Managing disaster early warnings is both a science and an art. When done well, it literally saves lives — but only if the word quickly reaches all those at risk, and they know how to react.
We have come a long way since the devastating Boxing Day tsunami of December 2004 caught Indian Ocean countries by surprise. Many of the over 230,000 people killed that day could have been saved by timely coastal evacuations.
Early warnings work best when adequate technological capability is combined with streamlined decision-making, multiple dissemination systems and well prepared communities.
Rapid onset disasters — such as tsunamis and flash floods — allow only a tight window from detection to impact, typically 15 to 90 minutes. When it comes to tsunamis, it is a real race against time. Effective tsunami warnings require very rapid evaluation of undersea earthquakes and resulting sea level changes, followed by equally rapid dissemination of that assessment.
Following the 2004 disaster, the Indian Ocean Tsunami Warning and Mitigation System (IOTWS) was set up in 2005 under UNESCO’s Intergovernmental Oceanographic Commission. It is a regional collaboration that brings together three regional tsunami service providers – scientific facilities operated by the governments of Australia, India and Indonesia — and over a dozen national tsunami centres. The latter are state agencies designated by governments to handle in-country warnings and other mitigation activities.
In this week’s Ravaya column (appearing in issue of 27 Dec 2015), I explore the challenges of delivering credible and timely tsunami early warnings. I have drawn on my recent participation in the Asian Regional Workshop on “SHER (Science, Health, Environment & Risk) Communication: Role of S&T Communication in Disaster Management and Community Preparedness” held in Jakarta, Indonesia.
See also my English writing on this subject:
Outpacing Tsunamis in the Indian Ocean: Are we ready? Ceylon Today, 4 July 2014
Crying wolf over disasters undermines future warnings. SciDev.Net, 6 February 2013
A long ‘last mile’: Lesson of the Asian tsunami. SciDev.Net 23 December 2005
2004 දෙසැම්බරයේ බිහිසුණු සුනාමියේ මතකයන් දැන් ටිකෙන් ටික අතීතයට ඇදී යමින් තිබෙනවා.
එහෙත් කිලෝමීටර් 1,300ක් (සැතපුම් 830) පමණ දිග වෙරළ තීරයක් ඇති දූපත් රාජ්‍යයක් ලෙස සුනාමි උවදුරු ගැන අප අවදියෙන් සිටිය යුතුයි.
මීට වසර 11කට පෙර සුනාමියෙන් ආසියාවේ රටවල් 12ක අවාසනාවන්ත ලෙස ලක්ෂ දෙක හමාරකට වැඩි සංඛ්‍යාවක් මිය ගියා. ළඟ එන සුනාමිය ගැන අනතුරු ඇඟවීමක් ලැබ ඔවුන් වෙරළෙන් ටිකක් අභ්‍යන්තරයට දිව ගියා නම් මේ ජීවිත හානිය බෙහෙවින් අඩුකර ගත හැකිව තිබුණා.
අවාසනාවකට බොහෝ තැන්වල එය සිදු වූයේ නැහැ. භූමිකම්පාව හා සුනාමියක් හට ගැනීම පැසිෆික් සාගරයේ සිටි විද්‍යාඥයන් එසැණින්ම පාහේ නිරීක්ෂණය කළත් එම තොරතුර ඉන්දියානු සාගරයේ රටවලට ලබා දී මහජන අනතුරු ඇඟවීමක් බවට පත් කිරීමට අවශ්‍ය ක‍්‍රමවේදයක් එවකට තිබුණේ නැහැ. එය අපේ කාලයේ සිදු වූ දැවැන්ත අතපසුවීමක් ලෙස සැලකෙනවා.
මහා සුනාමියෙන් සති කිහිපයක් ඇතුළත එක්සත් ජාතීන්ගේ අධ්‍යාපනික, විද්‍යාත්මක හා සංස්කෘතික සංවිධානය හෙවත් යුනෙස්කෝව ඉන්දියානු සාගරයේ සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේ ක‍්‍රියාපිළිවෙළක් Indian Ocean Tsunami Warning and Mitigation System (IOTWS) පිහිටුවීමට අඩිතාලම දැමුවා. මෙබන්දක් 1948 සිටම පැසිෆික් සාගරයේ රටවල් සඳහා ක්රියාත්මක වනවා.
ඉන්දියානු සාගරය භූමි ප‍්‍රමාණයෙන් ලොව තුන්වන විශාලතම සාගරයයි. අප‍්‍රිකාවේ නැගෙනහිර වෙරළ තීරයේ රටවල් හා දූපත් රාජ්‍ය 15ක් පමණත්, මැදපෙරදිග හා ආසියාවේ වෙරළබඩ රාජ්‍ය හා දූපත් රාජ්‍ය 20කට වැඩි සංඛ්‍යාවකුත් ඉන්දියානු සාගරය වට කරමින් පිහිටා තිබෙනවා.
ලෝකයේ ළාබාලම සාගරය ලෙස ඉන්දියානු සාගරයට යටින් සක‍්‍රිය භූ විද්‍යාත්මක ක‍්‍රියාදාමයන් සිදු වනවා. මේ නිසා මුහුද යට භූමිකම්පා නිතර හට ගන්නවා. එහෙත් ඒ හැම එකක්ම සුනාමි ජනනය කරන්නේ නැහැ. යම් සාධක සපුරා ගත් විට කොයි මොහොතේ සුනාමියක් ජනනය වේද, එය කෙතරම් ප‍්‍රබලවේද යන්න කල් තබා කීමටත් බැහැ.
එකම විසඳුම නම් දිවා රාත‍්‍රී නොකඩවා ඉන්දියානු සාගර භූමිකම්පා හා මුහුදු රළ ස්වභාවයන් නිරික්සීමයි. IOTWS අනතුරු ඇඟවීම් ක‍්‍රියාවලිය කරන්නේ මෙයයි.
IOTWS ක‍්‍රියාවලිය 2006 වන විට වැඩ පටන් ගත්තා. සුවිසල් සාගර ප‍්‍රදේශයක් ආවරණය කරන පරිදි පිහිටුවන ලද භූමිකම්පා නිරීක්ෂණ ස්ථාන 25ක්, සාගර පතුලේ තත්ත්වයන් ගැන නිරතුරු දත්ත සපයන මුහුදේ පාවෙන ස්වයංක‍්‍රීය උපකරණ පද්ධති 6ක් මේ කාරියට සම්බන්ධයි. මේ සියල්ල කරන්නේ හැම මොහොතකම දත්ත එකතු කොට එසැණින් ඒවා විශ්ලේෂණය කිරීමේ හැකියාව ඇති කලාපීය මධ්‍යස්ථාන තුනකට චන්ද්‍රිකා හරහා සම්පේ‍්‍රෂණය කිරීමයි.
මේ විද්‍යාත්මක මධ්‍යස්ථාන තුන (Regional tsunami service providers, TSP) ඕස්ටේ‍්‍රලියාව, ඉන්දියාව හා ඉන්දුනීසියාව විසින් මෙහෙයවනු ලබනවා.
ඉන්දියානු සාගරයේ ඕනෑම තැනෙක භූමිකම්පාවක් හට ගෙන සුනාමියක් ජනනය වූවොත් විනාඩි කිහිපයක් තුළ අධිවේගී තක්සේරුවක් කොට මෙම ක‍්‍රියාවලියට සම්බන්ධිත කලාපීය රටවල් 28ක ජාතික මට්ටමේ අනතුරු ඇඟවීමේ ස්ථානවලට (National tsunami warning centres) කඩිනමින් දැනුම් දීම ඔවුන්ගේ වගකීමයි.
එම තොරතුරු ලද විගස රටක් තුළ තීරණ ගැනීම හා ක්රියාත්මක වීම මුලුමනින්ම ජාතික මට්ටමේ ආයතනවලට භාරයි. එහිදී තමන්ට ලැබෙන (සමහරවිට අසම්පූර්ණ, එහෙත් වෙලාවේ හැටියට තිබෙන හොඳම) තොරතුරු මත පදනම් වී වෙරළාසන්න පෙදෙස්වලට අනතුරු ඇඟවීමක් කරනවා ද, එසේ නම් එය කුමන මට්ටමේ එකක් ද යන්න ඔවුන්ගේ භාරදූර වගකීමයි.
ඉන්දුනීසියාවේ ජාතික විද්‍යා ඇකඩමිය හා ආසියානු විද්‍යා ඇකඩමි සංසදය එක්ව සංවිධානය කළ ආපදා සන්නිවේදනයට නව සන්නිවේදන හා තොරතුරු තාක්ෂණයන් (ICTs) යොදා ගැනීම පිළිබඳ කලාපීය වැඩමුළුවක් දෙසැම්බර් 8-9 දෙදින තුළ ඉන්දුනීසියාවේ ජකර්තා අගනුවර පැවැත් වුණා.
සමාජ මාධ්‍ය වඩාත් ප‍්‍රචලිත වීම ආපදා අවස්ථාවන්හිදී නිල රාජ්‍ය සන්නිවේදනයට බලපාන ආකාරය ගැන කලාපීය උදාහරණ සහිතව එහිදී මා කතා කළා.
ජකර්තාව ඉන්දියානු සාගරයටම වැදගත් ආයතන දෙකක් පිහිටි සුවිසල් නගරයක්. IOTWS ක‍්‍රියාවලිය සඳහා කලාපීයව නිරතුරු නිරීක්ෂණ කරන විද්‍යාත්මක මධ්‍යස්ථාන තුනෙන් එකක් මෙහෙයවන්නේ ඉන්දුනීසියාවයි. ඉන්දුනීසියානු රජය වෙනුවෙන් මේ කලාපීය වගකීම දරන්නේ එරට කාලගුණ, දේශගුණ හා භූ භෞතික විද්‍යා ඒජන්සිය (එරට බසින් කෙටි නම BMKG). ඔවුන්ගේ මූලස්ථානය නරඹන්නටත්, එහි ප‍්‍රධානියා හා සෙසු විද්‍යාඥයන් සමග කතා කරන්නටත් මට අවස්ථාව ලැබුණා.
ජකාර්තාවේ පිහිටි අනෙකුත් ආපදා සම්බන්ධ ස්ථානය නම් ඉන්දියානු සාගර සුනාමි තොරතුරු කේන්ද්‍රයයි (Indian Ocean Tsunami Information Centre, IOTIC). අනතුරු ඇඟවීම හැර අනෙකුත් මහජන අධ්‍යාපනය, පෙර සූදානම, ප‍්‍රතිපත්ති මගපෙන්වීම ආදී කලාපීය සේවා රැසක් ලබා දෙන මෙය යුනෙස්කෝව යටතේ ක්රියාත්මක වන්නක්.
ශ‍්‍රී ලංකාව රාජ්‍ය මට්ටමින් මේ දෙකටම සම්බන්ධයි. ආපදා කළමනාකරණ අමාත්‍යාංශය ප‍්‍රතිපත්ති මට්ටමිනුත්, ජාතික සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේ වගකීම භාර කොට ඇති කාලගුණ විද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව මෙහෙයුම් මට්ටමිනුත් මේ කලාපීය සේවාවන්ට බද්ධ වනවා.
සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමක් වටා තිබෙන ක‍්‍රියාදාමය ඇත්තටම කඩින් කඩ දිවීමේ (relay-running) ධාවන තරගයක් වගෙයි.
සුනාමියක් හට ගත් විට එම රළ තරංග පැයට කිලෝමීටර් 800ක් පමණ වේගයෙන් ආරම්භක ස්ථානයේ සිට චක‍්‍රාකාරව සැම දෙසට විහිද යනවා. මෙය ජෙට් ගුවන් යානයක වේගයට සමානයි. ආරම්භක ස්ථානය තහවුරු කර ගත් විට සුනාමියක් කෙතරම් විනාඩි හෝ පැය ගණනකින් යම් වෙරළකට පැමිණේදැයි ලෙහෙසියෙන් ගණනය කළ හැකියි.
ඉන්දුනීසියාවේ ජාවා හා සුමාත‍්‍රා දුපත් අතර පිහිටි සුන්ඩා සමුද්‍ර සන්ධිය යටින් භූවිද්‍යාත්මකව අතිශයින් සක‍්‍රිය ප‍්‍රදේශයක් තිබෙනවා. 2004 දෙසැම්බර් මාරක සුනාමිය හට ගත්තේ ද එහි සිදු වූ භූමිකම්පාවකින්.
ඒ ප‍්‍රදේශයේ සුනාමි ජනක භූමිකම්පාවක් හට ගත් විට සුනාමි රළ විනාඩි 15-30 අතර කෙටි කාලයකින් ඉන්දුනීසියානු වෙරළට ළඟා වනවා. එනිසා ඔවුන්ට ක්රියාත්මක වීමට හා ආරක්ෂක පියවර ගන්නට ඇත්තේ ඉතා කෙටි කාලයයි. එරට වෙරළබඩ ප‍්‍රදේශවල වැසියන්ට දෙනු ලබන පොදු අවවාදය නම් භූමිකම්පාවක් සිදු වනු දෙපයට දැනුණොත් හැකි ඉක්මනින් වෙරළෙන් ඈත නිර්දේශිත ආරක්ෂක ස්ථානවලට (designated safe places) දිව යන්න කියායි.
නමුත්, ඊට වඩා දුරින් පිහිටි රටවලට සුනාමි රළ තරංග ළඟා වීමට වැඩි කාලයක් ගත වනවා. කි.මී. 1,600ක් දුරින් නම් පැය දෙකක්ද, කි.මී. 2,400ක් දුරින් නම් පැය 3ක්ද ආදී වශයෙන්.
සුන්ඩා සමුද්‍ර සන්ධිය ආසන්නයේ සිට ශ‍්‍රී ලංකාවේ නැගෙනහිර වෙරළට සුනාමි තරංගයක් පැමිණීමට දළ වශයෙන් පැය 2.5ක් පමණ ගත වනවා. අනතුරු ඇඟවීම පිළිබඳ තොරතුරු කලාපීයව IOTWS වෙතින් ලබා, දේශීය වශයෙන් ගත යුතු පියවර ගැන ඉක්මනින් තීරණය කොට එය රට තුළ සන්නිවේදනය කිරීමට හා අවශ්‍ය නම් වෙරළ ප‍්‍රදේශවලින් ජනයා ඉවත්කර ගැනීමට (coastal evacuation) ඇති උපරිම කාලය මෙයයි. තීරණ ගැනීම ඉක්මන් වූ තරමට අනෙක් ක්‍රියාවලට වැඩි කාලයක් ඉතිරි වනවා.
ඉක්මනින් ක්රියාත්මක වනවා නම් මේ කාලය සෑහෙනවා. මන්ද සුනාමියකදී අවශ්‍ය වන්නේ වෙරළබඩින් කිලෝමීටරයක් පමණ රට තුළට ජනයා ඉවත් කර ගැනීම නිසා.
එහෙත් කලබලේට කොරස් කටෙත් අත දමන්න බැහැ යැයි ප‍්‍රකට කියමනක් තිබෙනවා. හදිසි අවස්ථාවකදී කුමක් කළ යුතු ද යන්න ගැන පූර්ව දැනුමක් හා පුහුණුවක් නොතිබුණොත් අනවශ්‍ය ලෙස කලබල වී අවුල් ජාලයක් හට ගත හැකියි.
වෙරළබඩ ප‍්‍රදේශවල ජනයාට සුනාමි අන්තරායක් මතුවන විටෙක හැසිරිය යුතු ආකාරය, යායුතු ආරක්ෂිත ස්ථාන ආදිය පෙර සූදානමක් තිබීම ඉතා වැදගත්. ශ‍්‍රී ලංකාව ඇතුළු රටවල් බොහොමයක දැන් මේ මහජන අධ්‍යාපනය ලබා දෙනවා.
2004-2014 දශකය තුළ සුනාමි සම්බන්ධ විද්‍යාත්මක නිරීක්ෂණ හා විශ්ලේෂණ හැකියාව සෑහෙන තරමට දියුණු වී තිබෙනවා. 2014 ජූනි මාසයේ ලර්න්ඒෂියා පර්යේෂණායතනයේ වාර්ෂික ආපදා සම්බන්ධ දේශනය කළ පැසිෆික් සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේ කේන්ද්‍රයේ නියෝජ්‍ය අධ්‍යක්ෂ ආචාර්ය ස්ටුවට් වයින්ස්ටයින් මෙය විස්තර කළා.
මුහුදු පතුලේ කම්පාවක් සිදු වී එම දත්ත ලබා ගෙන කඩිනම් තක්සේරුවක් හරහා අනතුරු ඇඟවීමක් නිකුත් කිරීමට 2004දී විනාඩි 18ක් පමණ ගත වූ බවත්, එහෙත් 2014 වනවිට එම කාලය විනාඩි 7කට අඩු වී ඇති බවත් ඔහු කීවා. හැම විනාඩියක්ම වටිනා මේ තීරණාත්මක ක‍්‍රියාවලියේදී තක්සේරුවට අඩු කාලයක් වැය වනවා කියන්නේ එහි තීරණය සන්නිවේදනයට හා ක්රියාත්මක කිරීමට වැඩි විනාඩි ගණනක් ඉතිරි වනවා යන්නයි.
විද්‍යාඥයන් කරන කඩිනම් සුනාමි තක්සේරුව එසැණින් ජාතික මට්ටමේ අනතුරු අඟවන ස්ථානවලට ලබා දීමට ජංගම දුරකතන හා වෙබ් මාධ්‍ය දෙකම භාවිත වෙනවා (මේ පණිවුඩ මහජනයාට විවෘත නැහැ).
එහිදී ද සන්නිවේදනය ප‍්‍රමිතිගත කිරීමට හා ව්‍යාකූලතා හැකි තරම් අවම කිරීමට පොදු සංඥා ක‍්‍රමවේදයක් (Common Alerting Protocol, CAP), මේ වන විට ආපදා කළමනාකරුවන් අතර ප‍්‍රචලිතවෙමින් තිබෙනවා. මේ සියලූ ප‍්‍රවණතාවලින් නිසි ඵල ළො ගන්නට ජාතික මට්ටමේ තීරණ ගැනීමේ හැකියාව සවිමත් විය යුතුයි.
ඉන්දියානු සාගරයේ විශාල ප‍්‍රදේශයක් ආවරණය කරමින් වසරේ හැම දිනෙකම, දිවා රැයේ නිරතරු නිරීක්ෂණය කරන දියුණු විද්‍යාත්මක පහසුකම් ජකර්තාවේ BMKG සතුව තිබෙනවා.
ඒවා සියල්ල පෙන්වමින් එහි අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් ආචාර්ය ඇන්ඞ් ඒක සාක්යා. අපට කීවේ ‘සුනාමියක් එන බව ඉක්මනින් දැන ගෙන එය ඉන්දියානු සාගරයේ වටේ පිහිටි රටවලට නිල වශයෙන් දැනුම් දීමට විනාඩි ගණනක් තුළ අපට හැකියි. එහෙත් එතැනින් පසු ක්රියාත්මක වීමේ අඩුපාඩු සමහර රටවල තවමත් තිබෙනවා.’
ඉන්දියානු සාගර සුනාමි තොරතුරු කේන්ද්‍රයේ වැඩසටහන් නිලධාරී ආර්දිතෝ කොඩිජාත් කීවේ මුහුදු පතුලේ කම්පාවක් සිදුවී විනාඩි 10ක් තුළ පළමු පණිවුඩය ජාතික වශයෙන් මේ වගකීම දරන ස්ථානවලට යැවීමට කැප වීමක් ඇති බවයි. ඒ මුල් පණිවුඩය එතෙක් තිබෙන අසම්පූර්ණ තොරතුරු මත පදනම් වනවා. කම්පාවේ ප‍්‍රබලත්වය කොපමණද, සුනාමියක් ජනනය වූවාද නැද්ද යන්න එහි අඩංගුයි.
ඊට යම් විනාඩි ගණනකට පසු දෙවන පණිවුඩයක් නිකුත් කරනවා. සුනාමියක් ජනනය වී ඇත්නම් එය විවිධ රටවල වෙරළට ළඟාවීමට අපේක්ෂිත කාලයත්, රළ තරංගවල උසත් එහි කියැවෙනවා. මේ වනවිට තත්ත්වය බරපතළද නැද්ද යන්න වඩා පැහැදිලියි.
ඉනික්බිති තෙවැනි පණිවුඩයක් නිකුත් වනවා. එහි ඇත්තේ මුහුදු මට්ටම් ගැන අලූත්ම දත්ත හා ඒ වනවිටත් ආසන්න වෙරළ ප‍්‍රදේශවලට සුනාමිය පැමිණ ඇත්ද යන්නයි.
ඉන්දියානු සාගර කලාපයේ මේ ක‍්‍රියාවලිය හරිහැටි සිදුවන බව සහතික කර ගන්න සමෝධානික අභ්‍යාස (coordinated drills) කරනවා. කලාපීය සුනාමි නිරීක්ෂණ/අනතුරු අඟවන කේන්ද්‍ර තුන හා ජාතික මට්ටමේ ස්ථාන අතර සන්නිවේදන අභ්‍යාසයක් වසරකට කිහිප වතාවක් කරනවා.
එසේම සුනාමියක් පැමිණියා සේ සියලු පියවර ගන්නා පෙරහුරුවක් (simulation) වසර දෙකකට වරක් සමස්ත කලාපයම සහභාගි වී සිදුකරනවා. Indian Ocean Wave නම් වන මෙයට කලාපීයව එවන තොරතුරු මත රට තුළ තීරණය ගැනීම, වෙරළාසන්න පෙදෙස්වලින් ජනයා ඉවත් කර ගැනීම වැනි පියවර රැසක් ඇතුළත්.
IOTWS ක‍්‍රියාවලිය එයට සම්බන්ධ රටවල් 28 අන්තර් රාජ්‍ය මට්ටමින් පාලනය කරන ජාත්‍යන්තර සහයෝගිතාවක්. එහි පාලක මණ්ඩලයක් තිබෙන අතර වසර කිහිපයක සිට එහි උප සභාපති ලෙස මොරටුව සරසවියේ මහාචාර්ය සමන්ත හෙට්ටිආරච්චි ක‍්‍රියාකරනවා. ඔහු වෙරළ සංරක්ෂණය හා කළමනාකරණය පිළිබඳ ලොව පිළිගත් විද්වතෙක්.
සුනාමි අනතුරු ඇඟවීමේදී නොවැළැක්විය හැකි කරුණක් නම් සැබැවින්ම නොඑන සුනාමියක් ගැනත් ඉඳහිට වැරදි අනතුරු ඇඟවීමක් (False alarm) නිකුත් වීමයි. මේ ගැන කලක සිට අධ්‍යයනය කරන ලර්න්ඒෂියා සභාපති, සන්නිවේදන මහාචාර්ය රොහාන් සමරජීව කියන්නේ අසම්පූර්ණ දත්ත මත පදනම් වී කඩිමුඩියේ තක්සේරු කරන විට ඉඳහිට වැරදීම ස්වාභාවික බවයි.
1948 සිට පැසිෆික් සාගරයේ හට ගත් හැම සුනාමියක් ගැනම කල් තබා අනතුරු ඇඟවීමක් නිවැරදිව දීමට එම පද්ධතියට හැකිව තිබෙනවා. එකක්වත් මග හැරී නැහැ. හැබැයි ඒ අතර නොපැමිණි සුනාමි ගැන වැරදුණු අනතුරු ඇඟවීම්ද රැසක් තිබෙනවා (හතරෙන් තුනක්ම). මේ යථාර්ථය පිළිගනිමින් එයට අනුගතවීම රටවල් හමුවේ ඇති අභියෝගයක්.
එසේම අද ජංගම දුරකතන හා සමාජ මාධ්‍ය ව්‍යාප්තිය නිසා රටින් පිට සිදු වන මුහුද යට කම්පාවක් හා සුනාමි ජනනයක් ගැන ඉතා කෙටි වේලාවක් තුළ දැන ගැනීමට සාමාන්‍ය ජනයාට හැකියි. නිල තොරතුරු මූලාශ‍්‍රයන්ට හා රාජ්‍ය අනතුරු ඇඟවීමේ ස්ථානවලට තව දුරටත් තොරතුරු ලැබීමේ හෝ බෙදා හැරීමේ ඒකාධිකාරයක් නැහැ.
මේ නිසා කටකතා හා වැරදි තොරතුරුද ඉක්මනින් පැතිර යා හැකියි. එසේ වුවද නිවැරදි, විශ්වසනීය තොරතුරු ප්රධාන ධාරාවේ මාධ්‍යවලට පමණක් නොව සමාජ මාධ්‍ය හරහාද සෘජුවම හා ඉක්මනින් නිකුත් කිරීමෙන් රාජ්‍ය ආපදා තොරතුරු ආයතනවලට මෙහි යම් සමනයක් කළ හැකි බව මගේ මතයයි.
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 