Sri Lanka’s broadcast sector, which was a state monopoly for decades, was finally opened up for private sector participation in 1992. However, it has been an ad hoc process ever since – with no clear rules nor any independent enforcement or regulatory mechanism. The broadcast licensing process remains undefined, opaque and discretionary on the part of politicians and officials in charge of media.
This has led to a squandering of the electromagnetic spectrum, a public property: private sector participation in broadcasting has been open only to business confidantes of various ruling parties that have been in office since 1990.
In this Ravaya column (appearing in issue of 6 March 2016), I further discuss the highly problematic broadcast ‘liberalisation’ in Sri Lanka and the resulting complications. I quote from an expert analysis titled Political economy of the electronic media in Sri Lanka by Tilak Jayaratne and Sarath Kellapotha (2012). I also discuss potential ways of resolving the current chaos by regularizing the broadcast licensing process, setting up an independent broadcast regulator, and belatedly bringing transparency and accountability to the sector.
Finally, I clarify that media regulation is not the control of media content or messages, but merely creating a level playing field for all participant companies including the state broadcasters in ways that would best serve the interest of audiences who are the public.
වසර 25ක කාලයක් තිස්සේ, විද්යුත් මාධ්‍ය (රේඩියෝ, ටෙලිවිෂන්) ක්ෂේත‍්‍රයට පෞද්ගලික සමාගම්වලට පිවිසීමට ඉඩ දීම හරහා පොදු සම්පතක් වන විද්යුත් සංඛ්‍යාත අපහරණය වී ඇති සැටි අප ගිය සතියේ කතා කළා.
මගේ විග‍්‍රහයේ අරමුණ වූයේ රජයේ විද්යුත් මාධ්‍ය භාවිතය හා (පෙර පැවති) ඒකාධිකාරය සාධාරණීකරණය කිරීම නොවෙයි. රටට තනි රේඩියෝ ආයතනයක් හා ටෙලිවිෂන් ආයතන දෙකක් තිබූ, ඒ සියල්ලම රජයේ හොරණෑ වූ 1992ට පෙර යුගයට ආපසු යන්නට මා නම් කැමති නැහැ.
එහෙත් පොදු දේපළක් වන සංඛ්‍යාත පාරදෘශ්‍ය ක‍්‍රමවේදයක් හරහා රාජ්‍ය, පෞද්ගලික හා ප‍්‍රජා මාධ්‍ය අතර බෙදා නොදීමේ විපාකයි අප දැන් අත් විඳින්නේ. ප‍්‍රමාද වී හෝ විද්යුත් මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රයේ බලපත් ලබා දීම, සංඛ්‍යාත බෙදා දීම හා ඒවා ලබන්නන්ගේ සමාජයීය වගකීම් සහතික කිරීම සඳහා නිසි නියාමනයක් අත්‍යවශ්‍යයි.
වඩාත් පරිණත ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදයක් හා ආණ්ඩුකරණයක් ඇති රටවල විද්යුත් මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රය නිසියාකාරව නියාමනයට ලක් වනවා. නියාමනය (media regulation) යනු කිසිසේත් මාධ්‍ය අන්තර්ගතය පාලනය කිරීම (content control) හෝ වාරණය කිරීම (censorship) නොවෙයි.
පොදු දේපළක් භාවිත කරමින් විකාශයන් කරන ආයතන නිසි නීතිමය හා ආචාරධර්ම රාමුවකට නතු කිරීම හා ඒ හරහා පොදු උන්නතියට මුල් තැන දීම පමණයි.
විදුලි සංදේශ ක්ෂේත‍්‍රයේ මෙය සිදු කෙරුණේ 1990 දශකයේදී. ඓතිහාසිකව ටෙලිකොම් ඒකාධිකාරය හිමිව තිබූ විදුලි සංදේශ දෙපාර්තමේන්තුව ප‍්‍රතිව්‍යුහගත කිරීමෙන් හා එයට පරිබාහිරව ටෙලිකොම් නියාමන කොමිසමක් (TRCSL) බිහි කිරීමෙන්. ඒ හරහා තරගකාරීත්වයට ඉඩ දී පාරිභෝගිකයාට වාසි වැඩි කළා.
අපේ ටෙලිකොම් නියාමන කොමිසම රජයේ ආයතනයක් නිසා එය ස්වාධීන නැහැ. එහෙත් ටෙලිකොම් ක්ෂේත‍්‍රය විධිමත් කිරීමට සැලකිය යුතු මෙහෙවරක් කරනවා. මේ හා සමාන ආයතනයක් රේඩියෝ හා ටෙලිවිෂන් ක්ෂේත‍්‍රවල තවමත් නැහැ.
එයට රාමුව සපයන නීතියක් ද නැති පසුබිම තුළ විද්යුත් මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රයට ඇත්තේ 1966 ගුවන් විදුලි සංස්ථා පනත හා 1982 රූපවාහිනී සංස්ථා පනත පමණයි. මේ දෙකම යල්පැන ගිය, නූතන අභියෝගවලට මුහුණ දීමට නොහැකි නීති දෙකක්. මෙනයින් විද්යුත් මාධ්‍ය නියාමනයට අප තවම ප‍්‍රවේශ වී හෝ නැහැ. කළ යුතු බොහෝ දේ තිබෙනවා.
1925 සිට 1992 දක්වා වසර 67ක් මුළුමනින්ම ලක් රජයේ ඒකාධිකාරයක් ලෙස පැවති විද්යුත් මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රයට 1992 සිට පෞද්ගලික අංශයේ ඇතැම් සමාගම්වලට පිවිසීමට ඉඩ ලැබුණා. මුලින් රේඩියෝ නාලිකා ඇරැඹීමටත්, පසුව ටෙලිවිෂන් නාලිකා පවත්වා ගෙන යාමටත් ඉඩ දීම විද්යුත් මාධ්‍ය විවෘත කිරීම (Broadcast liberalisation) ලෙස හඳුන්වනු ලැබුවත් එය විවෘත, ක‍්‍රමවත් හා අපක්ෂපාත ලෙස සිදු වූයේ නැහැ.
මුල පටන් අද දක්වාම සිදු වෙමින් ඇත්තේ බලයේ සිටින පක්ෂවලට සමීප හා හිතවත් ව්‍යාපාරිකයන්ට විද්යුත් මාධ්‍ය ඇරැඹීමේ බලපත් (ලයිසන්) ලබා දී ඒ සඳහා සංඛ්‍යාත අනුයුක්ත කිරීමයි. 1992 සිට පැවති සියලූම රජයන් සිය ගජමිතුරු ව්‍යාපාරිකයන් හා හිතවතුන් අතර මේ වරප‍්‍රසාදය බෙදා දී තිබෙනවා.
1994 අගෝස්තු 15 වැනිදා පැවති මහ මැතිවරණයෙන් පොදු ජන එක්සත් පෙරමුණ බලයට පත් වුණා. ඔවුන්ගේ මැතිවරණ ප‍්‍රතිපත්ති ප‍්‍රකාශයේ මාධ්‍ය ගැන කරුණු කිහිපයක් සඳහන් වූවා. ජනමාධ්‍ය රජයේ හා දේශපාලකයන්ගේ පාලනයෙන් නිදහස් කිරීම, මාධ්‍ය නිදහස සහතික කිරීම, මුද්‍රිත හා විද්යුත් මාධ්‍ය දෙකේම ගුණාත්මක අගය දියුණු කිරීම මෙන්ම නව භාවිතයන් තුළින් අලූත් ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදී මාධ්‍ය සංස්කෘතියක් ගොඩනැගීම ඒ අතර තිබුණා.
මේ ප‍්‍රතිඥා රාජ්‍ය මාධ්‍ය ප‍්‍රතිපත්තිය ලෙස 1994 ඔක්තෝබරයේ කැබිනට් මණ්ඩලය විසින් පිළිගනු ලැබුවා. මාධ්‍ය ප‍්‍රතිසංස්කරණය සඳහා විද්වත් කමිටු තුනක් පත් කළා. ඒවා පුළුල් සංවාදයන්ගෙන් පසු හරබර නිර්දේශ රැසක් යෝජනා කළත් අවාසනාවකට චන්ද්‍රිකා රජය ඒවා ක‍්‍රියාත්මක කළේ නැහැ.
විද්යුත් මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රයේ දශක ගණනක අත්දැකීම් තිබූ නැසී ගිය තිලක් ජයරත්න සූරීන් හා කෘතහස්ත රේඩියෝ මාධ්‍යවේදී සරත් කැල්ලපත දෙපළ මෙරට විද්යුත් මාධ්‍යයේ පරිණාමය හා වත්මන් අභියෝග ගැන විචාරශීලී නිබන්ධයක් 2012දී රචනා කළා. [Political Economy of the Electronic Media in Sri Lanka. http://goo.gl/H8UYeq]
ඔවුන් 1990 දශකයේ මුල් භාගය ගැන මෙසේ කියනවා. ‘(තෝරා ගත්) පෞද්ගලික සමාගම් හරහා රේඩියෝ සේවාවන් කිහිපයකුත් ටෙලිවිෂන් සේවාවන් දෙක තුනකුත් ඇරඹුනේ මේ කාලයෙයි. එහෙත් දේශීය ප‍්‍රවෘත්ති ප‍්‍රචාරය කිරීම ඔවුනට තහනම් වුණා. විදෙස් ප‍්‍රවෘත්ති සේවා මෙරට ප‍්‍රතිරාවය කරන විටදී පවා ශ‍්‍රී ලංකාව ගැන කිසිදු සඳහනක් වූවොත් එය අවහිර කළ යුතු වුණා. මේ සාපේක්ෂ විවිධත්වය හරහා සැබැවින්ම මාධ්‍ය බහුවිධත්වයක් හෝ මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රයේ ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රීකරණයක් හෝ බිහි වූයේ නැහැ. එසේම මුල් වසර කිහිපයේදී රාජ්‍ය විද්යුත් මාධ්‍ය සතුව තිබූ ඒකාධිකාරයට ප්රබල අභියෝගයක් එල්ල වූයේද නැහැ.’
විද්යුත් මාධ්‍ය ප‍්‍රතිව්‍යුහකරණයේ දේශපාලන සීමාවන් මනාව පෙනී ගිය අවස්ථාවක් ලෙස රජයේ ගුවන් විදුලි සංස්ථාවේ නව අධ්‍යාපන සේවය ඔවුන් ගෙන හැර දක්වනවා. විජේතුංග ජනාධිපතිවරයා යටතේ 1994 ජුනි මාසයේ අරඹන ලද මේ සේවය වඩාත් විවෘත, සංවාදශීලී ආකෘතියක් හඳුන්වා දුන්නත් එය ටික කලකට පමණක් සීමා වූ සැටි ඔවුන් විස්තර කරනවා.
මාධ්‍ය නිදහස ස්ථාපිත කරන බවට ප‍්‍රතිඥා දෙමින් බලයට පත් චන්ද්‍රිකා කුමාරතුංග රජය යටතේ වුවත් පවතින රජයේ දේශපාලන දැක්මට වෙනස් වූ අදහස් සාකච්ඡා කිරීමට මේ සේවය තුළද ඉඩක් ලැබුණේ නැහැ.
1997 මාර්තුවේ චන්ද්‍රිකා රජය ශ‍්‍රී ලංකා විද්යුත් මාධ්‍ය අධිකාරියක් පිහිටුවීමට පනත් කෙටුම්පතක් (Sri Lanka Broadcasting Authority Bill) ගැසට් කළා. මෙය අභියෝගයට ලක් කරමින් පුරවැසියන් 15 දෙනෙකු ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයේ පෙත්සමක් ගොනු කළා.
රාජ්‍ය මාධ්‍යවලට එක් අන්දමකටත්, පෞද්ගලික මාධ්‍යවලට තවත් අන්දමකටත් නියාමනය කිරීමට යෝජිතව තිබීම වෙනස්කමක් හා අසාධාරණයක් යැයි ඔවුන් තර්ක කළා. මේ ඇතුලූ තවත් තර්ක සලකා බැලූ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය එම පනත් කෙටුම්පත ව්‍යවස්ථානුකූල නොවන බව තීරණය කළා.
එම වැදගත් නඩු තීන්දුවේ මෙසේ ද සඳහන් වුණා. ‘විද්යුත් මාධ්‍ය බලපත‍්‍ර ලබා දෙන ආයතනය රජයෙන් ස්වාධීන විය යුතුයි. රාජ්‍ය හා පෞද්ගලික හිමිකාරිත්වය යටතේ ඇති සියලූම විද්යුත් මාධ්‍ය එක් නියාමන අධිකාරියක් යටතේ තිබීම වඩාත් යෝග්‍යයි. එවිට එම ක්ෂේත‍්‍රයට අදාළ ප‍්‍රතිපත්ති නිසි ලෙස සාදාගෙන ක‍්‍රියාත්මක කළ හැකි වනවා. මේ ස්වාධීන නියාමන අධිකාරියට විද්යුත් සංඛ්‍යාත බෙදාදීම ඇතුළු සියලූ තාක්ෂණික සාධක ගැන වගකිව යුතුයි.’
එම පනත් කෙටුම්පත සංශෝධිතව යළි ඉදිරිපත් කෙරුණේ නැහැ. මේ නිසා අද දක්වාත් මෙරට විද්යුත් මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රය අවිධිමත්, නිසි නියාමන රාමුවකින් තොරව ක‍්‍රියාත්මක වනවා. නිලධාරීන්ගේ හා අමාත්‍යවරුන්ගේ හිතුමතයට තීරණ ගැනීම දිගටම සිදු වනවා.
1992-2012 දශක දෙකක කාලය තුළ විද්යුත් මාධ්‍ය බලපත‍්‍ර රැසක්ම නිකුක් කළත්, අපේක්ෂිත පරිදි සැබෑ මාධ්‍ය බහුවිධත්වයක් (media pluralism) මෙරට බිහි වී නැහැ.
බහුවිධත්වය සඳහා නාලිකා/සේවා ගණන වැඩි වීම පමණක් සෑහෙන්නේ නැහැ. සමාජයක සියලූ ජන කොටස් හා මතවාදයන් නිසි ලෙස නියෝජනය කරන, ඉඩ සලසන මාධ්‍ය පාරිසරික පද්ධතියක් බිහිවීම අවශ්‍යයි. අගනුවර කේන්ද්‍රීය, රාජ්‍ය මූලික හා වෙළඳපොළ ප‍්‍රාග්ධනයට නතු මාධ්‍යවලින් පමණක් මෙය සපුරා ගන්නට බැහැ.
ජයරත්න හා කැල්ලපත මෙරට විද්යුත් මාධ්‍ය ඉතිහාසය මෙසේ කැටි කරනවා. “යුරෝපයේ රේඩියෝ පටන් ගත් කාලයේම වගේ මෙරටටත් එම මාධ්‍යය හඳුන්වා දෙනු ලැබුව ද, එයට ආවේණික වූ බි‍්‍රතාන්‍ය සම්ප‍්‍රදායන් මෙහි ආයේ නැහැ. අපට ආවේණික විද්යුත් මාධ්‍ය සම්ප‍්‍රදායක් අප බිහි කර ගත්තේ ද නැහැ. දශක ගණනක් තනිකරම රජයේ ප‍්‍රචාරක මාධ්‍යය වූ රේඩියෝ (පසු කාලීනව ටෙලිවිෂන්) ඉනික්බිති පෞද්ගලික සමාගම්වලට ලාභ උපදවන ව්‍යාපාර වූවා. ඉඳහිට මහජන සේවා විද්යුත් මාධ්‍යවල ගතිගුණ දක්නට ලැබුණත් බොහෝ කොටම අපට ඇත්තේ අධිපතිවාදී, ප‍්‍රචාරාත්මක මාධ්‍ය කලාවක්.
“එසේම මෙරට ප‍්‍රජා ගුවන්විදුලි සේවා ඇතැයිද කීම ද මුලාවක්. මන්ද මෙරට ඇත්තේ රජයේ ගුවන් විදුලියේ ග‍්‍රාමීය විකාශයන් මිස සැබැවින්ම ප‍්‍රජාව පාලනය කරන රේඩියෝ නොවේ. වාණිජකරණය හමුවේ තොරතුරු හා මහජන අධ්‍යාපනයට වඩා විනෝදාස්වාදයට මුල් තැන දීම පෞද්ගලික විද්යුත් මාධ්‍ය ප‍්‍රතිපත්තියයි.”
26 April 2015: සිවුමංසල කොලූගැටයා #216: ලොවම හිනස්සන ලක් රජයේ සන්නිවේදන විහිළු
රාජ්‍ය-පෞද්ගලික දෙඅංශයම පොදු දේපළක් වන විද්යුත් සංඛ්‍යාත යොදා ගෙන රේඩියෝ-ටෙලිවිෂන් විකාශය කළත්, අන්තිමේදී මේ දෙපිරිසම පොදු උන්නතියට කැප වන්නේ සීමිත අන්දමින් පමණයි. 1990 සිට විද්යුත් මාධ්‍ය බලපත‍්‍ර ලැබූවන් අතර වත්මන් අග‍්‍රාමාත්‍යවරයාගේ සහෝදරයන් දෙදෙනෙකුද සිටිනවා. (ශාන් වික‍්‍රමසිංහ හා නිරාජ් වික‍්‍රමසිංහ).
ගජමිතුරන්ට හිතුමතයට විද්යුත් මාධ්‍ය බලපත‍්‍ර හා සංඛ්‍යාත ලබා දීමේදී ඔවුන් නිසි නියාමනයකට යටත් කොට නැහැ. එසේම හේතු නොදක්වා බලපත් ඕනෑම විටෙක ආපසු ගත හැකි වීම හරහා මාධ්‍ය අන්තර්ගතයට අනිසි බලපෑම් කිරීමටද දේශපාලකයන්ට හා නිලධාරීන්ට අවකාශය ලැබෙනවා.
1992 සිට 2012 දක්වා විවිධ රජයන් යටතේ නිකුත් කළ විද්යුත් මාධ්‍ය බලපත‍්‍රධාරීන්ගේ ලැයිස්තුවක් මාධ්‍ය අමාත්‍යාංශ වෙබ් අඩවියේ තිබෙනවා. රාජ්‍ය විද්යුත් මාධ්‍ය හැරුණු කොට පෞද්ගලික සමාගම් 38කට බලපත‍්‍ර දී තිබෙනවා. සමහරුන්ට රේඩියෝ පමණයි. තවත් අයට රේඩියෝ ටෙලිවිෂන් දෙකම. සමහරුන්ට භෞමික සංඥා බෙදාහැරීමටත්, තවත් සමාගම්වලට චන්ද්‍රිකා හරහා බෙදා හැරීමටත් අවසර දී තිබෙනවා. http://www.media.gov.lk/images/pdf_word/licensed-institutions-tv-radio.pdf
මේ බලපත් 38න් 25ක්ම නිකුත් කොට ඇත්තේ 2006-2011 වකවානුවේ. එනම් රාජපක්ෂ පාලන සමයේදී. බලපත් ලද සැවොම විකාශ අරඹා නැහැ.
හරි පාරේ ගොස් තරගකාරීව, විවෘතව ඉල්ලා සිට විද්යුත් මාධ්‍ය බලපත් ලද නොහැකි පසුබිම තුළ හොර පාරෙන් ලබා ගත් බලපත්වලට ලොකු ඉල්ලූමක් බිහිව තිබෙනවා. සමහර බලපත‍්‍ර කිහිප විටක් අතින් අත ගොස් ඇත්තේ රුපියල් කෝටි ගණනක මුදල් හුවමාරුවටයි.
ඇත්තටම විද්යුත් සංඛ්‍යාත කළු කඩයක් බිහිවීම (black market in broadcast licences) ගැන 1990 සිට බලයේ සිටි සියලූම රජයන් වගකිව යුතුයි.
මේ ගැන මෑතදී විග්‍රහයක් කළ දේශපාලන විචාරක හා බ්ලොග් ලේඛක අජිත් පැරකුම් ජයසිංහ මෙසේ කියනවා:
“ලංකාවේ විකාශන තරංග පරාසය බෙදා දෙන ආකාරය නීත්‍යානුකූල නැත. එය ආණ්ඩුක්‍ර‍ම ව්‍යවස්ථාවේ ප්‍ර‍ජාතාන්ත්‍රික මූලධර්මවලට ද පටහැණිය. පාසලක කැන්ටිමක් බදු දෙන විටත් ටෙන්ඩර් කැඳවාල ඕනෑම කෙනෙකුට විවෘතව මිළ ගණන් ඉදිරිපත් කිරීමට අවස්ථාව ලබා දී සුදුස්සා තෝරා ගනු ලැබේ.
“පොදු දේපලවල භාරකරු වන රජය ඒවා සම්බන්ධයෙන් පාරදෘෂ්‍ය අන්දමින් කටයුතු කළ යුතු බව ඉතා පැහැදිලිය. රජය පොදු දේපලවල හිමිකරු නොව ඒවායේ භාරකරු පමණක් බව එප්පාවල පොස්පේට් නිධිය සම්බන්ධයෙන් මහමාන්කඩවල පියරතන හිමියන් විසින් පවරන ලද නඩුවට අදාළව ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය විසින් දෙන ලද තීන්දුවෙහි පැහැදිලිව දැක්වේ.
“එසේ නම්, මහජනතාවට අයිති පොදු දේපලක් වන ගුවන් විදුලි විකාශ පරාසය පමණක් යාලු මිත්‍ර‍කමටල පගාවට හිතවතුන්ට බෙදා දුන්නේ කෙසේද? මහජනතාවගේ ගුවන් විදුලි පරාසයෙන් සංඛ්‍යාත සොරකම් කළ සොරුන් අතර ජනතා විමුක්ති පෙරමුණ ද සිටින නිසා ඔවුන් දැන්වත් මේ ගැන කතා කළ යුතුය.
“මහජනතාවගේ සංඛ්‍යාත සොරකම් කරගත් අයට ජන මනස විකෘති කරන. ජාතිවාදී, ආගම්වාදී, ස්ත්‍රී විරෝධී වැඩසටහන් විකාශය කිරීමට ඉඩ දීමට ආණ්ඩුවට අයිතියක් නැත. එහෙම වැඩසටහන් ඉදිරිපත් කිරීම මාධ්‍ය නිදහස වන්නේ ද නැත.” http://www.w3lanka.com/2016/02/blog-post_15.html
විද්යුත් චුම්බක වර්ණාවලියේ සමහර පරාසයන්වල තව දුරටත් දීමට සංඛ්‍යාත ඉතිරිව නැහැ. FM පරාසය දැනටමත් තදබදයට ලක් වෙලා. මෙයට හේතුව රටේ නීතියක් නැති වුවත් භෞතික විද්‍යාවේ නීති කවදත් කොතැනත් එක ලෙස ක‍්‍රියාත්මක වීමයි.
හිටපු ටෙලිකොම් නියාමක හා සන්නිවේදන විශේෂඥ මහාචාර්ය රොහාන් සමරජීව කියන්නේ හොඳම ක‍්‍රමවේදය නම් සංඛ්‍යාත සඳහා වෙන්දේසියක් පවත්වා ඉහළම ඉල්ලූම්කරුවන්ට ඒවා ප්රසිද්ධියේ බදු දීම බවයි.
ජයරත්න හා කැල්ලපත ලියූ නිබන්ධය සිංහලෙන්:
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 