින් අතිශයොක්තියෙන් දකින්නකු නොවේ. එහෙත් හේතුවාදීන්ගේ ස්වර්ණමය යුගයේ ඔවුන්ගේ සමාජ මෙහෙවරට අනුබල දෙන්නට, දිරි ගන්වන්නට මෙරට බුද්ධිමතුන්, කලාකරුවන්, වෘත්තිකයන් හා පුවත්පත් කතුවරයන් රැසක් ඉදිරිපත්ව සිටියා.

කොවුර් නඬේ ගුරා වූවත් ඔහු ඒ අභීත බුද්ධිමය චාරිකා ගියේ ලොකු කුඩා බොහෝ දෙනාගේ ආශිර්වාදය හා සහයෝගය ඇතිවයි. එවන් පිරිසක් අද සිටී ද?

2012 ජනවාරියේ ලිපියකින් මා කීවේ මෙයයි: “අපේ මවුපියන්ගේ තරුණ අවධියේ කෙටි කලෙකින් ලක් සමාජයේ බුද්ධිමත් ස්ථරයන්ගේ පිළි ගැනීමට පාත‍්‍ර වූ ආචාර්ය කොවූර් බැරි වෙලාවත් අද මුල් වරට මෙරටට පැමිණ ඒ මෙහෙවර ම ඉටු කරන්නට තැත් කළොත් ප‍්‍රතිචාරය කෙබඳු වේවිද?”

“ඔහු කියන දෙයට සවන් දෙනවා වෙනුවට ඔහුගේ සම්භවය, පෙනුම හා පසුබිම ගැන වැඩි අවධානය යොමු වෙයි. රැවුල වවා ගත්, දකුණු ඉන්දියානු සම්භවය ඇති මලයාලි ජාතිකයෙකු අපේ සංස්කෘතික උරුමයට හා ජාතික අනන්‍යතාවයට (සමහර විට ජාතික ආරක්‍ෂාවට පවා!) තර්ජනයක් කරන බවට චෝදනා එල්ල විය හැකියි.”

“නැතහොත් පුවත්පත් සාකච්ඡාවල දී ඔහුට ජාතිද්‍රෝහී, රාජ්‍ය විරෝධි ලේබල් ලෙහෙසියෙන් ඇලවිය හැකියි! අදෘශ්‍යමාන භුත අවතාර හා පිල්ලි වෙනුවට නාඳුනන තුවක්කුකරුවන්ගේ තර්ජනයට ඔහු ලක් විය හැකියි!”

අපි කුමක් කරමුද? මේ ප්‍රශ්නය යලි යලිත් ඇසීමට කාලයයි.

See also:

22 Jan 2012: සිවුමංසල කොලූගැටයා #50: අවිචාරයේ සැඩ සුළගට මැදි වුණු හේතුවාදී පහන් සිළුව

29 Jan 2012: සිවුමංසල කොලූගැටයා #51: ඔබේ විචාර බුද්ධිය දැන් අක‍්‍රීය කරන්න!

18 May 2014: සිවුමංසල කොලූගැටයා #168: නින්දෙන් ඇවිදින ලක් සමාජය හේතුවාදීන්ට අවදි කළ හැකිද?

Cartoon by Awantha Artigala
Cartoon by Awantha Artigala

Don’t exaggerate Lanka’s kidney disease, its discoverer pleads

Feature article published in Ceylon Today newspaper,  28 Dec 2013

Don’t exaggerate Lanka’s kidney disease, its discoverer pleads

 By Nalaka Gunawardene

See also: Science and Politics of Mass Kidney Failure in Sri Lanka, Groundviews.org, 19 Aug 2012

Image courtesy Down to Earth magazine, India
Image courtesy Down to Earth magazine, India

While unexplained mass kidney failure is a serious public health problem in Sri Lanka, some persons are exaggerating the number of cases and deaths resulting from it, says the kidney specialist who first detected the disease.

Consultant Nephrologist Dr Tilak Abeysekera, who heads the Department of Nephrology and Transplantation at the Teaching Hospital Kandy, told a recent scientific meeting that it is very important to correctly diagnose the ailment – and not get it mixed up with other types of kidney disease.

“For example, only 16% of kidney patients in the Anuradhapura district can be classified as affected by what is now called Chronic Kidney Disease of unknown aetiology, or CKDu,” he said. He was speaking at a national symposium organised by the National Academy of Sciences of Sri Lanka (NASSL).

The symposium, held in Colombo on 10 December 2013, brought together senior representatives from many public institutions, research organisations and advocacy groups. It discussed the current status of knowledge of the disease, its occurrence, cause(s) and the short and long-term action needed to combat or mitigate it.

Wide-ranging discussions at the symposium highlighted the need for better disease surveillance, and further research. Participants also agreed on the need for much caution by policy makers and the media to avoid creating panic and confusion.

“Some writers to newspapers have claimed that the kidney disease is worse than the (2004) tsunami. The two tragedies are not comparable, and many numbers being mentioned in the media are gross exaggerations,” Dr Abeysekera said.

 Mystery disease

CKDu emerged in the early 1990s, when hundreds of people in Sri Lanka’s Dry Zone – heartland of its farming — developed kidney failure without having the common causative factors of diabetes or high blood pressure.

Most affected were men aged between 30 and 60 years who worked as farmers. The disease built up inside the body without tell-tale signs or symptoms, manifesting only in advanced stages.

Dr Abeysekera was the first to notice and report this variation of the disease that had no immediately apparent cause. As the numbers rose, doctors and other scientists began probing further, trying to identify factors that triggered kidney failure.

Having first appeared in the North Central Province, CKDu has since been reported from parts of five more provinces: the North Western, Uva, Eastern, Central and Northern. The endemic area now covers around 17,000 square km, which is home to over 2.5 million people. To date, it remains exclusively a Dry Zone disease.

Owing to discrepancies in record keeping, it is difficult to arrive at a reliable estimate of deaths resulting from CKDu, According to Dr. Kingsley de Alwis, President of NASSL, deaths have variously been estimated at between 20,000 and 22,000 over the past 20 years. These numbers are not fully verified.

According to him, some 8,000 persons are currently undergoing treatment. This costs the public health sector over Rs. 4,000 million every year.

Over the years, many scientific studies have been carried out and various environmental, geochemical and lifestyle related factors have been probed. Researchers now suspect environmental and genetic factors as causes – but a definitive link to a specific factor has yet to be found.

The National CKDu research project, initiated and led by the Ministry of Health during 2009-2011, has concluded that CKDu is caused by multiple factors instead of a single one (see also box below).

In particular, it found chronic exposure of people in the endemic area to low levels of Cadmium through the food chain and also to pesticides. It also reported a genetic susceptibility in individuals with CKDu.

 Many causes

Dr Shanthi Mendis, Director, Management of Non-communicable Diseases at WHO, told the symposium that kidney disease due to environmental factors is not unique to Sri Lanka. It has also been reported from Japan, Nicaragua, El Salvador, Croatia, Bulgaria and Serbia among others.

In Sri Lanka, WHO-supported research has shown that men over 39 years of age who are engaged in chena cultivation are more prone to CKDu. A positive family history in parents or siblings also increases the risk.

According to Dr Mendis, among the factors that appear to play a role are: chronic exposure to low levels of Cadmium through the food chain; exposure to nephrotoxic (kidney-damaging) pesticides; concurrent exposure to other heavy metals (Arsenic and Lead); deficiency of Selenium in diet; genetic susceptibility to kidney failure; and the use of Ayurvedic herbal remedies containing the Sapsanda plant (Aristolochia indica).

Cadmium enters the environment mainly through chemical fertilisers. The national research project did not find drinking water as a main source of Cadmium.

“In endemic areas, high Cadmium levels were found in certain vegetables such as lotus roots, freshwater fish and tobacco. But Cadmium in rice in both endemic and nonendemic areas was less than the allowable limit of 0.2 milligrams per kilogram,” Dr Mendis said.

Traces of Fluoride and Calcium naturally occurring in groundwater may also aggravate the effect of nephrotoxins and contribute to CKDu, she added.

Agrochemicals are not the only substances to watch. Dr Mendis also highlighted 66 Ayurvedic medicinal prescriptions that contain Aristolochia, being used for treating over 20 ailments. These include remedies for snakebite, fever, body pains, labour pain, indigestion and headache. Most people have no idea what their medicine contains, making it particularly difficult to assess exposure to this factor.

As often happens, research has raised more questions while clarifying some issues. Further studies are needed to understand exactly how certain plants accumulate heavy metals from their surroundings.

According to NASSL President Dr de Alwis, this is the typical process of science. “We need not be unduly alarmed about the number of different causes to which CKDu is attributed by scientists…Science works through a series of interactions, as well as the clash of ideas.”

Dr Tissa Vitarana, Senior Minister of Scientific Affairs who opened the symposium, asked all researchers to keep an open mind in such scientific investigations, ensure rigour of testing and analyis, and discuss their findings widely.

“There has been a spate of media abuse on CKDu. I’m glad to note that the media hype has died down so that a more sensible evaluation becomes possible,” he said.

Dr Vitarana, who is a virologist by training, added: “Cadmium, the main heavy metal suspected of being responsible for CKDu, enters our environment mainly through chemical fertilisers. There is no argument that we need to reduce use of such fertilisers. But as a scientist, I need to be convinced that Cadmium is the main cause. Right now, there is no such conclusive evidence, so we need to keep an open mind.”

Remedies & prevention

While the debate on exact causes of CKDu continues in scientific circles, the public health toll keeps rising.

“CKDu is a major public health issue placing a heavy burden on Government health expenditure and is a cause of catastrophic expenditure for individuals and families leading to poverty and stigma in the community,” WHO’s Dr Mendis said.

And as Minister Vitarana noted, in affected areas of the Dry Zone, farmers’ morale is breaking down. “This can raise questions on the future of farming in Sri Lanka.”

Based on the National CKDu research project, WHO has recommended a number of short and long term actions for ministries and other state agencies concerned with health, water supply, food and agriculture sectors.

An urgent priority is to supply clean drinking water to all people living in the endemic districts. Most people currently rely on groundwater, tapped through tube wells, hand pumps, or dug wells. The government’s 2014 budget proposals have recently allocated Rs 900 million to set up Reverse Osmosis small treatment plants that can purify ground water at local level.

Meanwhile, acting on other recommendations, the Ministry of Health has intensified public education and CKDu surveillance.  At the same time, more treatment facilities – including kidney dialysis units – are being set up.

Many families of patients living with CKDu face economic hardship as their breadwinner can no longer work. They need both livelihood and counselling support.

On the preventive front, the Health Ministry now advises against consuming lotus roots in endemic areas, and asks people to be careful with all herbal medicines containing Sapsanda. One study recommendation is for regulating the use of nephrotoxic herbal medicines.

The national research study has also recommended action for stricter regulation of agrochemicals. It specifically calls for regulating the indiscriminate use of synthetic fertilisers, in particular phosphate fertilisers containing traces of Cadmium, Arsenic and Lead. Farmer reliance on these can be reduced by greater use of locally made rock phosphate. Similarly, better regulation of pesticide distribution and use is also needed.

Going a step further, the study has advocated strengthening tobacco regulation to protect people from exposure to Cadmium through passive smoking. This should add to the already strong case against tobacco.

The humanitarian crisis of CKDu has reached such levels, notes WHO, that urgent remedial actions are needed even as researchers continue their investigations.

“Translating available research findings into action should not be delayed. Implementing multisectoral measures to people’s (especially children’s) exposure to nephrotoxins is a top priority,” said Dr Mendis. “Follow-up research should not be a barrier for implementing WHO recommendations.”

Text box:

 It was a national study, clarifies Health Ministry

The national research project on CKDu was co-funded by the World Health Organization (WHO) and Sri Lanka National Science Foundation (NSF). Comprising 11 studies, it is most comprehensive investigation on the topic so far, and involved dozens of local researchers and senior public health officials.

Research teams measured arsenic, cadmium, lead, selenium, pesticides and other elements, often linked with kidney failure, in biological samples from CKDu patients from three endemic areas (Anuradhapura, Polonnaruwa and Badulla). They compared the data with control groups from the endemic areas and a non-endemic area, i.e. Hambantota. They also analysed food, water, soil and agrochemicals from all the areas for the presence of heavy metals such as Cadmium, Arsenic and Lead.

The research findings were formally released in mid 2013. They were also published as a scientific paper in the international medical journal BMC Nephrology in August 2013. The full paper can be accessed free online at: http://www.biomedcentral.com/1471-2369/14/180

“This is a national study carried out by our own experts, with World Health Organization (WHO) providing technical advice and part of the funding,” said Dr P.G. Mahipala, Director General of Health Services at the Ministry of Health.

He clarified: “It is not correct to refer to this study as a WHO study.”

Don’t exaggerate Lanka’s kidney disease - by Nalaka Gunawardene - Ceylon Today, 28 Dec 2013
Don’t exaggerate Lanka’s kidney disease – by Nalaka Gunawardene – Ceylon Today, 28 Dec 2013

Stopping the waves: How can natural barriers like mangroves protect coastal areas?

Cartoon in The Philippine Star, 26 Nov 2013
Cartoon in The Philippine Star, 26 Nov 2013

Arriving in the Philippines just two weeks after the super typhoon Haiyan (local name Yolanda) hit the archipelago nation on 8 November 2013, I’ve been following many unfolding debates on disaster recovery and resilience.

The Filipino media have been full of post-disaster stories. Among them, I came across an editorial in the Philippine Star on 26 Nov 2013, titled Stopping the Waves, which touched on the role of protecting natural barriers that can guard coastal areas from storm surges.

A key excerpt: “Nothing can stop a storm surge, but there are ways of minimizing the impact of powerful waves. Levees have been built in some countries, although the ones in New Orleans were breached by the storm surge during Hurricane Katrina. Another option is to develop mangrove forests, which can also function as bird sanctuaries and breeding grounds for marine life.”

It added: “Yolanda has revived the debate over the proposed destruction of the coastal lagoon to make way for commercial development. That mangrove forest must be protected and expanded rather than destroyed, and more mangrove areas must be propagated throughout the archipelago. You can’t roll back deadly waves, but their punch can be blunted. Natural barriers should help do the job.”

This is just what TVE Asia Pacific’s regional TV series The Greenbelt Reports highlighted. Filmed at 12 locations in four Asian countries (India, Indonesia, Sri Lanka and Thailand) which were hardest hit by the Indian Ocean tsunami of December 2004, the series showcased Nature’s protection against disasters and climate change.

It covered three coastal ecosystems or ‘greenbelts’ — coral reefs, mangroves and sand reefs. Reporters and producers from TVE Asia Pacific journalistically investigated the state of greenbelts in South Asia and Southeast Asia by talking to researchers, activists and government officials. They also looked at efforts to balance conservation needs with socio-economic needs of coastal communities.

Here’s the overview documentary (additionally, there were 12 stand-alone short videos as well):

The Greenbelt Reports: Armed by Nature: Part 1 of 3

The Greenbelt Reports: Armed by Nature: Part 2 of 3

The Greenbelt Reports: Armed by Nature: Part 3 of 3

Watch the entire TV series online for free at: http://www.greenbelts.net/

සිවුමංසල කොලූගැටයා #109: ළග ළග එන ‘කෘෂි රසායනික සුනාමිය’

This week’s Ravaya column (in Sinhala) is about the rising exports of hazardous pesticides coming to the developing world from China.

Similar ground was covered in English in The Coming Pesticide Tsunami: Made in China?

Filipino rice farmer spraying pesticides
Filipino rice farmer spraying pesticides

1955දී තමන් නිපද වූ රෝද දෙකේ අත් ට‍්‍රැක්ටරය වසර දහයකට වැඩි කාලයක් ඝර්ම කලාපීය රටවල ගොවීන්ට ප‍්‍රවර්ධනය කිරීමෙන් පසු එය තමන් අතින් සිදුවු ‘ලොකු වරදක්’ යයි කීර්තිමත් ලාංකික ඉංජිනේරු රේ විජේවර්ධන ප‍්‍රසිද්ධියේ කියා සිටියා. හරිත විප්ලවය ආරම්භයේ පටන් එහි පෙරගමන්කරුවකු වූ ඔහු 1960 දශකය අවසන් වන විට එහි මූලික දැක්ම ප‍්‍රශ්න කළා.

ගොවිතැනේදී අධික ලෙස බාහිරින් ගෙනෙන පොහොර, කෘමිනාශක හා වල් නාශක ආදිය නිසා වගාබිමේ සමතුලිතතාව බිඳ වැටෙන බව ඔහු පසුව වටහා ගත්තා. කෙටි කාලීනව අධික අස්වනු ලැබිය හැකි වුවත් හරිත විප්ලව ක‍්‍රමවේදයන් නිසා වසර කිහිපයකින් වගාබිම් නිසරුවීම, පරිසර දුෂණය හා බරපතල සෞඛ්‍ය ගැටඵ මතු වන සැටි දැන් අප දන්නවා.

සියවස් ගණනාවක් තිස්සේ ආසියාව පුරා කුඹුරුවල ගොවීන් වී වගා කළේ කෘෂි රසායනවල පිහිටෙන් නොවෙයි. කුඹුරුවල ස්වාභාවික ව හමුවන කෘමීන්, මකුඵවන්, පක්ෂීන් හා වෙනත් සතුන් සමග පාරිසරික සමබරතාවක් පවත්වා ගන්නා සැටි ඔවුන් අත්දැකීමෙන් දැන සිටියා.

එහෙත් හරිත විප්ලවයේ රසායනික පොහොර, කෘමිනාශක හා වල්නාශක වගාවට හානි කරන මෙන් ම වගාවට හිතකර සතුන් ද එක සේ විනාශ කළා. රසායනික පොහොර හා අනෙකුත් කෘෂි රසායන වතුරේ දිය වී ඇල දොල හා ගංගා හරහා සමස්ත පරිසරයට ම මිශ‍්‍ර වුණා. මේ විෂ රසායනික අපේ ආහාරවලට සෘජුව මෙන් ම වක‍්‍රවත් ඇතුඵ වුණා.

මෑත කාලයේ හරිත විප්ලවවාදියෝ සැළකිය යුතු සංඛ්‍යාවක් තමන්ගේ වැරදි පිළිගනිමින්, කල්ගත වී හෝ ඒවා නිවැරදි කරගන්නට තැත් කරනවා. ජාත්‍යන්තර සහල් පර්යේෂණ ආයතනය (IRRI) කියන්නේ හරිත විප්ලවයේ විශාල කාර්යභාරයක් ඉටු කළ ලෝක ව්‍යාප්ත කෘෂි පර්යේෂණායතන ජාලයේ සාමාජිකයෙක්.

පසුගිය අඩ සියවස තුළ ආසියානු රටවල සහල් නිෂ්පාදනය වැඩි කිරීමට, සහලින් ආසියානු රටවල් ස්වයංපෝෂිත කිරීමට හා ආහාර හිගයන් වළක්වා ගන්නට විශාල පර්යේෂණාත්මක දායකත්වයක් IRRI ලබාදී තිබෙනවා. අධික ලෙස කෘෂි රසායන භාවිත කරමින් අධික අස්වනු හඹා යාම අහිතකර බව දැන් ඔවුන් පිළි ගන්නවා. මේ ගැන ප‍්‍රසිද්ධියේ කථා කරන ජ්‍යෙෂ්ඨ IRRI විද්‍යාඥයෙක් මෑතදී මට මුණ ගැසුණා.

Dr K L Heong of IRRI
Dr K L Heong of IRRI

ආචාර්ය කොංග් ලූවන් හියොං (Dr K L Heong) ආසියාවේ ප‍්‍රමුඛ පෙළේ කීට විද්‍යාඥයෙක්. මැලේසියානු ජාතිකයකු වන ඔහු බි‍්‍රතාන්‍යයේ ඉම්ජීරියල් සරසවියෙන් ආචාර්ය උපාධියත්, ලන්ඩන් සරසවියෙන් DSc අධිඋපාධියත් ලැබූ, දශක ගණනක් පුරා ආසියාවේ වී වගාවේ කෘමීන් පිළිබඳ පර්යේෂණ කළ අයෙක්. සත්ත්ව විද්‍යාවට සීමා නොවී ගොවීන්ගේ ආකල්ප පිළිබඳ සමාජ විද්‍යාත්මක ගවේෂණ කරමින් කුඩා පරිමාණයේ වී ගොවීන්ට ඇති ප‍්‍රශ්න හා අවශ්‍යතා මැනවින් හදුනාගත් විද්වතෙක්.

ජෛව ලෝකයේ වැඩිපුර ම ජීවී විශේෂ හමු වන්නේ කෘමීන් වශයෙන්. ගම් නගර, වනාන්තර හා ගොවිබිම් යන සැම තැනෙක ම කෘමීන් සිටිනවා. මෙයින් බහුතරයක් කෘමීන් මිනිස් අපට හෝ බෝගවලට කිසිදු හානියක් කරන්නේ නැහැ. හානි කරන කෘමීන් ගොදුරු කර ගන්නා වෙනත් කෘමීන්, මකුඵවන් හා අනෙකුත් ස්වාභාවික සතුරන් (විලෝපීයයන්) සිටිනවා.

මිනිසා යොදන කෘෂි රසායනික නිසා මේ සමතුලිතතාවය බිඳ වැවෙනවා. බොහෝ වගාබිම්වලට කෘමි නාශක අන්‍යවශ්‍ය පමණක් නොව ඒවායේ ප‍්‍රයෝජනයට වඩා හානිය වැඩි බව 1950 දශකයේ සිට ප‍්‍රබුද්ධ ජෛව විද්‍යාඥයන් පෙන්වා දෙනවා. 1962දී අමෙරිකානු විද්‍යාඥ රේචල් කාසන් නිහඬ වසන්තය පොතෙන් දුන් මූලික පණිවුඩය වූයේත් එයයි (2013 ජනවරි 13 කොලම බලන්න).

ආචාර්ය හියොං කාසන්ගේ පණිවුඩය ප‍්‍රතිරාවය කරන වත්මන් පරපුරට අයත්. දියුණු රටවල කෘෂි රසායනික භාවිතය අඩු වන්නට පටන් ගෙන ඇතත් අපේ වැනි දියුණු වන රටවල ඒවා වැඩි වැඩියෙන් භාවිත වන බව ඔහු කියනවා.

කෘෂි රසායනික සුනාමියක් ළග එන බවත්, එහි බහුතර දායකත්වය ලැබෙන්නේ චීන සමාගම් වලින් බවත් ආචාර්ය හියොං අනතුරු අගවනවා. අපේ පරිසරවේදීන් මෙය නොදන්න හැඩයි.

කලක් තිස්සේ පාරිසරික හා සෞඛ්‍ය කි‍්‍රයාකරිකයන් චෝදනා කරන්නේ බටහිර රටවල භාවිතය තහනම් කළ අධික විෂ ඇති කෘෂිරසායනික, එම රටවල බහුජාතික සමාගම් විසින් දියුණුවන ලෝකයේ තවමත් අලෙවි කරන බවයි. මෙය ඓතිහාසිකව සත්‍ය වුවත් බටහිර රටවල පරිසරවේදීන්ගේ බලපෑම් නිසා එසේ කිරීමේ හැකියාව දැන් සීමා වී තිබෙනවා.

අද වන විට සංඛ්‍යා ලේඛන හරහා පැහැදිලි වන යථාර්ථය නම් අපේ රටවලට අධික විෂ සහිත කෘෂි රසායනික අලෙවි කරන්නේ ප‍්‍රධාන කොට ම චීන හා ඉන්දියානු සමාගම් විසින් බවයි.

”උතුරු – දකුණු විස රසායනික අලෙවිය(North-South dumping) ගැන අපි කලෙක සිට දැන සිටියා. එහෙත් දැන් වැඩිපුර සිදුවන්නේ දකුණු – දකුණු අලෙවියක් (South-South dumping). මේ ගැන අපේ රටවල කි‍්‍රයාකාරිකයන් එතරම් දැනුවත් වී නැහැ,” ආචාර්ය හියොං කියනවා.

skullපසුගිය දශකය තුළ ලෝකයේ විශාලතම කෘමිනාශක නිෂ්පාදකයා හා පිටරට යවන්නා බවට චීනය පත් වෙලා. චීනයේ රාජ්‍ය දත්ත පදනම් කොට ගෙන හියොං මෙය පෙන්වා දෙනවා.

”2000දී මෙටි‍්‍රක් ටොන් ලක්ෂ 5ක් පමණ වූ චීනයේ කෘමිනාශක නිෂ්පාදනය 2009 වන විට ටොන් ලක්ෂ 20 ඉක්මවා ගියා. එහෙත් එරට තුළ කෘමිනාශක භාවිතය වැඩි වී ඇත්තේ ඉතා සුඵ වශයෙන්. ඒ කියන්නේ මේ අතිරික්කය ඔවුන් පිටරටවලට විකුණනවා.”

මේවා යන්නේ කොහේ ද?

දැඩි පාරිභෝගික හා සෞඛ්‍ය ආරක්‍ෂණ නීති නිසා දියුණු රටවලට යවන්නට බැහැ. එහෙත් එබදු නීති නොමැති හෝ නීති නිසි ලෙස කි‍්‍රයාත්මක නොවන හෝ ආසියානු හා අපි‍්‍රකානු රටවලට ඒවා අලෙවි කරන බව හියොං සාක්ෂි සහිතව පෙන්වා දෙනවා.

මෙහි තවත් පැතිකඩක් තිබෙනවා. සිය රට තුළ අධික විසැති රසායනික භාවිතය ටිකෙන් ටික සීමා කරන්නට 1983 සිට චීනය පියවර ගන්නවා. 2007දී ඕගැනෝ ෆොස්ෆරස් කාණ්ඩයේ කෘමිනාශක ගණනාවක දේශීය භාවිතය තහනම් කළා. එහෙත් මේ කර්මාන්තයේ නිරත චීන සමාගම් 2,000ක් පමණ තිබෙන අතර සිය රට භාවිතය තහනම් වූ කෘමිනාශක පවා තවදුරටත් නිපදවා පිටරට යැවීමට ඔවුන්ට අවකාශ තිබෙනවා.

කිසි රටක් විවෘත ලෝක වෙළඳපොලේ කුමක් අලෙවි කරනවා ද යන්න ගැන අපට සෘජුව බලපෑම් කළ නොහැකියි. එහෙත් අපේ රට තුළට ගෙන ඒමට ඉඩ දෙන්නේ මොනවා ද යන්න තීරණය, අධීක්‍ෂණය හා පාලනය කිරීමට අපට හැකි විය යුතුයි.

ජාතික මට්ටමේ කෘෂි වෙළඳ දත්ත එක්තැන් කරන එක්සත් ජාතීන්ගේ ආහාර හා කෘෂිකර්ම සංවිධානයේ (UN-FAO) සංඛ්‍යා ලේඛන වෙබ් අඩවියට අනුව 2010දී ශී‍්‍ර ලංකාවට පිටරටින් ගෙනා කෘමිනාශකවල වටිනාකම අමෙරිකානු ඩොලර් මිලියන 47 (රුපියල් බිලියන් 5.8 ක්). 2011දී ඒ අගය ඩොලර් 60.15 දක්වා ඉහළ ගියා (රුපියල් බිලියන් 7.5). මේ දෙවසරේ මෙරටට ගෙනා කෘමිනාශක පරිමාවන් එහි සඳහන් නැහැ. එහෙත් හුදෙක් මිළ වැඩි වීම නොව ගෙන ආ පරිමාව වැඩි වීමක් ද සිදුව ඇතැයි අපට අනුමාන කළ හැකියි. බිලියන් ගණන් ගෙවා මෙරටට මේ විෂ අධික ද්‍රව්‍ය ගෙන එන්නේ කොහි සිට ද? http://faostat.fao.org

චීන කෘමිනාශක සමාගම්වල දායකත්වය නිසා පරිමාවෙන් හා වටිනාකමින් වැඩි වන ලෝක කෘෂි රසායනික වෙළදාමෙන් බේරී සිටීමට අපේ රටවල අදාල නීති, රෙගුලාසි හා අධීක්‍ෂණය වහා ම සවිමත් කළ යුතු බවට හියොං අවධාරණය කරනවා. අපේ ආරක්‍ෂාව අප ම සළසා ගතයුතුයි.

”අප මේ කථා කරන්නේ අධි බලැති වස විස ගැනයි. මේවා සබන් හෝ දන්තාලේප වැනි දෑ මෙන් පුංචි කඩවල පවා විකිණීමට තිබෙන බව ආසියාව පුරා ම මා දකිනවා. මේවා අපේ රටවලට ගෙන ඒම යම් ලියාපදිංචියක් හරහා අධීක්‍ෂණය වූවත්, රට තුළ බෙදා හැරීම හා ගොවීන්ට අලෙවි කිරීම ගැන එතරම් පාලනයක් නැහැ. මේ තත්ත්වය වෙනස් කළ යුතුයි,” හියොං කියනවා.

බොහෝ ගොවීන් තම වගා බිමේ කෘමි ප‍්‍රශ්න ගැන උපදෙස් පතා ගෙන යන්නේ තමන්ට ආසන්න ම කෘෂි රසායනික අලෙවි කරන්නා ළගට. එය ගමේ සිල්ලර කඩයක් විය හැකියි. මේ කුඩා කඩවල මුදලාලිලා තමන් ළග ඒ මොහොතේ තිබෙන හෝ තමන්ට වැඩි ම වෙළඳ වට්ටම ඇති රසායනිකය මුදලාලි ගොවියාට නිර්දේශ කරනවා. අවශ්‍ය මාත‍්‍රාවට වඩා ඉසීමෙන් ඉක්මන් හා හොඳ ප‍්‍රතිඵල ලැබේ යයි වැරදි පිළිගැනීමක් ද ගොවීන් අතර තිබෙනවා.

හියොං කියන්නේ අධික වස විස මෙසේ හිතුමතයට සිල්ලරට අලෙවි කිරීම සිදු වන තාක් කල් කෘෂි රසායනික අවභාවිතය පාලනය කළ නොහැකි බවයි. රටට ගෙන ඒමේදී කුමන කොන්දේසි මත එය කළත් ප‍්‍රායෝගික ව එය කි‍්‍රයාත්මක වන්නේ සිල්ලර වෙළෙන්දා හා ගොවියා අතර ගනුදෙනුවේදීයි.

බොහෝ රටවල කෘෂි රසායනික රටට ගෙන ඒම, බෙදා හැරීම හා අලෙවිය ගැන නීති හා රෙකුලාසි මාලාවක් තිබෙනවා. එහෙත් එය හරියට රජතුමාට හකුරු හැදුවා වගේ වැඩක්. ඉතා පිවිතුරු ලෙසින් හකුරු හදනවා යයි ප‍්‍රතිඥා දුන්නත් වැඬේට බැස්සාම එය කෙරුණේ වෙනස් විධියට. ‘කියන කොට එහෙමයි – කරන කොට මෙහෙමයි!’ යන කියමන අප අතර තිබෙන්නේ මෙවැනි පරස්පරයන් විස්තර කරන්නටයි.

හැබැයි හකුරුවලට වඩා බෙහෙවින් විස සහිත කෘෂි රසායනික ගැන එබදු දෙබිඩි පිළිවෙතක් තව දුරටත් පවත්වා ගත නොහැකියි.

බටහිර වෛද්‍ය ක‍්‍රමයේ ඖෂධ අලෙවිය උදාහරණයක් ලෙස ගනිමින් හියොං කියන්නේ වට්ටෝරු හරහා බෙහෙත් ගන්නට නම් ඒ සඳහා පුහුණුව හා අවසර ලැබූ ඖෂධවේදියකු සිටින ෆාමසියකට යා යුතු බවයි. සිල්ලර කඩවලට එබදු බෙහෙත් විකුණන්නට ඉඩක් නැහැ. ඖෂධවේදීන් සහතික කිරීම එම වෘත්තිකයන් හරහා ම සිදුවීම බොහෝ රටවල ක‍්‍රමවේදයයි. අවම වශයෙන් එබදු ස්වයං නියාමන ක‍්‍රමයකට වස විෂ විකිණීමත් ඉක්මනින් ම යොමු විය යුතු බව හියොං කියනවා.

”ප‍්‍රතිපත්ති හා නියාමන මට්ටම්වලින් නිසි පියවර නොගෙන කෙතරම් ගොවීන් පුහුණු කළත්, මහජනතාව දැනුවත් කළත් එය සෑහෙන්නේ නැහැ. එය හරියට වහලකින් තොර නිවසක් තුළ අපි වටිනා ගෘහ භාණ්ඩ තබනවා වැනි නිෂ්ඵල කි‍්‍රයාවක්” හියොං කියනවා.

රසායනික පොහොර හා කෘෂි රසායනික භාවිතය බොහෝ රටවල රාජ්‍ය කෘෂිකර්ම ප‍්‍රතිපත්තියේ ප‍්‍රබල අංගයක්. ශී‍්‍ර ලංකාවේ තත්ත්වයත් එයයි. කෘෂි රසායනික රටට ගෙන්වීම ලියාපදිංචිය ලත් රාජ්‍ය ආයතන මෙන් ම පෞද්ගලික සමාගම් විසින් ද කලක පටන් කරනු ලබන නීත්‍යානුකූල වෙළදාමක්. එහෙත් ඒවායේ සිල්ලර අලෙවිය නිසි ලෙස නියාමනය හා අධීක්‍ෂණය නොවන බවට වෛද්‍යවරුන් මෙන් ම පරිසර විද්‍යාඥයන් ද පෙන්වා දෙනවා.

මේ ගැන වඩා ප‍්‍රගතිශීලි ආසියානු රටවල් තිබේදැයි මා ඇසුවා. වියට්නාමය හා මැලේසියාව යම් තාක් දුරට කෘෂි රසායනික පාලනයට ප‍්‍රතිපත්තිමය පියවර ගෙන ඇතැයි ද මේ ගැන අත්දැකීම් කලාපීය වශයෙන් බෙදා ගැනීම ඉතා ප‍්‍රයෝජනවත් බව ද ඔහු කීවා. http://tiny.cc/Pestsu

Hazardous Pesticides freely used across Asia
Hazardous Pesticides freely used across Asia

සිවුමංසල කොලූගැටයා #108: අහස ‘මුර කරන’ තාරකා විද්‍යාඥයෝ

In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I write about asteroid impact hazards and what can be done to protect our planet.

I have covered similar ground in English in these two recent columns:

23 Dec 2012: When Worlds Collide #47: Avoiding the ‘Mother of All Tsunamis’

24 Feb 2013: When Worlds Collide #55: ‘Wake-up Call’ from Outer Space

Earth in danger

කළුවර රැයක, අහස දෙස සෑහෙන වේලාවක් ඕනෑකමින් බලා සිටියොත් අහසේ එක තැන බබලන තරු අතර හිටිහැටියේ ගමන් කරන කුඩා ආලෝක දැක ගත හැකියි. කඩා වැටෙන තරු (Shooting Stars) යනුවෙන් නම් කැරෙන මේවා විද්‍යාඥයින් හදුන්වන්නේ උල්කා (meteors) කියායි.

අභ්‍යාවකාශයේ ගමන් කරමින් තිබෙන ග‍්‍රහ කැබලිවලට meteoroids හෙවත් උල්කාෂ්ම යැයි කියනවා. මේවායින් සමහරක් අපේ පෘථිවියේ වායුගෝලයට ඇතුළු වීමෙන් පසු වාතය සමග දැඩි ලෙස ඝර්ෂණය වීම (ඇතිල්ලීම) නිසා ගිනියම් වී දීප්තිමත් වනවා. මෙය දිවා කාලයේ මෙන් ම රාත‍්‍රි කාලයේත් සිදු වුවත් අපට පෙනෙන්නේ රාත‍්‍රියට පමණයි. එබදු දීප්තිමත් වූ වස්තූන්ට උල්කා (meteors) යයි කියනවා.

බහුතරයක් උල්කා ප‍්‍රමාණයෙන් කුඩා නිසා වායුගෝලය ඉහලදී මුළුමනින් දැවී අළු බවට පත් වනවා. එහෙත් ඉඳහිට එසේ දැවී අළු නොවී මහපොළවට කඩා වැටෙන උල්කාවලට, කඩා වැටීමෙන් පසු උල්කාපාත (meteorites) යන නම යෙදෙනවා. මේ උල්කාපතවලින් අති බහුතරයක් ද හානියක් කිරීමට හැකියාවක් නැති තරම් කුඩායි.

නමුත් ප‍්‍රමාණයෙන් විශාල උල්කාපාත ද කලාතුරකින් කඩා වැටෙනවා. 2013 පෙබරවාරි 15 වනදා රුසියාවේ සයිබීරියාවේ වාර්තා වූයේ මෑත දශක වලදී එසේ හමු වූ විශාලතම උල්කාපාතයයි.

මේ උල්කාපාතය ගැන ලොව පුරා පිහිටුවා ඇති සංවේදී උපකරණ හරහා ලබා ගත් තොරතුරු මත යම් ගණන් බැලීමක් කර තිබෙනවා. වායුගෝලයට ඇතුළු වීමට පෙර මීටර් 17ක් (අඩි 55) පළල් වූ එහි බර ටොන් 10,000ක් පමණ වන්නට ඇති. අවධ්වනික (infrasound) දත්තවලට අනුව මේ වස්තුව වායුගෝලයට ඇතුළු වී ඒ හරහා ගමන් කළ කාලය තත්පර 32.5ක්.

මේ තරමේ උල්කාපතයක් ඇද වැටීම දළ වශයෙන් වසර 100කට වරක් සිදුවීමේ හැකියාව ඇතැයි ඇමෙරිකානු අභ්‍යාවකාශ ඒජන්සිය නාසා (NASA) කියනවා. මේ උල්කාපතය හා එදින ම පෘථීවියට ආසන්න වූ (එහෙත් ගැටීමකින් තොරව යළිත් අභ්‍යවකාශයට ඇදී ගිය) 2012DA14 නම් ග‍්‍රහකය අතර කිසිදු සම්බන්ධයක් නැති බවත් නාසා අවධාරණය කළා. මේ සිදුවීම් දෙක එක ම දිනයක සිදුවීම අසාමාන්‍ය ගණයේ අහම්බයක් (coincidence) පමණයි.

මීට පෙර විශාලතම උල්කාපාතය වාර්තා වූයේ ද රුසියාවෙන්. 1908 ජූනි 30 වනදා සයිබීරියාවේ තුංගුස්කා (Tunguska) නම් ජනශූන්‍ය ස්ථානයේ දැවැන්ත පිපිරීමක් සිදු වූ බවට සාක්ෂි පසුව සොයා ගනු ලැබුවා. එය රුසියානු හා ජාත්‍යන්තර විද්‍යාඥයන් විසින් දීර්ඝ ලෙස පර්යේෂණවලට ලක් වූ තැනක්.

Siberian meteor of 15 Feb 2013 breaks up in the sky
Siberian meteor of 15 Feb 2013 breaks up in the sky

පෙබරවාරි 15 වනදා සයිබිරියානු උල්කාපාතය ගැන තාරකා විද්‍යාඥයන්ට කල් තබා අනතුරු ඇඟවීමට හැකි නොවූයේ ඇයි?

ඒ උල්කාපාතය සාපේක්ෂව කුඩා එකක්. එබඳු ග‍්‍රහ කැබලි ලක්ෂ ගණනක් අභ්‍යාවකාශයේ ගමන් කරමින් තිබෙනවා. අපේ පෘථිවිය ද අධික වේගයෙන් සුර්යයා වටා නිරතුරුව ගමන් කරනවා. මේ චලනයන් නිසා විටින් විට එබඳු ග‍්‍රහ කැබලිවල ගමන් මාර්ගය (කක්ෂය) හා අපේ පෘථිවියේ කක්ෂය එකිනෙකට මුණ ගැසීම සිදු වනවා. උල්කාපාත ඇද වැටීමට තුඩු දෙන්නේ එයයි.

විටින් විට ග‍්‍රහ කැබලි ඇද වැටීම අද ඊයේ පමණක් නොව පෘථිවි ඉතිහාසය පුරා ම සිදුව ඇති බව තාරකා විද්‍යාඥයෝ පෙන්වා දෙනවා. නාසා ආයතනය කියන පරිදි: “පෘථිවිය බිහිවු කාලයේ පටන් ම මෙබඳු ග‍්‍රහ කැබලි ගැටීම සිදුවී තිබුණත් විශාල ගැටුම් ඉතා දුර්ලභයි. අප දන්නා හැටියට මහා පරිමානයේ ග‍්‍රහ කැබලි ගැටුමක් අන්තිමට සිදු වූයේ මීට වසර මිලියන් 65කට පමණ පෙරයි. ඒ ගැටුම නිසා එවකට මිහිපිට විසූ ඩයිනසෝරයන් ඇතුළු බොහෝ ජීවීන් වඳ වී ගියා. අද තාරකා විද්‍යාඥයන් නිරතුරු අහස නිරික්සන්නේ එබඳු තර්ජනයක් ඇති කළ හැකි ග‍්‍රහ කැබැල්ලක් කල් තබා හඳුනා ගන්නටයි.”

පෘථිවිය අසලට පැමිණීමේ හැකියාව ඇති ග‍්‍රහ කැබලිවලට Near-Earth Obects හෙවත් NEO යන නම දී තිබෙනවා. පසුගිය දශක කිහිපයක තාරකා විද්‍යාත්මක නිරීක්ෂණ මගින් මෙබඳු NEO 10,000කට අධික සංඛ්‍යාවක් හඳුනාගෙන ඒවා නිරතුරු අධීක්ෂණය කැරෙනවා. මේ සඳහා දුරදක්න නිරීක්ෂණ මෙන් ම පරිගණක තාක්ෂණය ද යොදා ගන්නවා. http://neo.jpl.nasa.gov

ග‍්‍රහ කැබලි ගැටීම්වල විශාලත්වය මැනීම සඳහා ටොරීනෝ ගැටුම් මාපකය (Torino Impact Scale) නම් දර්ශකයක් තාරකා විද්‍යාඥයන් භාවිතා කරනවා. 1997දී මෙය නිර්මාණය කළේ ඇමෙරිකාවේ මැසචුසෙට්ස් තාක්ෂණ සරසවියේ (MIT) මහාචාර්ය රිචඞ් බින්සල්. එය 1999 ජුනි මාසයේ ඉතාලියේ ටියුරින් (ටොරීනෝ) නුවර පැවති ලෝක තාරකා විද්‍යාඥ සමුළුවකදී සම්මත කර ගත් නිසා ඒ නම යෙදෙනවා.

බින්දුවේ සිට 10 දක්වා ආරෝහණ පිළිවෙලට විහිදෙන ටොරීනෝ මාපකයේ අවම අගය (0) යොදන්නේ කිසිදු ගැටුමක් සිදු නොවනල පෘථිවියට ආසන්න කක්ෂවල ගමන් කරන ග‍්‍රහ කැබලි හා වායුගෝලයේ ඉහළදී දැවී අළුවී යන කුුඩා ග‍්‍රහ කැබලිවලටයි. එතැනින් පටන්ගෙන ටිකෙන් ටික උත්සන්න වන ගැටුම් මාපකයල වඩාත් බරපතල වන්නේ අංක 5 සිට ඉහළටයි.

කුඩා ග‍්‍රහ කැබැල්ලක් ඇද වැටීම නිසා ප‍්‍රාදේශීය මට්ටමින් ව්‍යවසනයක් නිසා රටකට හෝ රටවල් ගණනාවකට හානි විය හැකියි. ටොරීනෝ මාපකයේ 5 – 7 පරාසයේ අන්තරායක් බරපතල විපාක ගෙන දිය හැකි අතර 8 – 10 පරාසයේ නම් මුළු ග‍්‍රහලෝකයට ම තර්ජනයක් ඇති කළ හැකියි.

ග‍්‍රහ කැබලි ගැටීම ගැන සියළු තොරතුරු අප තවම දන්නේ නැහැ. මේ ගැන දිගට ම පර්යේෂණ කළ යුතුයි. එමෙන්ම අයාලේ යන ග‍්‍රහ කැබලිවල ගමන් මාර්ග හා හැසිරීම මුළුමනින් කල් තබා කීම අපහසුයි. තාරකා විද්‍යාඥයන් කරන්නේ තිබෙන හොඳම නිරීක්ෂණ හා භෞතික විද්‍යා දැනුම පදනම් කරගෙන සම්භාවිතාව (විය හැකියාව) ගණනය කිරීමයි.

ග‍්‍රහ කැබලි ඇද වැටෙන ස්ථානය අනුව එහි හානිය වෙනස් වනවා. 1908 තුංගුස්කාවට හානි කළ ග‍්‍රහ කැබැල්ල ජනාකීර්ණ ප‍්‍රදේශයකට ඉහළ අහසේ පුපුරා ගියා නම් හානිය ඊට බොහෝ වැඩි වන්නට ඉඩ තිබුණා.

පෘථිවි මතුපිටින් තුනෙන් දෙකකට වඩා වැසී ඇත්තේ සාගරයෙන්. මේ නිසා ග‍්‍රහ කැබැල්ලක් සාගරයට ඇද වැටීමට ඇති ඉඩ වැඩියි. එයින් ජීවිත හානිය වැළකේ යයි බැලූබැල්මට පෙනුනත් එබඳු අවස්ථාවක සුනාමි තරංග ජනනය වීමට ඉඩ තිබෙන බව විද්‍යාඥයෝ කියනවා.

2003දී ඔස්ටේ‍්‍රලියානු තාරකා විද්‍යාඥ ආචාර්ය ඩන්කන් ස්ටීල් (Dr Duncan Steel) මේ ගැන ගණන් බැලීම් කළා. මීටර් 200ක් දිග ග‍්‍රහකයක් තත්පරයට කිමී 19ක වේගයෙන් සාගරයට ඇද වැටුණොත් කුමක් විය හැකි ද යන්න පරිගණක යොදා ගෙන ඔහු සොයා බැලූවා.

එබඳු ග‍්‍රහකයක් ඇදවැටීමෙන් TNT මෙගාටොන් 600ක් පිපිරීමට සමාන චාලක ශක්තියක් එකවර මුදා හැරෙන බවත්ල එය මෙතෙක් ලොව අත්හදා බලා ඇති ප‍්‍රබලතම න්‍යෂ්ටික බෝමිබයේ බලය මෙන් දහගුණයක් බවත් ඔහු වාර්තා කළා. මේ අතිවිශාල ශක්තියෙන් 10%ක් පමණ සුනාමි තරංග බවට පත් වී ලෝකයේ සාගර හරහා ඇදී ගොස් වෙරළ ප‍්‍රදේශවලට මහ විපත් කළ හැකි යයි ද ඔහු කියා සිටියා.

හැම තාරකා විද්‍යාඥයා ම මේ ගණන් බැලීම පිළිගන්නේ නැහැ. සමහරුන් කියන්නේ ආචාර්ය ස්ටීල් වුවමනාවට වඩා මේ අනතුර විශාල කොට දැක්වූ බවයි.

එහෙත් සමස්ත තාරකා විද්‍යා ප‍්‍රජාව එක හඬින් කියා සිටින්නේ අන්තරාදායක ග‍්‍රහ ගැටුමක් වසර ගණනාවකට ඉහත සිට කල් තබා හඳුනා ගෙන එය වැළැක්වීමේ පියවර ගත යුතු බවයි. මේ සඳහා අවශ්‍ය අභ්‍යවකාශ තාක්ෂණය අද ඇමෙරිකාව, රුසියාව, චීනය වැනි බලවත් රටවලට තිබෙනවා.

මේ ග‍්‍රහ ගැටුම් ගැන ලෝකයේ අවධානය මුලින්ම යොමු කළේ විද්‍යා ප‍්‍රබන්ධ ලේඛකයන් හා වෘතාන්ත චිත‍්‍රපට අධ්‍යක්ෂවරුන්. 1973දී ප‍්‍රකාශිත රාමා හමුව (Rendezvous With Rama) නම් නවකථාවේ ආතර් සී. ක්ලාක් පෙන්වා දුන්නේ එබඳු අයාලේ යන ග‍්‍රහ කැබලි නිතිපතා නිරීක්ෂණය කිරීමේ අවශ්‍යතාවයයි. ඔහු එයට Spaceguard (අහස මුරකිරීම) යයි නමක් ද යෝජනා කළා. 1990 දශකයේ නාසා ඇතුළු අභ්‍යවකාශ ඒජන්සි මේ නමින් එබඳු නිරීක්ෂණ ව්‍යායාමක් දියත් කළා.

Deep Impact Movie Poster1979දී නිෂ්පාදිත Meteor නම් හොලිවුඞ් චිත‍්‍රපටයෙන් කියැවුණේ පෘථිවියට ඇදී එන ග‍්‍රහ කැබැල්ලක් ගැටීම වළක්වා ගන්නට ලෝකයේ ජාතීන් භේද ඉවත දමා එක්සත් වන සැටියි. 1998දී තැනූ Deep Impact චිත‍්‍රපටයේ නම් එබඳු ග‍්‍රහක ගැටුමක් වළක්වා ගන්නට නොහැකි වනවා. එහෙත් මානව සංහතියෙන් ටික දෙනකු පමණක් පණ බේරා ගෙන ශිෂ්ටාචාරය යළි අරඹනවා. ඒ වසරේ ම නිපද වූ Armageddon චිත‍්‍රපටයේ ඇදී එන ග‍්‍රහකය වෙත යවන අභ්‍යවකාශ යානාවක් ග‍්‍රහකයේ ගමන් මග වෙනස් කොට ගැටුම වළක්වා ගන්නට උත්සාහ කරනවා.

ගැටුමක් ඇති වන මාර්ගයක ඇදී එන ග‍්‍රහකයක් වසර හෝ දශක ගණනාවකට කලින් හඳුනා ගතහොත් එයට ඉතා සුළු තල්ලූවක් දීමෙන් එහි ගමන් මග වෙනස් කළ හැකියි. එහෙත් එය ඉතා සීරුවෙන් කළයුතු සංකීර්ණ තාක්ෂණික මෙහෙයුමක්.

එසේ ගමන්මග වෙනස් කළ නොහැකි නම් ඈත අභ්‍යාවකාශයේදී න්‍යෂ්ටික බෝමිබයක් පුපුරවා ග‍්‍රහකය කුඩා කැබලිවලට කඩා දැමිය හැකියි. එහෙත් එහිදී කැබලි සමූහය මුල් ග‍්‍රහකය ඇදී ආ මාර්ගයේ ම තවදුරටත් ගමන් ගන්නවා. එක මහ ග‍්‍රහකයක් වෙනුවට කුඩා ග‍්‍රහ කැබලි “වැස්සක්” ඇද වැටී විශාල ප‍්‍රදේශයකට විමධ්‍යගත හානි සිදු කළ හැකියි.

පෘථිවිය සමීපයට ඒමේ හැකියාව ඇති සමහර NEO සොයා ගන්නට පෘථිවිය මත පිහිටි විශාලතම දුරදක්නවලට පවා අපහසුයි. මේ නිසා එයට කැප වුණු අභ්‍යවකාශ දුරදක්නයක් උඩුගුවන් ගත කිරීමේ අවශ්‍යතාවය කලෙක සිට විද්‍යාඥයන් පෙන්වා දුන්නා. අඟහරු ලෝකයට ගවේෂණ යානා යවන්නට නැතිනම් ජාත්‍යන්තර අභ්‍යවකාශ මධ්‍යස්ථානය නඩත්තු කරන්නට යන වියදමට වඩා අඩු වියදමකින් මෙය කළ හැකියි. මේ ගැන එකඟතාවයක් ඇතත් අවශ්‍ය මුදල් යෙදවීමට කිසිදු අභ්‍යවකාශ ඒජන්සියක් ඉදිරිපත් වී නැහැ.

මේ නිසා B612 පදනම නම් අමෙරිකානු ස්වේච්ඡ ආයතනයක් පෞද්ගලික සමාගම් කිහිපයක් ද සමඟ එකතු වී මහජන ආධාර හා සමාගම් අනුග‍්‍රහයෙන් Sentinel (මුරකරුවා) නම් අභ්‍යවකාශ දුරදක්නයක් උඩුගුවන්ගත කරන්නට දැන් සැළසුම් කරනවා. 2018දී සූර්ය කක්ෂයකට යැවීමට නියමිත මේ දුරදක්නය වසර 6ත් තුළ අප මෙතෙක් නොදත් භෑධ විශාල සංඛ්‍යාවක් සොයා ලේඛන ගත කොට නිරීක්ෂණයට ලක් කරනු ඇති.

Earth threatening asteroid - artist's imagination
Earth threatening asteroid – artist’s imagination