Malima Episode #13: Have a good night – and a cool glass of water!

Malima (New Directions in Innovation) is a Sinhala language TV series on science, technology and innovation. This episode was produced and first broadcast by Sri Lanka’s Rupavahini TV channel on 27 September 2012.

Malima: Episode 13 (first broadcast 27 Sep 2012) from Nalaka Gunawardene on Vimeo.

Produced by Suminda Thilakasena and hosted by science writer Nalaka Gunawardene, this episode features the following items:

• An interview with inventor Nalaka Chandrawansa, who has developed an energy-efficient fan that can be fitted under a mosquito net. It consumes less than 20W to operate, compared with table fans (average 45W) and ceiling fans (average 70W), accumulating power savings. And because the compact fan provides a more targeted stream of air that cools the sleeper on the bed, it also does not stir dust elsewhere in the room that sometimes causes health problems. This innovation has been grated a Sri Lanka Patent, certified by Sri Lanka Sustainable Energy Authority and won a President’s Award in 2010. It is manufactured and marketed by the inventor himself. Details at: http://www.freshnight.net

• Introducing Sri Lanka’s indigenous technology: kedella karuwa, a simple tool for sweeping outdoors, which might have inspired the rake.

• A Japanese company has recently introduced the innovative ‘Grappa’ foldable shopping bag — which also doubles as a safety helmet in the case of a disaster. It is made of mesh fabric sides, much like a standard reusable shopping bag, but the bottom consists of hard plastic and expanded polystyrene (EPS), which is often found in safety helmets to absorb impact. More about this at: http://www.springwise.com/health_wellbeing/japanese-eco-friendly-shopping-bag-doubles-safety-helmet/

• An interview with schoolboy inventor Therusha Chethana Fernando, a student of De Mazenod College, Kandana, Sri Lanka. He has developed a portable water cooler that can chill water to 5 degrees C below outside temperature without using refrigeration technology or electricity. Instead, the simple device uses a permeable clay container and a battery-powered small fan. With 3 litres of water filled, the entire unit weighs 4 kg, easy enough to carry around.

Malima Episode #12: How to keep vaccines safe and electronic devices charged

Malima (New Directions in Innovation) is a Sinhala language TV series on science, technology and innovation. This episode was produced and first broadcast by Sri Lanka’s Rupavahini TV channel on 23 August 2012.

Malima: Episode 12 (first broadcast: 23 Aug 2012) from Nalaka Gunawardene on Vimeo.

Produced by Suminda Thilakasena and presented by science writer Nalaka Gunawardene, this episode features the following items:

• An interview with prolific Lankan inventor M A Prince Chandrasena (of Mawathagama, Kurunegala) who holds 4 Lankan patents with fifth one pending. A refrigerator technician by training, he has developed a compact refrigerator that can remain cold (i.e. retain its low temperature) without mains power supply even for 24 hours. This is ideal for storing vaccines that require an uninterrupted cold chain (most vaccines need to be stored between 3 and 7 degrees C). The “Plus 4-7” refrigerator is particularly helpful to pharmacies and the public health service in a country like Sri Lanka that experiences frequent electricity failures. Profile at: http://tiny.cc/MAPrin

• A Japanese innovation: a small gadget that can ‘read’ basic emotions of dogs. Can this make us better understand our best friends?

• Introducing another indigenous technology of Sri Lanka: the ‘Dee-rangaya’ that is locally made and helps keep pests away from farmlands.

• An interview with young inventor D Chathura Madushanka, until recently a student of Pinnawela Central College, Rambukkana, who has invented a multi-function shoe. Fitted to the expanded sole of this shoe is a small dynamo that turns kinetic energy of walking into electrical energy. A battery stores this energy which can help charge a range of electronic devices including mobile phones and iPods. The shoe also comes fitted with a torch light that helps walkers at night. He recently participated in Intel International Science and Engineering Fair (ISEF) in Pittsburgh, USA, in May 2012. More info at: http://www.ft.lk/2012/05/24/sri-lankan-students-win-big-at-intel-isef-in-usa/

සිවුමංසල කොලූගැටයා #82: රසායනික පොහොර ‘දෙවොලේ’ සිරගත වූ අපේ ගොවියා

The chronic kidney disease (CKDu) that has already affected thousands in its heartland of farming, has brought into sharp focus some serious environmental concerns that ecologists have long highlighted. These stem from our farmers’ high reliance on inorganic (chemical) fertilisers.

While some fertiliser is needed to sustain soil fertility when growing crops repeatedly on the same land, the ‘Green Revolution’ from the 1960s urged Lankan farmers to use large volumes of fertiliser, provided to them on massive state subsidies. That, in turn, led to indiscriminate use and waste — and higher agricultural runoffs.

Farmers aren’t thrifty because they get fertiliser at a fraction of the market price. In this week’s Ravaya column (in Sinhala, on 2 September 2012), I look at what this national addiction to chemical fertiliser is doing to both our economy and ecology. I also look at organic alternatives and probe why they are not being adopted more widely.

I covered similar ground in an English column on 26 August 2012: Watch out! Everybody Lives Downstream…

High inputs to make high yields – at a heavy price

1960 ගණන්වල මහත් උද්‍යොගයෙන් අරඹන ලදුව, රටේ නිල ප‍්‍රතිපත්තිය ලෙස ක‍්‍රියාත්මක වූ හරිත විප්ලවයේ ප‍්‍රධාන අංගයක් වූයේ අධික ලෙස කෘත‍්‍රිම රසායනික පොහොර, පලිබෝධනාශක හා වල් නාශක ආදිය භාවිතයට ගොවීන් යොමු කිරීමයි. වෙල් ගොවිතැනේ මෙන් ම හේන් ගොවිතැනේදීත් කෘෂි රසායන බහුල ලෙස යෙදීම අද බොහෝ ගොවීන්ගේ පුරුද්දක්.

විද්‍යාත්මකව මෙය හඳුන් වන්නේ බාහිරින් වගා බිමට වැඩිපුර එකතු කරන ගොවිතැන (High external input farming) කියායි. කෙටි කාලීනව මෙයින් වැඩි අස්වනු ලබා ගත හැකි වුවත් දිගු කාලීනව පරිසරයට මෙන් ම අපේ සෞඛ්‍යයට ද අහිතකර බලපෑම් ඇති කරන බවට ඇති තරම් සාක්‍ෂි ගෙවී ගිය අඩ සියවස පුරා හමු වී තිබෙනවා.

එහෙත් තවමත් අපේ කෘෂි ප‍්‍රතිපත්තීන්ගේ පදනම හරිත විප්ලවයේ සංකල්පයි. එය මතවාදීව ප‍්‍රශ්න කළ රේ විජේවර්ධන, රනිල් සේනානායක බඳු අදීන විද්‍යාඥයන්ගේ අදහස් අපේ ප‍්‍රතිපත්ති සම්පාදකයන් හා කෘෂි නිලධාරීන් නොසළකා හැරියා.

කුමන හෝ ක‍්‍රමයකින් අස්වනු වැඩි කර ගෙන කන්නයෙන් කන්නයට හා වසරින් වසරට එ ගැන උදම් ඇනීම අපේ කෘෂි නිලධාරීන් මෙන් ම දේශපාලකයන් ද යසට කරනවා. දිගු කාලීනව පසේ සාරවත් බවට (soil fertility), මිනිස් සෞඛ්‍යයට හා පරිසරයට ඇති විය හැකි බලපැම් ගැන හිතන්නේ, කථා කරන්නේ ටික දෙනයි.

අධික කෘෂි රසායන යෙදීමෙන් තොරව ගොවිතැන් කිරීමට නොදන්නා හෝ නොහැකි හෝ තරමට අපේ ගොවීන් මේ වන විට එයට ඇබ්බැහි වී සිටිනවා. ගොවීන් මෙයින් යළිත් මුදවා උත්සාහ ගැනීමට නොයෙක් ස්වේචඡ සංවිධාන හා පර්යේෂණ ආයතන උත්සාහ කළත් රටේ නිල ප‍්‍රතිපත්තිය තවමත් බරක් දෙන්නේ කෘෂි රසායන භාවිතයටයි.

මෙය හොඳින් ම පෙන්නුම් කැරෙන්නේ රසායනික පොහොර භාවිතය දෙස බලන විටයි. පසේ සාරවත් බව ගොවිතැන් දී තීරණාත්මක සාධකයක්. එය රැුක ගැනීමට ගොවීන් පාරම්පරිකව විවිධ පියවර ගත්තා. එක ම බිමක දිගින් දිගට බෝග වගා කරන විට එහි සාරය අඩු වනවා. එවිට පොහොර යෙදීම ගොවිතැනේ මුලික ක‍්‍රියාවක්. ගොම හා කොළරොඩු ආදිය මෙන් ම ස්වාභාවිකව පසට නයිට‍්‍රජන් නිපදවා දෙන පැළෑටි වැවීම ද සියවස් ගණනක් තිස්සේ ගොවීන් කළා.

රසායනික පොහොර කරන්නෙත් පැළැටිවලට අවශ්‍ය පෝෂණය ලබා දීමයි. එහෙත් නිසි කලට, නිසි පරිමාවට යොදනවා වෙනුවට අනවශ්‍ය තරම් එම පොහොර වගා බිමට යෙදු විට මේ පොහොර ජලයේ දියවී ටිකෙන් ටික යටිගං බලා දිවෙනවා. මෙය හඳුන්වන්නේ අපධාවය (Agricultural Runoff) කියායි.

අපධාවය මුළුමනින් නතර කිරීමට බැරි වුවත් අරපිරිමැස්මෙන් හා උපදෙස් දී ඇති පරිදි භාවිතයෙන් එය අවම කර ගත හැකියි. අපේ බොහෝ ගොවීන් උවමනාවට වඩා පොහොර යොදනවා. නොදැනුවත්කම හා නොසැළකිල්ල එයට හේතු විය හැකියි. තවත් හේතුවක් නම් පොහොර සහනාධාරය යටතේ ඉතා අඩු මිලට පොහොර ලැබීමයි.

නොමිළයේ ලැබෙන වාරි ජලයත්, ඉතා සහන මිළකට ලැබෙන රසායනික පොහොරත් නිසා අපේ බොහෝ ගොවීන් අරපිරිමැස්ම හා සැකසුරුවම් බව අමතක කරලා. අන්තිමේදී වාරි ජලය වගාබිම් හා කෙත්වතුවලින් නික්ම යන්නේ අනවශ්‍ය තරම් රසායනික පොහොර හා වෙනත් කෘෂි රසායනික ද්‍රව්‍ය ප‍්‍රමාණයක් ද රැුගෙනයි. මේ අපධාවය යටිගං බලා යද්දී ගස්වැල්, ජලාශ, වනාන්තර මෙන් ම මිනිස් ජනාවාසවලට ද මුසු වනවා. එයින් ඇති වන දිගුකාලීන බලපෑම් ගැන අපට තේරුම් යන්නේ කල් ගත වූ පසුයි.

රජරට නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයට හරිහැටි හේතු කාරකයක් තවමත් පැහැදිලි ලෙස හඳුනා ගෙන නැහැ. අනුමාන කැරෙන සාධක ගණනාවක් අතර කෘෂි රසායන ද්‍රව්‍යවලින් කාන්දු වී ජලයට එකතු වන ආසනික්, කඨින ජලය හා මුසු වී ශරීරගත වීමත් තිබෙනවා.

සිවුමංසල කොලූගැටයා #81: වකුගඩු රෝගයේ විද්‍යාව හා විජ්ජාව

ශ‍්‍රී ලංකාවේ ගොවිතැන, පරිසරය රැුක ගැනීම හා ජීවන මට්ටම් දියුණු කිරිම යන සාධක තුන ඉතා සමීපව සබැඳී තිබෙනවා. කකුල් තුනකින් යුත් බංකුවක් වගෙයි. මෙයින් එකකට වැඩි අවධානයක් දී අනෙක් දෙක නොසළකා හැරියොත් පැවතිය යුතු සියුම් තුලනය නැති වී යනවා. එවිට බංකුව පෙරළෙනවා. මේ සාධක තුන සමතුලිත ලෙස ඉදිරියට ගෙන යාමේ අභියෝගයට නිදහසෙන් පසු හැම රජයක් ම මුහුණ දුන්නා.

ක‍්‍රමීය මට්ටමින් මෙබඳු ප‍්‍රශ්න ගැන පුළුල්ව විග‍්‍රහ කිරීමේ හැකියාව ඇත්තේ විද්වතුන් ඉතා ටික දෙනෙකුටයි. එබඳු දැක්මක් තිබූ ආචාර්ය රේ විජේවර්ධන හරිත විප්ලවයේ මුල් යුගයේ එහි පෙර ගමන්කරුවකු වුණත් 1960 දශකයෙන් පසු එය ප‍්‍රබලව විවේචනය කළා. හරිත විල්පවයෙන් අපේ ගොවීන්ට, ආර්ථිකයට හෝ සොබා සම්පත්වලට සැළකිය යුතු සෙතක් අත් නොවූ බව ඔහු 2010 මිය යන තුරු ම අවධාරණය කළා. http://tiny.cc/RayRav1

රූපවාහිනි නාලිකාවේ නව නිපැයුම් පිළිබඳ මා ඉදිරිපත් කරන “මාලිමා” වැඩසටහනට මෑතදී පැමිනි කේ. එම්. විජේපාල මහත්තයා වසර ගණනාවක් කෘෂිකර්ම දෙපාර්තමේන්තුවේ ක්‍ෂෙත‍්‍ර නිලධාරියකු ලෙස සේවය කොට දැන් තමාගේ ම කුඩා ව්‍යාපාරයක් පවත්වා ගෙන යනවා. නුවරඑළියේ ඔහුගේ සමාගම හරහා මුළුමනින් ජෛවීය ද්‍රව්‍ය යොදා තනන කාබනික පොහොර, වල්නාශක, කෘමිනාශක හා අනෙකුත් කෘෂි රසායන අලෙවි කරනවා. එ සියල්ල ඔහු කලක් තිස්සේ අත්හදා බලා සොයා ගත් වට්ටෝරුවලට අනුව නිෂ්පාදිතයි.

ගොඩ හා මඩ ඕනෑම බෝගයකට යෙදිය හැකි GOLF (Gold Organic Lanka Fertilizer) නම් කාබනික පොහොරක් ඔහු නිපදවා තිබෙනවා. ශාක වර්ධනයට අවශ්‍ය සියළු මුලද්‍රව්‍ය අඩංගු මේ පොහොර තනා ගන්නා සැටි මාලිමා තුළින් ම ඔහු පෙන්වා දුන්නා. එයට අමුද්‍රවය ලෙස ගන්නේ එළඟිතෙල්, මීපැණි, මෝරතෙල් ගුලි, කොහොඹ තෙල්, තල්/පොල්/කිතුල් පැණි හා බියර් ආදී ලෙහෙසියෙන් සොයා ගත හැකි දේ. මේවා ජලයේ මුසු කිරීමේ නිසි අනුපාතයන් දැක්වෙන වට්ටෝරුවට ශ‍්‍රි ලාංකික ජේටන්ට් බලපත‍්‍රයක් ලබා ගෙන තිබෙනවා. මේ පොහොර යෙදීමෙන් රසායනික පොහොර වලට සමාන හෝ වැඩි අස්වනු ලබා ගත හැකි බව තේ පර්යේෂණායතනය (TRI), කාර්මික පර්යේෂණායතනය (ITI) හා කෘෂිකර්ම දෙපාර්තමේන්තුව ස්වාධිනව තහවුරු කර තිබෙනවා.

Malima: Episode 10 presented by Nalaka Gunawardene from Nalaka Gunawardene on Vimeo.

මේ කාබනික පොහොර ගෙදරදී ම තනා ගැනීමට අනුපාත හා පියවර කියා දෙන උපදෙස් පත‍්‍රිකාවක් මෙරට ගොවීන්ට නොමිළයේ ලබා දෙන්නට විජේපාල මහත්තයා ඉදිරිපත්ව සිටිනවා. (එ සඳහා ලිපිනය ලියු, මුද්දර ගැසු කවරයක් යවන්න: විජය ඇග්‍රෝ ප‍්‍රඩක්ට්ස්, 42, කලූකැලේ, නුවරඑළිය).

භාවිතයට සුදානම් කල GOLF පොහොර දියර බෝතලයක් රු. 2,500 මිළට ඔහුගේ ආයතනයෙන් මිළට ගත හැකියි. රසායනික පොහෙර වෙළඳාමේ නියුතු බහුජාතික හා දේශීය සමාගම් සමඟ තරඟකාරීව අලෙවිකරණයට ඔහු ලැහැස්තියි. එහෙත් ඔහු කියන හැටියට මේ ජෛවීය පොහොර ප‍්‍රචලිත කරන්නට තිබෙන ලොකු ම බාධකය රසායනික පොහොර සහනාධාරයයි.

පොහොර සහනාධාරයට වසර 50ක අතීතයක් තිබෙනවා. එය මුලින් හදුන්වා දුන්නේ 1962දී. හරිත විප්ලවයේ අධි අස්වනු ලබා දෙන වී ප‍්‍රභේද වගා කිරීමේදී වගා බිමට වැඩියෙන් පොහොර දැමීම අවශ්‍ය වුණා. ගොවීන්ට එම අමතර වියදම එක්වර දරා ගත නොහැකි වූ නිසාත්, සහල් මිළ ඉහළ යාම වළක්වන්නටත්. රජය විසින් සහන මිළකට පොහොර දීම ඇරඹුවා.

කෙටි කලෙකින් එය ජාතික ඇබ්බැහිවීමක් බවට පත් වුණා. ඉන් පසු බලයට පත් රජයන්ට ද පොහොර සහනාධාරය පවත්වා ගෙන යාමේ බලපෑම් ඇති වුණා. විවිධ සංශෝධනය යටතේ එය ඉදිරියට විත් තිබෙනවා. (එය නතර කැරුණේ 1989-1994 කාලයේ පමණයි.)

2005 සිට පොහොර සහනාධාරය යටතේ යුරියා, MOP හා TSP යන රසායනික පොහොරවල කිලෝග‍්‍රැම් 50 මල්ලක් රු. 350 ඉතා සහන මිළකට ගොවීන්ට ලබා දෙනවා. ලෝක වෙළඳපොලේ පොහොර මිළ කොපමණ වුවත්, වසර 6කට වඩා මේ මිළ පවත්වා ගෙනවිත් තිබෙනවා. එහි සැබෑ වියදමෙන් සියයට 90කට වඩා මහා භාන්ඩාගාරය විසින් දරනු ලබනවා.

මෙරට භාවිත වන රසායනික පොහොරවලින් අති බහුතරයක් පිටරටින් ගෙන්වනවා. 2010 සඳහා වැඩිපුර ම චීනයෙන්. ඊළඟ ප‍්‍රභව වුයේ තුර්කිය හා ඊජිප්තුව. මෙය වසරකට රුපියල් බිලියන 50-60ක් පිටරට ඇදී යන මහා පරිමාණ ගනුදෙනුවක්.

ප‍්‍රතිපත්ති අධ්‍යයන කේන්ද්‍රයේ (IPS) පර්යේෂක මනෝජ් තිබ්බටුවාව 2010දී ලියා අති පරිදි වාර්ෂිකව පොහොර සහනාධාරය සඳහා මහා භාණ්ඩාගාරය ඉතා විශාල මුදලක් වැය කරනවා. 2009දී මෙය මෙරට දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් (GDP) සියයට 0.6ක්ද රජයේ සමස්ත වියදමෙන් සියයට 3ක් ද වුණා. ”නිසි ඉලක්කගත කිරීමකින් තොරව ලබා දෙන පොහොර සහනාධාරයේ ප‍්‍රතිලාභ ලබන්නේ දුගී කුඩා ගොවීන්ට වඩා සාපේක්‍ෂව අතමිට සරු ගොවීන්” යයි ඔහු කියනවා.

මේ සහනාධාර දෙන්නේ රටේ මහජනතාවගේ මුදල්වලින්. පොහොර සහනාධාරයේ මුඛය අරමුණු හරිහැටි ක‍්‍රියාත්මක නොවන බව මේ ගැන අධ්‍යයනය කළ ආර්ථික හා කෘෂි විද්‍යා පර්යේෂකයන් බොහෝ දෙනා පෙන්වා දෙනවා. නමුත් සහනාධාරය වඩාත් ක‍්‍රමානුකූල කිරීම දේශපාලන වශයෙන් අපහසු කාරියක් බව ද ඔවුන් පිළි ගන්නවා.

මෙරට සිටින ප‍්‍රවීණ කෘෂි විද්‍යාඥයකු හා කෘෂි ප‍්‍රතිපත්ති උපදේශකයකු වන මහාචාර්ය සී. එස්. වීරරත්නගේ මතය: ”දිගින් දිගට වගා කරන බිමකට යම් පමණින් පොහොර යෙදීම අවශ්‍යයි. නමුත් දැන් සිදුවන්නේ අවශ්‍යතාවයක් ඇති හා නැති වගා බිම්වලට සහන මිළට ලැබෙන පොහොර යෙදීමයි. හරි නම් අවශ්‍යතාව තහවුරු කිරිමට පසේ සාරවත් බව රසායනිකව පිරික්සිය යුතුයි”.

මේ අයුරින් විග‍්‍රහ කරන විට ප‍්‍රශ්නයේ අක්මුල් ඇත්තේ වැරදි කෘෂි ප‍්‍රතිපත්තින්ගේ බව පැහැදිලියි. එ් මුලට නොගොස් අතරමැද අවස්ථාවලට සම්බන්ධිත ආයතන, සමාගම් හෝ වෙනත් ‍”දුෂ්ටයන්” සොයා යාමේ දැඩි ආසාව ඇති අයට නම් සැබෑ හේතුවලට වඩා ඕනෑ වන්නේ ෙදාස් පැවරීමට කවුරුන් හෝ කරලියට ගැනීමයි!

රේ විජේවර්ධනගේ අදීන චින්තනයේ උරුමක්කාරයකු ලෙස මා දකින්නේ පරිසර විද්‍යාඥ ආචාර්ය රනිල් සේනානායකයි. අපේ මහා පරිමාන සංවර්ධන ව්‍යාපෘති හා කෘෂි ප‍්‍රතිපත්ති ගැන 1980 දශකයේ සිට ම නොබියව විවේචනය කරන ඔහු කියන්නේ රසායනික පොහොර සහනාධාරය දැන් රටට ම කොඩිවිනයක් වී ඇති බවයි. එය මග සිටියොත් තෝ නසී – ගෙදර ගියොත් අඹු නසී වගේ වැඩක්.

“වසරකට අඩු තරමින් රුපියල් බිලියන් 50ක් පොහොර සහනාධාරයට වැඩ කරනවා. එය නතර කළොත් අපේ ආහාර මිළ එක්වර ඉහළ යනවා. එය දිගට ම දීමෙන් අපේ පසේ සාරවත්බව විනාශ වනවා. අපි කුමක් කරමු ද?”

රනිල් මෙය දකින්නේ අපේ අධ්‍යාපනික හා විද්‍යා පර්යේෂණ ක්‍ෂෙත‍්‍රවල චින්තනමය සෝදාපාලූවක ප‍්‍රතිඵලයක් ලෙයසි. ”කූට වෙළඳුන් ටික දෙනකු, දුෂිත නිලධාරීන් සමහරකු ද සමඟ එක්වී අපේ ගොවීන් රසායනික පොහොරට දිගට ම ඇබ්බැහි කර ගෙන සිටිනවා. එය අපේ වගා බිම් හා සමස්ත පරිසරය විනාශ කරද්දී අපේ බහුතරයක් උගත්තු ඇස් කන් පියා ගෙන මුවින් නොබැන සිටිනවා. මෙයයි අපේ ඛේදවාචකය!”

මේ පුළුල් කෝණයෙන් බලද්දී නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය ඊට වඩා විශාල ගරා වැටීමක එක් රෝග ලක්‍ෂණයක් පමණක් විය හැකියි. වකුගඩු රෝගයට කෘෂි රසායනිකයන්ගේ සෘජු දායකත්වයක් ඇතත් නැතත් (තවමත් මේ ගැන පර්යේෂණ කරනවා) රසායනික පොහොර හා අනෙකුත් කෘෂි රසායනවලට අප දෙන ඉහළ ප‍්‍රමුඛතාවය දැඩි සේ විමසා බැලීම හදිසි අවශ්‍යතාවයක්.

සිවුමංසල කොලූගැටයා #81: වකුගඩු රෝගයේ විද්‍යාව හා විජ්ජාව

In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I look at a public health emergency in Sri Lanka: Chronic Kidney Disease of unknown etiology (abbreviated as CKDu).

CKDu was first reported in the early 1990s from a single Province in our heartland of farming, but it has now spread across approximately 17,000 sq km (a quarter of the island), which is home to around 2.5 million people. Several thousand have already died; the exact number is not clear. Over 15,000 people are kept alive with regular kidney dialysis.

Investigating causes of this ailment — still not pinned down to a particular cause or factor — has been contentious with scientists, nationalists and politicians trying to hijack the issue for their own agenda setting. Some journalists have added fuel to the fire with sensationalist reporting and fear-mongering. In this column, I ask everyone to focus on the prolonged suffering of those already affected and their families.

I covered similar ground in an English column two weeks ago:
When Worlds Collide #29: Science and Politics of Kidney Disease in Sri Lanka

වියලි කලාපයේ දශක දෙකක පමණ කාලයක් පුරා සෙමෙන් මතුව විත් දැන් මහා පරිමානයේ මානුෂික ඛේදවාචකයක් බවට පත්ව තිබෙන නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය ගැන යළිත් අවධානය යොමු වී තිබෙනවා.

සාමාන්‍යයෙන් වකුගඩු ක‍්‍රියාකාරීත්වය අඩපණ කරන්නේ දියවැඩියාව හෝ අධික රුධිර පීඩනය වැනි ශාරීරික ආබාධයක්. එහෙත් මේ සාධක නැතිවත් වකුගඩු හරිහැටි ක‍්‍රියා නොකිරීම නිසා පීඩාවට පත් රෝගීන් ගැන 1990 දශකය මුල සිට වියලි කලාපයේ කෘෂිකාර්මික ප‍්‍රදේශවලින් වාර්තා වන්නට පටන් ගත්තා. මේ තත්ත්වය ලක් වූ බහුතරයක් වයස 30 හා 60 අතර වූ පිරිමින්. ඔවුන් බොහෝ දෙනා ගොවීන් හෝ ගොවිබිම් කම්කරුවන් හෝ ලෙස ජීවිකාව සළසා ගත් අයයි.

රජරට නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය ලෙස බහුලව හැදින්වෙන මේ රෝගී තත්ත්වයට හරිහැටි හේතු කාරකයක් තවමත් පැහැදිලි ලෙස හඳුනාගෙන නැහැ. එ නිසා ම ඉංග‍්‍රීසියෙන් මෙයට දී ඇති නිල නාමය ‘නාඳුනන හේතුකාරක ඇති කරන වකුගඩු රෝගය’ Chronic Kidney Disease of unknown etiology හෙවත් CKDu. මේ වන විට මේ රෝගය නිසා සිය ගණනක් මිය ගොස් තිබෙනවා. සංඛ්‍යා ලේඛනවල පරස්පරතා නිසා හරියට ම මේ ගණන සොයා ගැනීම අපහසුයි.

දැනට මේ රෝගයත් සමග ජීවත්වන සංඛ්‍යාව අඩු තරමින් 15,000ක් පමණ වනවා. ඔවුන්ට තමන්ගේ සිරුරේ බහිශ‍්‍රාවීය ක‍්‍රියා හරිහැටි ස්වාභාවිකව සිදු නොවන නිසා රුධිර කාන්දු පෙරීම (Kidney Dialysis) දින හතරකට වරක් කළ යුතු වනවා. එක් වරකට මෙයට වැය වන වියදම රු. 12,000ක්. වසරක් පාසා මේ රෝගී තත්ත්වයට ගොදුරු වන සංඛ්‍යාව වැඩිවත් ම එ සඳහා රජයේ රෝහල් හරහා දරණ වියදම ද ඉහළ නගිමින් තිබෙනවා. (2005 සමස්ත වියදම රු. මිලියන් 350).

මේ රෝගය ගැන පර්යේෂණ කිරීම හා එයට හේතුකාරක මෙන් ම පිළියම් සොයා ගැනීම අද අපේ විද්‍යාඥයන් හමුවේ ඇති විශාල අභියෝගයක්.

මෙය විෂබීජයක් හෝ වාහකයකු හෝ හරහා පැතිරෙන බෝවන රෝගයක් නොවෙයි. එය ආරෙට එන පාරම්පරික රෝගයක් ද යන්නත් පැහැදිලි නැහැ. එ ගැන පර්යේෂණයක් පේරාදෙනිය සරසවියේ විද්‍යාඥ පිරිසක් කර ගෙන යනවා. රෝග කාරකය ලෙස වැඩිපුර සැක කැරෙන්නේ පාරිසරික සාධකයක්. එය කුමක් ද?

මිනිස් අප එක්වර පාරිසරික බලපෑම් රැසකට පාත‍්‍ර වනවා. අප කන, බොන දෑ හරහා මෙන් ම ආශ්වාස කරන වාතය හා ජීවත්වන ප‍්‍රදේශයේ භූ විද්‍යාත්මක ස්වරූපය පවා දිගු කාලීන වශයෙන් මිනිස් සිරුරට බලපෑම් එල්ල කළ හැකියි. මේ බහුවිධ බලපෑම් අතරින් එකක් වෙන්කර හඳුනා ගෙන එය මේ රෝග තත්ත්වයට සෘජු ලෙස ම හේතු කාරක වේ යයි තීරණය කිරීම ඉතා අසීරුයි.

විද්‍යාත්මක ක‍්‍රමයේදී කල්පිතයකින් ඇරඹී නිරීක්ෂණ හා අත්හදා බැලීම් හරහා යම් නිගමනවලට එළැඹෙන්නේ සීරුවෙන්. එබඳු නිගමන සෙසු විද්‍යාඥයන් හරහා ප‍්‍රශ්න කිරීමට හා අභියෝගයට ලක් විය හැකියි. වසර ගණනක් ගතවීත් වකුගඩු රෝගය ගැන තවමත් වාද විවාද හා තර්ක විතර්ක පවතින්නේ එ නිසයි. විද්‍යාවේ හැටි එහෙමයි.

වකුගඩු රෝගයට හේතු විය හැකි යයි අනුමාන කැරෙන සාධක ගණනාවක් ගැන පර්යේෂණ කෙරී ගෙන යනවා. කිසිදු අනුපිළිවෙලකට නොමැතිව මේවා සම්පිණ්ඩනය කළහොත්:
• භූගත ජලයේ දියවී ස්වාභාවිකව තිබෙන ෆ්ලෝරයිඞ් පානය කිරීම
• ෆ්ලෝරයිඞ් සාන්ද්‍රණය ස්වාභාවිකව අධික භූගත ජලය, බාල වර්ගයේ ඇලූමීනියම් භාජනවල තැන්පත් කර පානය කිරීම
• කැල්සියම් බඳු ඛනිජ වර්ග සාපේක්ෂව වඩාත් ස්වාභාවිකව මුසුව ඇති කඨින ජලය (hard water) පානය කිරීම
• ජලාශවල හා වාරිමාර්ගවල ජලය එක් තැන්වන විට හට ගන්නා cyanobacteriaවලින් ශ‍්‍රාවය කැරෙන විෂ ද්‍රව්‍ය පානීය ජලය හරහා ශරීරගත වීම
• කැඞ්මියම් නම් රසායනික මූලද්‍රව්‍යය ආහාර හරහා ශරීරගත වීම
• පලිබෝධනාශක හා රසායනික පොහොරවල අනුමත මට්ටමට වැඩියෙන් ආසනික් මූලද්‍රව්‍යය අඩංගු වී, එය කඨින ජලය ඇති ප‍්‍රදේශවල ජලය හා මුසු වී ශරීරගත වීම.
• නිසි ප‍්‍රමිතීන්ගෙන් තොරව නිපදවන මත්පැන් අධික ලෙස පානය කිරීම
ඇතැම් ආයුර්වේද ඖෂධ වර්ග භාවිතය. විශේෂයෙන් සප්සඳ (Aristalochia indica) යොදා තනා ගන්නා බෙහෙත් ගැන පර්යේෂකයන් අවධානය යොමු කර තිබෙනවා.

මේ විය හැකියාවන් අතරින් මෑතදී වැඩිපුර මාධ්‍යවල කථාබහ කෙරුණේ කෘෂිරසායන හරහා පරිසරයට එකතු වන ආසනික් පිළිබඳවයි. මේ කල්පිතය මතු කළ විද්‍යාඥ පිරිසේ එක් අයෙක් තමන්ට එ ගැන මූලික ඉඟිය ලැබුණේ දේව බලපෑමක් හරහා යයි පැවසූ නිසා එය ආන්දෝලනයට තුඩු දුන්නා.

විද්‍යාඥයන්ට පෞද්ගලික ජීවිතයේ තමන් කැමති දේශපාලන හා සාමයික (ආගමික) ඇදහීමකට නිදහස තිබෙනවා. එහෙත් එබඳු ඇදහිල්ලක් විද්‍යාත්මක කරුණු ගවේෂණයේ ක‍්‍රමවේදයට ඇඳා ගැනීම විවාදාත්මකයි.

කෘෂි රසායන ද්‍රව්‍ය හරහා අපට වස විස කැවෙන පෙවෙන බව රහසක් නොවෙයි. එහෙත් නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයට හරියට ම හේතු කාරකය ආසනික් ද? හේතුකාරක විය හැකි අනෙක් සාධක අභිබවා එය නිසැකව ම සනාථ කළ හැකි ද?

අපේ වෛද්‍ය පර්යේෂකයන්, භූ විද්‍යාඥයන්, රසායන විද්‍යාඥයන් හා අනෙකුත් පර්යේෂකයන් අතර එබඳු එකඟතාවයක් තවම මතුවී නැහැ.

තර්ක විතර්ක හරහා ඔප්පු කළ හැකි සහ නැවත නැවතත් සිදුකර පෙන්විය හැකි (replicable) සාක්ෂි මත පදනම් වූ නිගමනවලට එළැඹීම ලොව පුරා පිළිගත් විද්‍යා පර්යේෂණ ක‍්‍රමවේදයයි. ප‍්‍රාතිහාර්යයන් (miracles), ගුප්ත බලවේගයන් හා තර්කයෙන් බාහිර වූ පරම සත්‍යයන් විද්‍යාවේ නැහැ.

මිනිසුන් සිය ගණනකගේ ජීවිත බිලිගත්, තවත් විශාල සංඛ්‍යාවක් රෝගාතුර කළ ආබාධයක හේතු කාරක සොයා යද්දී ගුප්ත හෝ ශුද්ධ බලවේගවලට එ සත්‍ය ගවේෂණය භාර දෙන්නට නොහැකියි.

Cartoon by Sidney Harris

අනෙක් කාරණය නම් මිනිස් අපගේ මැදහත්වීමකින් තොරව ස්වාභාවිකවත් ඇතැම් වස විෂ වීම් හා ආපදා ඇති විය හැකියි. බංග්ලාදේශය හා ඉන්දියාවේ බටහිර බෙංගාල ප‍්‍රාන්තයේ ඇතැම් ප‍්‍රදේශවල භූගත ජලයේ අසාමාන්‍ය ලෙස ආසනික් ප‍්‍රමාණය වැඩිවීම එයට හොඳ උදාහරණයක්. අපේ සමහර පරිසරවේදීන් මිහිතල මෑණියෝ නැතිනම් මහී කාන්තාව කියමින් පෘථිවියට වන්දනාමාන කළාට සමහර වෙලාවට මේ ග‍්‍රහලෝකය නිර්දය ලෙස භූ රසායනික හා වෙනත් ස්වාභාවික සංසිද්ධීන් ඇති කරනවා. සක‍්‍රීය ග‍්‍රහලොවක ජීවත්වීමේ යථාර්ථය එයයි!

වකුගඩු රෝගය ගැන මෙතෙක් මා කියැවු හොඳම මැදහත් විග‍්‍රහය 2011 දෙසැම්බරයේ Ceylon Medical Journal විද්වත් සඟරාවේ පළ වුණා. එ. ආර්. වික‍්‍රමසිංහ, ආර්. ජේ. පීරිස්-ජෝන් හා කේ. පී. වනිගසුරිය නම් පර්යේෂකයන් තිදෙනා මේ රෝගය පිළිබඳව මේ දක්වා ඉදිරිපත් කොට ඇති විවිධ කල්පිත හා අනුමාන සඳහන් කරමින් අවධාරණය කළේ පර්යේෂණ තව දුරටත් කළ යුතු බවත්, එ්වායේ ප‍්‍රතිඵල සෙසු විද්‍යාඥයන්ගේ ඇගැයීමට ලක් කැරෙන (peer-reviewed) විද්වත් සඟරාවල පළවිය යුතු බවත්. නව දැනුම පිළි ගැනීමට ලක් වන්නේ නිසි ක‍්‍රමවේදයක් හරහා දැඩි සංයමයකින් යුතුව ජනනය කළ විටයි.

ඔවුන් තව දුරටත් කීවේ: ”නිදන්ගත වකුගඩු රෝගයට තුඩු දෙන සාධක එකකට වැඩි ගණනක් තිබිය හැකියි. මේ දක්වා ඉදිරිපත්ව ඇති හා පර්යේෂණ ප‍්‍රතිඵල අනුව එකදු කල්පිතයක් හෝ ඔප්පු වී නැහැ. මේ රෝගය අදාළ ප‍්‍රදේශවල ජනයාට මහත් බලපෑමක් ඇති කරන නිසාත්, රටේ සෞඛ්‍ය සේවාවට ලොකු වියදමක් නිසාත් මෙය හරියාකාර තේරුම් ගෙන නිසි ප‍්‍රතිචාර දැක්වීම ජාතික ප‍්‍රමුඛතාවක් වනවා.” http://tiny.cc/CKDuCMJ

වකුගඩු රෝගයේ සැබෑ තත්ත්වය හොඳාකාරව දන්නේ අදාළ ප‍්‍රදේශවල රෝහල් වෛද්‍යවරුන් හා සෞඛ්‍ය සේවක පිරිසයි. හඳුනා නොගත් රෝගයක් වසරක් පාසා වැඩි වැඩියෙන් දෙනා රෝගාතුර කරන විට එය වටා විවිධ ආවේගයන් මතුවී එම ස්වභාවිකයි. භීතිය, ශෝකය, සැකය මෙන් ම ඉච්ඡුාභංගත්වය ද එ් අතර වනවා. වකුගඩු රෝගයට ලක් වුවන්ට බෙහෙත් හා රුධිර කාන්දු පෙරීම දෙන අතරේ එ් පවුල්වල අයට මානසික අස්වැසිල්ල ලබාදීම ද ඉතා වැදගත්.

මෙබඳු තත්ත්වයකට අපට ඇති ආසන්න ම අත්දැකීම නම් 2004 දෙසැම්බරයේ ආ සුනාමියයි. එහෙත් සුනාමිය මෙන් මතු පිටින් කිසිදු භෞතික හානියක් නොකොට, සෙමෙන් සෙමෙන් මිනිසුන්ට පමණක් වින කරන මේ රෝගය හරිහැටි ග‍්‍රහණය කර ගැනීමත් බොහෝ දෙනෙකුට අසීරුයි.

මාධ්‍යවේදීන්ටත් මේ අභියෝගය තිබෙනවා. බොහෝ මාධ්‍ය කඩිමුඩියේ කරන වාර්තාකරණයට (Breaking News) මේ රෝගය හසු කර ගැනීම අමාරුයි. එහි බහුවිධ පැතිකඩ තිබෙනවා. විශාල බිම් පෙදෙසක් පුරා පැතිර ගිය හා විවිධ මතිමතාන්තරවලට ලක් වූ වකුගඩු රෝගය ගැන යන්තමින් වාර්තා කළොත් මහජනයා අතර අනවශ්‍ය භීතියක් ඇති වීමේ අවදානම තිබෙනවා.

මෙබඳු ව්‍යසනයකදී මාධ්‍යවේදීන් කළ යුත්තේ එකිනෙකට ප‍්‍රතිවිරුද්ධ මත දරණ විද්‍යාඥයන් කොයි කාටත් එක සේ අදහස් ප‍්‍රකාශනයට ඉඩ ලබා දෙමින් මැදහත් වේදිකාවන් ලෙස කටයුතු කිරීමයි. එසේ නැතිව විද්‍යාඥයන් අතර අනවශ්‍ය ලෙස මත ගැටුම් බිහි කිරීමවත්, තමන් පෞද්ගලිකව වඩාත් දන්නා හඳුනන විද්වතුන්ගේ මතවාදයන්ට වැඩි ප‍්‍රමුඛතාවයක් දීමවත් නොවෙයි.

ප‍්‍රතිපත්ති තීරකයන් හා නිලධාරීන් බහුතරයක් තම තොරතුරු සඳහා මුලාශ‍්‍ර කර ගන්නේ විද්වත් සඟරා නොව ජනමාධ්‍ය වාර්තායි. මේ නිසා තොරතුරු නිවැරදිව දීමටත්, තමන් කරන විග‍්‍රහයන් වඩා තුලනාත්මකව හා වගකීමකින් කිරීමටත් මේ ප‍්‍රශ්නය වාර්තාකරන හැම මාධ්‍යවේදියකුට ම යුතුකමක් තිබෙනවා. උවමනා වන්නේ ආන්දෝලන ඇති කරමින් ඛේදවාචකය තවත් උග‍්‍ර කිරීම නෙවෙයි!

අපේ සමාජයේ ප‍්‍රශ්නයක් ප‍්‍රබලව පැන නැගෙන විට එයට වගකිව යුතු පුද්ගලයන් නැතිනම් ආයතන ගැන බොහෝ දෙනා සැලකිලිමත් වනවා. සංකීර්ණ වත්මන් සමාජයේ හැම සංසිද්ධිකයක ම “දුෂ්ටයකු” සොයා ගැනීම අපහසු වුවත්, ආසන්න වශයෙන් හෝ ෙදාස් පැවරයි හැකි කෙනෙකු සොයා යාම සම්ප‍්‍රදායක් වෙලා. පුද්ගලයකු සොයා ගන්නට බැරි විට “විදෙස් බලපෑම්”, CIA, “බහුජාතික සමාගම්”, “ඩයස්පෝරාව” හා “කඩාකප්පල්කාරී මාෆියාවන්” වැනි සාමුහික ලේබල් ඇලවීමේ රුචියක් සමහරුන්ට තිබෙනවා.

ප‍්‍රශ්නවල අක්මුල් සොයා තේරුම් ගැනීම එවා විසඳීමට උපකාර වන බව ඇත්තයි. එහෙත් ලොව හැම දෙයක් ම එ සරල ආකාරයට විග‍්‍රහ කළ නොහැකියි. සෘජුව හෝ වක‍්‍රව හෝ මිනිස් බලපෑමක් නැතිව සිදුවන ව්‍යසන ද තිබෙනවා. සුනාමිය හට ගත්තේ කාගේ වරදින් ද? භූමිකම්පාවලට ෙදාස් කිව හැක්කේ කාට ද? දුෂ්ටයා “මිහිතල මෑණියන්” විය හැකි ද?

නිදන්ගත වකුගඩු රෝගය අධ්‍යයනය කොට නිසි ප‍්‍රතිචාර දැක්වීමේදී අද හදිසි අවශ්‍යතාවය “දුෂ්ටයා” හෝ “දුෂ්ටයන්” හඳුනා ගැනීම නොව විපතට පත් ජනයාට උදවු උපකාර කිරීමයි. අනතුරේ සේයාවේ වෙසෙන මිලියන් 2.5ක් ජනයා එයට බිලි වීමෙන් වළක්වා ගැනීමයි.

මේ අවස්ථාවේ අපේ විද්‍යාඥයන් දැඩි සංයමයෙන් හා අධිෂ්ටානයෙන් යුතුව විසඳුම් සොයා යා යුතුයි. මෙය කුමන්ත‍්‍රණවාදී තර්කවලටල පදනම් විරහිත චෝදනාවලට හා පාඨකයන් බියපත් කරවන මාධ්‍ය වාර්තාවලට සුදුසු තැන හෝ කාලය හෝ නොවෙයි!

සිවුමංසල කොලූගැටයා #79: ඊයම් දුෂණය ජය ගත් අපට දැන් ඞීසල් සල්ෆර් අභියෝගයක්

In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I look back at the scientific, legal and policy struggles in Sri Lanka that finally god rid of lead additives in petrol (gasoline) in 2002. It is a success story in safeguarding public health and combating environmental pollution that holds valuable lessons in a new challenge that confronts us: how to reduce sulphur content in the diesel distributed in Sri Lanka that currently contains one of the highest sulphur levels in Asia. This is now urgent and important with WHO confirming diesel fumes cause lung causer.

Similar ground was covered in my English column on 15 July 2012: When Worlds Collide #24: Kicking Lead in Petrol – Lessons for Cleaning up Dirty Diesel?

The cancer we breathe everyday, courtesy Ceylon Petroleum Corporation, CPC!

අපේ දරුවන් විවිධාකාර අනතුරු හා අතවරවලින් බේරා ගන්නේ කෙසේ ද යන්න බොහෝ දෙමවුපියන්ට අද තිබෙන විශාල ප‍්‍රශ්නයක්. බාහිරින්, ඇතුළතින් — සිතු හා නොසිතු — ප‍්‍රභවයන්ගෙන් මතු වන අනේකවිධ උපද්‍රවවලින් දරුවන් පමණක් නොවෙයි, වැඩිහිටියන්ට පවා බේරී සිටීම ලොකු අභියෝගයක්.

පණ කෙන්ද රැුක ගැනීමේ දෛනික අරගලයේදී බොහෝ දෙනා වැඩි අවධානය යොමු කරන්නේ ඇසට පෙනෙන හා අනෙකුත් පංචඉන්ද්‍රියන්ට ලෙහෙසියෙන් ගෝචර වන උවදුරු ගැනයි. මාධ්‍යවල පවා අවධානය ඇත්තේ එතැනයි. ඒ අතර අදිසි උවදුරු ද වැඩියෙන් මතු ව එනවා. ඒවායේ දිගු කාලීන අහිතකර විපාක අපට දැනෙන විට ප‍්‍රමාද වැඩියි. වාත දුෂණය වැනි එබදු උවදුරු ගැන මා නිතර කථා කරන්නේ ඒවාට ඇති තරම් ජන අවධානය යොමු නොවන නිසයි.

ඞීසල් දුමාරයේ නියත පිළිකාකාරක හැකියාව ගැන ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය WHO ප‍්‍රකාශ කොට දැන් සති කිහිපයක් ගත වී ඇතත් ඒ ගැන මෙරට එතරම් සංවාදයක් හෝ මහජන කැළඹීමක් හෝ තවමත් ඇති වී නැහැ.

මුළු ආසියාවේ ම වඩාත් ම සල්ෆර් අන්තර්ගතය වැඩි ඞීසල් දිගින් දිගට ම භාවිත කරන හා එම දහන දුමාරයට නිරතුරුව මුහුණ දෙන අප, ඞීසල් දුමාරයේ පිලිකා-කාරක හැකියාව ගැන තැකීමක් නොකරන්නේ ඇයි?

ඞීසල් දුමාරය වඩාත් පිරිසිදු කිරිමේ දැඩි හා හදිසි අවශ්‍යතාවය මතුවී තිබෙනවා. ඞීසල් වාහන භාවිතය නතර කළ නොහත් වුවත් වඩාත් පිවිතුරු (එනම් සල්ෆර් අන්තර්ගතය අඩු) ඞීසල් දහනය කිරිම හා එන්ජින් මනාසේ නඩත්තු කිරිම හරහා දහන දුමාරයේ වාරක අවදානම තරමක් අඩු කර ගත හැකියි. ඞීසල් දුමාරය පාලනය කර ගන්නට උත්සාහ කරද්දී මෑත යුගයේ සාර්ථක වූ අරගලයකින් පාඩම් උගත හැකියි.

පෙට‍්‍රල්වලට ඊයම් මිශ‍්‍ර කිරීම ඇරඹුණේ 1920 ගණන්වලදී. අභ්‍යන්තර දහන එන්ජින් තුළ පෙට‍්‍රල් දහනය වන විට එය වඩාත් ප‍්‍රශස්ත කිරීම පිළිගැටුම්කාරකයක් ලෙසින් ඒ සඳහා යොදා ගත්තේ ටෙට‍්‍රා ඊතයිල් ලෙඞ් (Tetraethyl Lead, TEL) නම් සංයෝගයයි.

ඊයම් මුලද්‍රව්‍යයේ විෂවීමේ ඉතිහාසය දැන සිටි වෛද්‍යවරුන් ඒ දිනවල ම මේ ගැන අනතුරු ඇගවූවා. එහෙත් තෙල් සමාගම් හා රථවාහන නිෂ්පාදකයන් එය පිළිගත්තේ නැහැ. ඉතා කුඩා සාන්ද්‍රනයකින් පෙට‍්‍රල්වලට මුසු කරන TEL හරහා විෂවීමට තරම් ඊයම් පිට විය නොහැකි බවට ඔවුන් තර්ක කළා.

පෙට‍්‍රල් දහන දුමාරය හරහා ක්ෂුද්‍ර ඊයම් අංශූ වාතයට පිට වනවා. මේවා ආශ්වාස කිරීමෙන් පෙනහළු හරහා රුධිරයට මිශ‍්‍ර වනවා. දිනපතා මේ ක‍්‍රියාදාමය සිදුවන විට ටිකෙන් ටික රුධිරගත ඊයම් ප‍්‍රමාණය වැඩි වන බවත් එය මිනිස් සිරුරට බරපතල දිගුකාලීන විපාක ඇති කරන බවත් 1950 දශකය වන විට වෛද්‍ය පර්යේෂකයන් සාක්ෂි සහිතව පෙන්වා දුන්නා.

විශේෂයෙන් ම දරුවන්ගේ හා ළමයින්ගේ මොළයේ වැඞීම අඩාල කරන්නටත්, ඉගෙනීමට බාධා කරන්නටත්, හැසිරීමේ විසමතා ඇති කරන්නටත් රුධිරගත ඊයම් සමත් වනවා. මේ බව දැන දැනත් පෙට‍්‍රල්වලට ඊයම් එකතු කිරිමේ සම්ප‍්‍රදාය දිගට ම කරගෙන යන්නට තෙල් සමාගම් උත්සාහ කළා. විෂ රසායන විද්‍යාවේ පුරෝගාමියකු වූ හාවඞ් සරසවියේ මහජන සෞඛ්‍යය පිළිබඳ ප‍්‍රධානී ඇලිස් හැමිල්ටන් වෛද්‍යවරිය ජෙනරල් මෝටර්ස් ප‍්‍රධානියාට වරක් ප‍්‍රසිද්ධියේ චෝදනා කළේ මෙය මහදවාලේ දැනුවත්ව කරන මිනිස් ඝාතන රැල්ලකට සම කළ හැකි බවයි.

දිගු කලක් තිස්සේ වෛද්‍යවරුන්, පර්යේෂකයන් හා පරිසරවේදීන් ප‍්‍රබල සාක්ෂි ඇතිව කළ උද්ඝෝෂනවල ප‍්‍රතිඵලයක් හැටියට 1970 වන විට පෙට‍්‍රල්වලට ඊයම් එකතු කිරිම නතර කළ යුතු යයි ඇමෙරිකානු රජය ප‍්‍රතිපත්තිමය තීරණයක් ගත්තා. 1980 වන විට දියුණු ලෝකයේ අන් සියළු රටවල ද පෙට‍්‍රල්වලට ඊයම් එකතු කිරිම නතර වුණා.

එහෙත් දියුණුවන රටවල බෙදා හැරෙන හා දහනය කැරෙන පෙට‍්‍රල්වලට ඊයම් එකතු කිරීම තව වසර ගණනාවක් සිදු කෙරුණා. මෙය ජාත්‍යන්තර කුමන්ත‍්‍රණයක් නොව ලෙහෙසියට වාසියට වඩාත් ම ලාබදායක මාර්ගය තෝරා ගැනීමට බටහිර හා අරාබි තෙල් සමාගම්වල තිබු කෑදරකමේ ප‍්‍රතිඵලයයි. තම ජනතාවගේ සෞඛ්‍යය හා ආරක්ෂාව ගැන දියුණුවන රටවල බොහෝ රාජ්‍යයන් දරණ උදාසීන ආකල්පය නිසාත් කලක් තිස්සේ පෙට‍්‍රල් හරහා ඊයම් විෂවීම අපේ රටවල සිදු වුණා.

මෙය පිටුදැකීමේ හා නතර කිරීමේ උත්සාහය මතුව ආයේ පරිසරවේදීන් හා විද්‍යාඥයන් හරහායි. ඊයම් විෂවීමේ දිගුකාලීන ප‍්‍රතිවිපාක කල් තබා දුටු ලෝක බැංකුව, ආසියානු සංවර්ධන බැංකුව හා වෙනත් ආධාර ආයතන ද ඊයම් භාවිතය නතර කිරිමට අවශ්‍ය තාක්ෂණික හා මුල්‍යමය ආධාර ලබා දුන්නා.

ශ‍්‍රී ලංකාවේ භාවිත වූ පෙට‍්‍රල්වලින් ඊයම් ඉවත් කිරිමේ උද්ඝෝෂණය සාර්ථක වන්නට දශකයක කාලයක් ගත වුණා. ආවේගශීලි නොවී, ඉවසීමෙන් හා ක‍්‍රමානුකූලව කටයුතු කිරීම හරහා පාරිසරික හා සෞඛ්‍යමය අතින් වැදගත් කඩඉම් පසු කිරීමට හැකි බවට මෙය හොඳ උදාහරණයක්.

මෙරට වාත දුෂණය ගැන විද්‍යාත්මකව අධ්‍යයනයක් ඇරඹුණේ 1980 දශකය මුලදී. මේ ගැන මුල් ම පුළුල් අධ්‍යයනය 1989-91 කාලයේ ජාතික ගොඩනැගිලි පර්යේෂණ ආයතනය (NBRO) සිදු කළා. මධ්‍යම පරිසර අධිකාරිය (CEA) 1991-92 කාලයේ කොළඹ හා තදාසන්න ප‍්‍රදේශවල කළ තවත් අධ්‍යයනයකින් සොයා ගත්තේ වාහන තදබදය හා වාත දුෂණය අතර සෘජු සබඳතාවයක් ඇති බවයි.

ඒ දක්වා කර්මාන්තශාලා ප‍්‍රධාන කොට දායක වූ මෙරට වාත දුෂණයට වාහන දුමාරය හේතු වන බවට සාක්ෂි මතු වීමේ ආරම්භය එයයි. සල්ෆර් ඩයොක්සයිඞ්, නයිට‍්‍රජන් ඩයොක්සයිඞ්, කාබන් මොහොන්කසයිඞ්, අර්ධ ලෙස දහනය වු සියුම් අංශු මෙන් ම ඊයම් අංශු ගැන ද අවධානය යොමු වීම ඇරඹුණා.

1992දී කොළඹ පැවති රාජ්‍ය සම්මන්ත‍්‍රණයකදී කොළඹ හා අවට ප‍්‍රදේශ සඳහා Clean Air 2000 නම් වැඩසටහන සම්මත කර ගනු ලැබුවා. වසර 2000 වන විට නාගරික වාත දුෂණය පාලනය කර ගන්නට අවශ්‍ය ප‍්‍රතිපත්තිමය, තාක්ෂණික හා මුල්‍යමය රාමුව මේ හරහා ලැබුණා. මෙයට රාජ්‍ය නිලධාරීන්, සරසවි ඇදුරන්, සෙසු විද්‍යාඥයන්, මෝටර් රථ සමාගම් නියෝජිතයන් හා පරිසරවේදීන් සහභාගි වුණා.

පෙට‍්‍රල්වලින් ඊයම් ඉවත් කිරීම මධ්‍යගත ක‍්‍රියාවක්. එවකට මෙරට ඛනිජතෙල් බෙදා හැරීමේ ඒකාධිකාරිය තිබුණේ ලංකා ඛනිජතෙල් නීතිගත සංස්ථාවයි (CPC). එහි තෙල් පිරිපහදුවේ යම් වෙනස්කම් හරහා ඊයම් විරහිත පෙට‍්‍රල් ලබා ගැනීම කළ හැකි බව විශ්වාස කෙරුණා. එහෙත් සැබවින් ම එය සිදුවීමට වසර ගණනාවක් ගියා. බලපෑම් කරන්නටත්, නීති මාර්ගයට එළමෙන්නටත් සිදු වු සැටි පාරිසරික විද්‍යාඥ හේමන්ත විතානගේ සිහිපත් කරනවා.

“පෙට‍්‍රල් දහනයෙන් පිටව එන ඊයම් රුධිරගත වීමෙන් ඇතිවන හානිය ඉතා හොදින් දැන සිටියත්, මෙරට පෙට‍්‍රල්වලින් ඊයම් ඉවත් කිරීමේ රෙකුලාසි මාලාව නිලධාරි ක්ෂේත‍්‍රය හරහා ගමන් කළේ ඉතා සෙමින්. තෙල් සංස්ථාව දැක්වුයේ උදාසීන ආකල්පයක්. දිගින් දිගට ම බලපෑම් කරන්නට අපට සිදු වුණා,” හේමන්ත කියනවා.

1995දී කැළණිය සරසවියේ රසායන විද්‍යාඥ ආචාර්ය මාලිනී ඇරැව්ගොඩ හා එම්. එස්. පෙරේරා වැදගත් සොයා ගැනීමක් කළා. කොළඹ හා අවට ජනාකීර්ණ මාර්ග නිරතුරුව භාවිත කරන ජන සමුහකයගේ රුධිරගත ඊයම් ප‍්‍රමාණ ඔවුන් මැන බැලූවා. WHO නිර්දේශිත උපරිම මට්ටම්වලට වඩා තුන් ගුණයකට වැඩි රුධිරගත ඊයම් මට්ටමක් රථවාහන පොලිස් නිලධාරීන්ගේ ඇති බවත් ත‍්‍රිරෝද රථ රියදුරන් හා පදික වෙළදුන්ගේ ද අධික මට්ටම් ඇති බවත් අනාවරණය වුණා. නාගරික පාසල් සිසුන්ගේ පවා රුධිරගත ඊයම් මට්ටම අධික බව ඔවුන් සොයා ගත්තා.

මේ සොයා ගැනීම් 1995 අග පැවති විද්‍යාභිවර්ධන සංගමයේ වාර්ෂික සැසිවාරයේ ඉදිරිපත් කළ ඔවුන් ඊළග වසරේ එය පර්යේෂණ නිබන්ධනයක් ලෙස ප‍්‍රකාශයට පත් කළා. http://tiny.cc/BldPb මේ තොරතුරු ප‍්‍රකට වුවොත් වාහන හැසිරවීමේ රාජකාරියට නිලධාරින් මැලි වේ යැයි කලබල වූ උසස් පොලිස් නිලධාරියෙක් මේ ප‍්‍රතිඵල රහසිගතව තබා ගැනීමේ උත්සහායක් කළ බව ඒ ගැන වාර්තා කළ අපට මතකයි.

මේ අතර කොළඹ සරසවියේ ළමා රෝග පිළිබඳ වෛද්‍යවිද්‍යා මහාචාරිනී මනෝරි සේනානායක තවත් පර්යේෂණයක් කරමින් ප‍්‍රබල සාක්ෂි සහිතව පෙන්වා දුන්නේ බොරැල්ල මහාමාර්ගවල උදේ දවල් ඇවිද යන පාසල් සිසුන්ගේ රුධිරගත ඊයම් මට්ටම ඉතා වැඩි බවයි.

මෙතරම් සාක්ෂි මතුව එද්දීත් තෙල් සංස්ථාව නොයෙක් තාක්ෂණික හේතු දක්වමින් ඊයම් ඉවත් කිරීම තව දුරටත් ප‍්‍රමාද කළා. මේ අකර්මන්‍යතාවය ගැන කම්පාවට පත් පාරිසරික නීතීඥ ලලනාත් ද සිල්වා 1998දී එවකට සිටි පාරිසරික අමාත්‍යවරයා ප‍්‍රධාන වගඋත්තරකරු ලෙස දක්වමින් මූලික අයිතිවාසිකම් පෙත්සමක් ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයට ඉදිරිපත් කළා. රටේ භාවිත වන ඛනිජතෙල් ඉන්ධන නිසි ප‍්‍රමිතියකට අනුගත නොකිරීම හා වාහන දහන දුමාරයේ වාත දුෂක පාලනයට නිසි පියවර නොගැනීම හරහා තම ජීවත්වීමේ අයිතිය (Right to Life) තර්ජනයට ලක් වී ඇති බවට ඔහු තර්ක කළා.

මේ ගැන සිහිපත් කරමින් ලලනාත් මෑතදී මට කීවේ “යම් කර්මාන්ත හා ව්‍යාපාරික බලපෑම් නිසා පෙට‍්‍රල්වලින් ඊයම් දුරු කිරීම තෙල් සංස්ථාව දිගට ම කල් දමන බව අපට හොදාකාර පෙනී ගියා. CPC සමග සාකච්ඡ රැසක් අප පැවැත් වූවත් දෙන පොෙරාන්දු ඉටු නොවන බව දුටු විට අවසාන ක‍්‍රියා මාර්ගය ලෙසයි අප ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයට ගියේ.”

ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණ විනිසුරුකරුවන් පස් දෙනෙකුගෙන් යුතු මඩුල්ලක් හමුවේ විභාගයට ගත් මේ පෙත්සම මෙරට පාරිසරික නීති ඉතිහාසයේ කඩඉමක්. සීමාසහිත පාරිසරික පදනමේ (EFL) විධායක අධ්‍යක්ෂක ලෙස එවකට ක‍්‍රියා කළ ලලනාත් දෙස් විදෙස් විද්‍යාත්මක සාක්ෂි ගොනු කරමින් දීර්ඝ කරුණු දැක්වීමක් කළා.

මේ පෙත්සම විභාගයේදී රජය වෙනුවෙන් පෙනී සිටි නීතිඥයන් පෙට‍්‍රල්වලින් ඊයම් ඉවත් කිරීම ඇතුළු වාත දුෂණය අවම කිරීමට තවත් පියවර ගැනීමට ප‍්‍රතිඥා දුන් බවත්, එහෙත් තෙල් සංස්ථාව තමන්ගේ කොටස ඉටු කිරීමට තවත් සිවු වසරකට ආසන්න කාලයත් ගත් බවත් ලලානාත් කියනවා.

අන්තීමේදී මෙරට පෙට‍්‍රල් වලට ඊයම් මිශ‍්‍ර කිරිම නතර කරන නිශ්චිත පියවර ගත්තේ 2002දී නව රජයක් බලයට පත් වීමෙන් පසුවයි. ඕනෑකම ඇත්නම් අමාරු යයි කල් මැරූදේත් ඉක්මණින් කළ හැකියි!

ඊයම් රුධිරගත වී එතරම් කලක් නොපවතින නිසා 2002දී ගත් පියවරේ ප‍්‍රතිඵල වසරක් තුල විද්‍යාත්මකව තහවුරු කරනු ලැබුවා. 2003දී මහාචාර්ය මනෝරි සේනානායක නැවත වරක් බොරැල්ල ප‍්‍රදේශයේ උදේ දවල් ගමන් කරන පාසල් සිසු පිරිසකගේ රුධිරගත ඊයම් මැන බැලූ විට සැළකිය යුතු අඩු මට්ටම් වාර්තා වුණා.

“පෙට‍්‍රල්වලින් ඊයම් ඉවත් කිරිමට (පිරිපහදු මට්ටමින්) කරන ලද ආයෝජනයට වඩා ඉතා විශාල හා වැදගත් ප‍්‍රතිලාභයක් අපේ දරුවන්ගේ සෞඛ්‍ය ආරක්ෂාව අතින් අපට ලැබී තිබෙනවා,” යයි 2003දී විද්වත් දේශනයක් පවත්වමින් ඇය කියා සිටියා.

පෙට‍්‍රල්වලින් ඊයම් ඉවත් කිරිම අද වන විට ලොව පුරා බොහෝ රටවල සිදුකොට අවසන්. මෙය ගෙවී ගිය දශක දෙක තුළ ලෝක මට්ටමින් ලද පාරිසරික ජයග‍්‍රහණ අතලොස්ස අතරින් එකක් ලෙස එක්සත් ජාතීන්ගේ පරිසර වැඩසටහන (UNEP) හදුන්වනවා.

ඞීසල්වල ඉහළ සල්ෆර් අඩු කර ගැනීමේ උද්ඝෝෂණවලදී මේ සාර්ථක අත්දැකීමෙන් පාඩම් උගත හැකියි. නිශ්චිත මැන බැලීම් හා දත්ත මත පදනම් වූ හරවත් තර්ක ඉදිරිපත් කිරීම හා රාජ්‍ය නිලධාරින් හා ව්‍යාපාරිකයන් සම`ග හැකි තාක් සාකච්ඡා ම`ගින් ප‍්‍රශ්න විස`දා ගැනීමට උත්සාහ කිරිම එයින් දෙකක්. නීතිමය බලපෑම්වලට යොමු විය යුත්තේ අන් මාර්ග හරහා වෙනස්කමක් ලබාගත නොහැකි විටයි. එමෙන් ම පොදු ජනතාව හා මාධ්‍යවේදීන් දැනුවත් කිරීම හරහා උද්ඝෝෂණයට අවශ්‍ය පුළුල් සහයෝගය ලබා ගැනීමත් ඉතා වැදගත්.

22 July 2012: සිවුමංසල කොලූගැටයා #76: ඞීසල් දුමාරයෙන් මතු වන පිළිකා උවදුර

Herbal Porridge, Lankan style: Have a Kola Kenda and a Smile!

Kola Kenda - herbal porridge, Lankan style

Have a Kola Kenda and a Smile!

That was the – not very original – slogan I coined 30 years ago as a school boy to promote and popularise kola kenda, the Lankan version of herbal porridge.

I’ve always been an ardent eater of green leaves and veggies (isn’t everybody?). So I didn’t need any special persuasion to drink kola kenda.

Most of my peers didn’t share this enthusiasm. They didn’t mind the taste, but the whole thing seemed too old fashioned. Self-respecting teenagers shouldn’t be seen drinking a favourite of their grandparents, they argued.

As often happened, I disagreed. Not only did I take delight in partaking my kola kenda, but also kept trying to convince my peers that, hey, kola kenda was cool.

First I tried the rational, evidence-based approach. I found out as much as I could about kola kenda and distilled it into a few non-technical, non-preachy lines. I wrote about in our school magazine, spoke about it at the school assembly, and seized every other opportunity to plug the green stuff.

I must have been around 15 or 16 years old at the time, but even then, I realised kola kenda had an image problem. So — following the golden advice, “Don’t just sit there; do something!” — I tried to improve it.

I abbreviated kola kenda to KK. I designed a stylish logo for it, independent of any corporate branding. Adapting a popular tag-line for Coca Cola at the time, I even came up with the slogan, “Have a KK – and a smile!”

None of this really worked; after six months, I gave up being the kola kenda evangelist. But that campaign earned me an inevitable nickname: kola-kendaya.

I was proud of it then as I’m now.

Years later, when I started running my own household, I realized making kola kenda is a tedious process. So, despite being a life-long kola-kendaya, I don’t make it too often.

Kola Kenda, CBL style!

That’s why I’m very grateful to Ceylon Biscuits Limited — a leading food products company — for introducing Herbal Porridge powder, which comes in easy-to-prepare packs. Simply mix the powdered content with water, boil or microwave, and in three minutes we get a fairly authentic kola kenda.

I’m all for modernising traditional recipes: retaining the nutrition and taste, while reducing the drudgery. That’s just what CBL have done. It comes in five flavours too: gotukola, welpenela, haathawariya, karapincha and mixed herbs.

At LKR 50 (less than US$ 50 cents) per pack of 3 servings, it’s good value for money.

I’m now working on my resident teenager to try it sometime. She’s not yet convinced. I’m hoping that this 21st Century Girl would prove smarter than those ignorant boys who turned their backs to KK 30 years ago…

සිවුමංසල කොලූගැටයා #54 කුස්සියේ දුම් පටලයෙන් ඔබ්බට…

The ‘gas chamber’ in every home that rarely draws any attention!

In this week’s Ravaya column, I look at indoor air pollution. This is often a neglected environmental and health issue caused mostly by inefficient cooking stoves that burn biomass. This affects mostly housewives and children who are exposed to kitchen smoke from poor ventilation and badly designed stoves.

In India, smoke from firewood use is estimated to cause half a million premature deaths every year. Studies indicate that indoor air can have more damaging impacts that outdoor air pollution in even some of the most polluted cities. People spend as much as 90% of their time indoors.

The numbers for Sri Lanka are not known, but it is wideapread. We look at not only the extent of the problem, but also attempts to reduce it — through a new fuel efficient cooking stove now on the market, and by improving kitchen ventilation. I cite the example of the rural community in Aranayake, off Mawanella, in Sri Lanka’s Kegalle district where Integrated Development Association (IDEA) has introduced a kitchen improvement project.

අප කන සැටි ලිපා දනී!

මේ අප අතර ප‍්‍රචලිත කියමනක්. උග‍්‍ර වන ජීවන වියදමත් සමග නිතර සිහියට එන කථාවක්. මුළුතැන්ගෙයි ලිප හෙවත් උදුන එතරම් ම අපේ එදිනෙදා ජීවිතයට සමීපයි. අප බොහෝ දෙනකු දිනකට එක් ආහාර වේලක්වත් ගෙදර පිස ගන්නවා. ඊට අමතරව වතුර උණු කරන්නට, බෙහෙත් සිඳ ගන්නට නැතුව ම බැරි උදුනල අප නොදැනුවත්ව අපේ සෞඛ්‍යයට හානි කළ හැකියි. අද කථා කරන්නේ ඒ ගැනයි.

ජන ලේඛන හා සංඛ්‍යාලේඛන දෙපාර්තමේන්තුව කළ 2009/2010 ගෘහස්ත ඒකක ආදායම් හා වියදම් සමීක්‍ෂණයට අනුව මෙරට නිවෙස්වලින් සියයට 80ක් තවමත් ආහාර පිසීමට ඉන්ධන හැටියට යොදා ගන්නේ දර. (දීපව්‍යාප්ත මට්ටමින් ඉතිරියෙන් සියයට 16ක් LP ගෑස් ද සියයට 2.5ක් භූමිතෙල් ද භාවිත කරනවා. නාගරික ප‍්‍රදේශවල දරවලට වඩා ගෑස් භාවිතයක් තිබෙනවා. වතුකරයේ සියයට 97ක් යොදා ගන්නේ දරයි.) මෙරට ගෘහස්ත ඒකකයක් මාසයකට දර කිලෝ 19.38ක් මිළට ගන්නට රු.104.51ක් වැය කරන බව මේ සමීක්‍ෂණයේ සාමාන්‍ය අගය ලෙස සොයා ගෙන තිබෙනවා. (www.tiny.cc/HIES910)

මේ සංඛ්‍යා දැන් යම් තරමකට වෙනස් වී තිබිය හැකි වුවත් මෙරට බහුතරයක් තවම දර උදුන යොදා ගන්නා බව පැහැදිලියි. ඉන්ධන හා බලශක්ති ගැන කථා කරන විට කාගේත් සිහියට එන්නේ ඛණ්ජතෙල් හා විදුලි බලයයි. එහෙත් මෙරට සමස්ත බලශක්ති භාවිතය සැළකිල්ලට ගත් විට (Primary Energy Supply) සියයට 48ක් ලබා ගනුයේ ජෛව ඉන්ධන (biomass) ප‍්‍රභවයන්ගෙන්. එහි බහුතරයක් ආහාර පිසීමට දර භාවිතය.

මිලියන් 4ක් පමණ නිවෙස්වල සිදුවන විමධ්‍යගත ඉන්ධන භාවිතයක් නිසාත්, එය වැඩිපුර ග‍්‍රාමීය ප‍්‍රවණතාවක් නිසාත් ඒ ගැන පර්යේෂණ හා විමර්ශන සිදුවන්නේ මඳ වශයෙන්. පර්යේෂකයන්ගේ හා ප‍්‍රතිපත්ති සම්පාදකයන්ගේ අවධානය එතරම් යොමු වන්නේ ද නැහැ. මෙරට ජෛව ඉන්ධන නැණවත් ලෙස යොදා ගැනීම ගැන වෙනම කථා කළ යුතුයි. අද අප කථා කරන්නේ ගෙදරදොරේ දර ලිපෙන් ආහාර පිසින විට සිදු වන අභ්‍යන්තර වාත දූෂණය (indoor air pollution) ගැනයි.

වාහන හා කර්මාන්ත ශාලාවලින් පිටවන දුමාරයෙන් ඇති වන වාත දූෂණය ගැන අප මීට පෙර විග‍්‍රහ කළා. එහෙත් එයටත් වඩා සමීප හා අහිතකර බලපෑමක් ඇති කරන්නේ කුස්සියේ උදේ සවස ඇති වන වාත දූෂණයයි.

සාම්ප‍්‍රදායික දර ලිප දියුණු කිරීමකින් තොරව වසර දහස් ගණනක් තිස්සේ  භාවිත වෙනවා. මෙය බොහො දියුණු වන රටවල පවතින තත්ත්වයක්. දර ලිපෙන් කෑම පිසින බිලියන් 3ක් (මිලියන් 3,000 ක්) ලෝකයේ සිටිනවා.

දර ලිප අකාර්යක්‍ෂමයි. එයට යොදන දරවල තාපයෙන් සියයට 90ක් ම අපතේ යනවා. ඒ අතර අසම්පූර්ණ දහනය නිසා හට ගන්නා දුමෙන් විවිධාකාර සෞඛ්‍ය ප‍්‍රශ්න ඇති කරනවා. දර දහනයේදී තරමක වාත දූෂණයක් ඇති වීම වළක්වන්නට බැහැ. විදුලිබලය හා ගෑස් තරම් පවිත‍්‍ර හා කාර්යක්‍ෂම දහනයක් දරවලින් ලබා ගන්නටත් අමාරුයි. එසේ වූවත් බහුලව භාවිතයේ ඇති අකාර්යක්‍ම හා දූෂණකාරක උදුන සෑහෙන දුරට දියුණු කළ හැකියි.

පේරාදෙනිය සරසවියේ රසායන විද්‍යා මහාචාර්ය ඔලිවර් ඉලේපෙරුම කියන්නේ සෑම දර කිලෝග‍්‍රෑම් එකකින් ම දහනයේදී කාබන් මොනොක්සයිඞ් ග‍්‍රෑම් 370ක් හා විවිධ රසායනික සංයෝග විශාල සංඛ්‍යාවක් පිට වන බවයි. මේ අතර පිළිකා ජනක සංයෝග ද තිබෙනවා. දරවලින් පිසීමේ කිසිදු වරදක් නැතත්, දර උදුන් භාවිතයේදී හැකි තරම් වාතාශ‍්‍රය ලැබෙන තැනක එය කිරීම ඉතා වැදගත් බව ඔහු කියනවා. (මේ අවවාදය දර උදුන්වලට පමණක් නොවෙයි, භූමිතෙල් හා ගෑස් උදුන්වලටත් අදාලයි.)

දර දුමාරයේ බහුලව අඩංගු වන්නේ ප‍්‍රකෘති ඇසට නොපෙනෙන තරම් කුඩා, වාතයේ පාවන අංශුයි (Suspended Particulate Matter හෙවත් SPM). ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය ගණන් බලා ඇති ආකාරයට මේ අංශු ශරීර ගත වීමේ දිගු කාලීන විපාක ලෙස රෝගී වන හා අකලට මිය යන සංඛ්‍යව ලෝක මට්ටමින් මිලියන් 2ක් පමණ වනවා. දුගී ජනයාගෙ සෞඛ්‍යයට අහිතකර ලෙස බලපාන ප‍්‍රධාන සාධක 5 අතර දර ලිපේ වාත දූෂණය ද වනවා. බෙහෙවින් ම පීඩාවට පත් වන්නේ කාන්තාවන් හා දරුවන්.

කුස්සියේ වාත දූෂණය වින කරන්නේ පෙනහළුවලට හා ශ්වසන මාර්ගයට පමණක් නොවෙයි. දුම් පිරුණු, හරිහැටි වාතාශ‍්‍රය නැති කුස්සිවල දිග කාලීනව වැඩ කිරීමෙන් ඇසේ සුද ඇතිවීම, හෘදයාබාධ, පෙනහළු පිළිකා ආදිය ද හටගත හැකියි. දරවලින් වැඩි ප‍්‍රමාණයක් අපතේ යාම දිගු කාලීනව දර හිග වීමට හා ඒවා ලබා ගන්නා කැලෑබද ප‍්‍රදේශ වඩ වඩාත් හෙළි කිරීමට ද දායක වනවා. දර කඩා ගැනීමට දවසේ පැය ගණනක් ගත කිරීමට ද ගම්බද කාන්තාවන්ට සිදුවනවා.

මේ සියළු හේතු නිසා වඩාත් අරපිරිමැසුම් දායක හා පිවිතුරු දර උදුනක් සැළසුම් කිරීමේ හා ප‍්‍රවර්ධනය කිරීමේ අභියෝගයක් පවතිනවා. මේ අභියෝගය හදුනාගෙන දශක කිහිපයක් ගත වී ඇතත් ගෘහනියන් අතර පිළිගැනීමට ලක් වන විධියේ දියුණු කළ දර උදුනක් තවමත් වෙළඳපොලට පැමිණ නැහැ.

දර ප‍්‍රමිතිගත කළ හැකි ඉන්දනයක් නොවෙයි. එය සමාජ ආර්ථික සාධක මෙන් ම සංස්කෘතියට හා චර්යා රටාවලට ද බැදී පවතින දෙයක්. ‘දර’ යටතේ ලොකු කුඩා ලී කැබලි, කෝටු, හනසු, පොල්කටු, වේලාගත් ගොම රිටි ඇතුළු විවිධ ජෛවීය ද්‍රව්‍ය දහනය කරනු ලබනවා. දර උදුනක් වැඩි දියුණු කිරීමේදී මේ විවිධාකාර ඉන්ධන සඳහා එය යෝග්‍ය විය යුතුයි. නව නිපැයුම්කරුවන් මේ යථාර්ථය හදුනාගත යුතුයි.

Anagi stove – trying to improve an ancient practice

සාම්ප‍්‍රදායික දර උදුන නිසා වාත දූෂණයට අමතරව රස්නය මුහුණ ඇතුළු ශරීරයට වැදීම, භාජනය හා අවට දැලිවලින් අපිරිසිදු වීම හා පිඹීම අවශ්‍ය වීම වැනි අතුරු ප‍්‍රශ්න ද තිබෙනවා. මේ අවාසි ඉවත්කොට, ඉහළ කාර්යක්‍ෂම බවක් ලබාදෙන දර අරපිරිමසින අතරම දුම අඩු කරන නව දර උදුනක් පසුගියදා මගේ ‘මාලිමා’ ටෙලිවිෂන් වැඩසටහනෙන් දැක ගන්නට ලැබුණා. කලක් තිස්සේ නව නිපැයුම් රැසක් මෙරටට හදුන්වා දී ඇති නිරංජන් වීරකෝන්ගේ නිෂ්පාදනයක් වන මෙය LAKRO වෙළඳ නාමයෙන් දැන් වෙළඳපොලේ අලෙවි කැරෙනවා.

සාම්ප‍්‍රදායික දර උදුනේ දුරවලතා රැසක් මග හරවා ගත් මේ නව උදුන සඳහා අඩියක් පමණ දිගට කපා ගත් දර කැබලි හතරක් අවශ්‍ය වනවා. දර අඩු ප‍්‍රමාණයක් වැය වන, පිඹීමට අවශ්‍ය නැති, මුළුතැන්ගෙය අපිරිසිදු නොකරන හා ක‍්‍රියාකාරීත්වයේ ආරක්‍ෂාව ඇති මේ නව දර උදුන පහසුවෙන් තැන තැන ගෙන යාමටත් හැකියි.

නිරංජන්ට අමතරව මෙරට වඩාත් ප‍්‍රශස්ත දර උදුන් හදුන්වා දීම සිදු කළ අවස්ථා හා උත්සාහයන් ගණනාවක් තිබෙනවා 1970 දශකයේ සිට ප‍්‍රවර්ධනය කළ ‘අනගි’ උදුන රාජ්‍ය අංශයේ ද මැදිහත් වීමක් තිබූ නිපැයුමක්. 2008 වසරේ මා විධායක නිෂ්පාදනය කළ ‘2048 ශ්‍රී ලංකාව’ ටෙලිවිෂන් සංවාද මාලාවේ එක් වැඩසටහනකදී (http://tiny.cc/SLAir) අප වාත දුෂණය ගැන කථා කරද්දීත් එය ඉස්මතු කළා.

මහනුවර කේන්ද්‍ර කරගෙන ක‍්‍රියාත්මක වන ඒකාබද්ධ සංවර්ධන සංගමය (IDEA) මගින් අනගි හදුන්වා දුන්නා. කෑගල්ල, අරණායක ගම්මානයේ මෙය කර ගෙන යන්නේ ගැමි කාන්තාවන්ගේ ආදායම් තත්ත්වය දියුණු කිරීමට සහය දෙන ප‍්‍රජා සංවර්ධන මධ්‍යස්ථානයේ මැදිහත්වීමෙන්.

“මුල් කාලයේදී ගෙවල්වල ළමයින්ට තිබුණු හෙම්බිරිස්සාව වගේ තත්ත්වයන් නිතර බෙහෙත් ගේන්න ගිය තත්ත්වයන් බොහොමයක් දැන් අඩු වෙලා තියෙනවා,” යයි ප‍්‍රජා සංවර්ධන මධ්‍යස්ථානයේ දමයන්ති ගොඩමුල්ල කියනවා.

චිමිනියක් සහිතව හදුන්වා දුන් මෙම ‘අනගි’ උදුනෙන් ආහාර පිසීම කාන්තාවන්ට අලූත් අත්දැකීමක්. සීතා පද්මිණී ගෘහණිය කියන්නේ “ඉස්සර කුස්සිය ඉතින් අපි අඩ අඩා වගේ තමයි උයා ගත්තේ…දැන් ඉතින් දුම ඇතුලට එන්නේ නෑ. චිමිනියෙන් යනවා.”

ඒකාබද්ධ සංවර්ධන මධ්‍යස්ථානයේ ආර් එම් අමරසේකර කියන හැටියට, “දර භාවිතය අඩුවන අතර ම මේ නව උදුන නිසා ඉවීමට ගතවන කාලයත් බාගයකින් පමණ අඩු වනවා. මේ නිසා දුමෙන් බේරීමට මුළුතැන්ගෙයි සිටින අඩු කාලයත් උදවු වනවා.”

ස්වේච්ඡ සංවිධානයක් හැටියට IDEA තමන්ට හැකි පරිදි මේ ප‍්‍රශ්නයට විසදුම් දෙනවා. දිස්ත‍්‍රික් 20ක නියාමක මුළුතැන්ගෙවල් පිහිටුවා මේ සංකල්පය ලක් සමාජයේ ප‍්‍රචලිත කිරීමට ඔවුන් ක‍්‍රියා කරනවා. ගෘහස්ත වාත දූෂණය පිටුදැකීමට නම් වඩාත් කාර්යක්‍ෂම දර උදුන් භාවිතයට ගන්නා අතර මුළුතැන්ගෙයි සැළසුම හරිහැටි නිර්මාණය කර ගැනීමත් වැදගත්. (http://ideasrilanka.org)

“වාහනවල දූෂණය ගැන බොහෝ දෙනා කථා කරනවා. එහෙත් ඒවායේ දූෂණයටත් වඩා දැඩි සේ බලපාන ගෘහස්ත වාත දූෂනයට වැඩිපුර ම මුහුණ දෙන්නේ කාන්තාවන්!” අමරසේකර කියනවා.

මුළුතැන්ගෙයි කාර්යක්‍ෂමතාවයට එහි පිළිවෙලත් බලපානවා. බඩුබාහිරාදිය තබන රාක්ක ආදිය නිවැරදිව ස්ථානගත කිරීම ප‍්‍රයෝජනවත්. උදුන අසල ඇති විවෘත ජනේලයත්, බිත්ති සහ වහළ අතර ඇති ඉඩත් මුළුතැන්ගෙට හොඳ වාතාශ‍්‍රයක් ගෙන එනවා.

පුරාණ කාලයේ ගෘහ සැළසුම්වල දර කුස්සිය තනනු ලැබුවේ ප‍්‍රධාන නිවසට පිටතින්. එහෙත් අද සීමිත ඉඩක නිවාස හදන විට එසේ කිරීම ප‍්‍රායෝගික නැහැ. එහෙත් ගෘහනිර්මාණ ශිල්පීන්ගේ පටන් සැවොම මේ සාධකය සැළකිල්ලට ගත යුතුයි.

“දැන් කාලයේ ගෘහ සැළසුම් කිරීමේදී කුස්සිවලට කුඩා ජනේලයකුත් විසිත්ත කාමරයට විශාල ජනේලත් යොදනවා. මගේ අදහස නම් විශාල ජනේල් අවශ්‍ය කුස්සිවලටයි. කිසි විටෙකත් ජනෙල් වසා ගෙන උදුන් භාවිත නොකළ යුතුයි.” මහාචාර්ය ඉලේපෙරුම අවධාරණය කරනවා.

ගෘහස්ත වාත දූෂණය ගැන බොහෝ සාකච්ඡ සීමා වී ඇත්තේ සිගරට් හා බීඩි දුම් පානය නිසා ඇති වන ද්විතියික දූෂණයට (secondary smoking). කලක් තිස්සේ දැනුවත් කිරීම හා නීති තදකිරීම නිසා දුම්බීමේ ප‍්‍රවණතා යම් තරමකට පාලනය වී ඇතත්, මුළුතැන්ගෙයි නිතර දෙවේලේ සිදු වන හානිකර වාත දූෂණය ගැන සිතන්නේ කීයෙන් කී දෙනා ද?

සිවුමංසල කොලූගැටයා #44: HIV ආසාදිතයන් වැළද ගන්නා නේපාලය

In my latest column written for Ravaya newspaper on 11 Dec 2011, I question why people living with HIV in Sri Lanka face such a high level of stigma and discrimination irrespective of their educational level and social class. The perpetrators of such discrimination also come from all strata in society: doctors and healthcare workers are among them. I recall the bitter experience of pediatrician Dr Mrs Kamalika Abeyaratne, the first Lankan to publicly acknowledge her HIV status, who stood up and spoke out for the rights of those living with HIV in Sri Lanka.

I then contrast the Sri Lanka situation with that in Nepal, where the communities have gradually come around to accept those living with HIV. What cultural, social and other factors enabled such a transformation? I draw from a 2002 documentary called Love for a Longer Life, made by Nepali film maker Durba Basnet, which I earlier blogged about.

Lakshmi Lama at her tea shop in Ratomate, central Nepal

පසුගිය සතියේ HIV/AIDS සහ මෙරට මාධ්‍ය වාර්තාකරණය ගැන මගේ විග්‍රහයට එක් ප්‍රතිචාරයක් ලැබුණේ මාධ්‍ය ක‍ෂත්‍රයේ ම දිගු කලක් අත්දැකීම් ඇති, මැදහත් මතධාරියකු සේ මා සළකන කෙනකුගෙන්. ඔහු මගේ විග්‍රහය පිළි ගන්නා අතර බහුතරයක් මාධ්‍යවේදීන් හා කතුවරුන් HIV ආසාදිතයන් ගැන දක්වන ආකල්පය සමස්ත ලක් සමාජයේ ම ආකල්පවල පිළිබිඹුවක් බවට තර්ක කළා. ඔහු කියන්නේ සමාජයේ තිත්ත ඇත්ත, ඇති සැටියෙන් හසු කර ගන්නා මාධ්‍යවලට දොස් තබනවා වෙනුවට එයට අදාල සමාජ තත්ත්වයන් ගැන අවධානය යොමු කළ යුතු බවයි.

බොහෝ විට අපේ මාධ්‍යවලින් පෙන්නුම් කරන්නේ මෙරට පොදු සමාජයේ සිතුම් පැතුම්, භීතිකා හා ආශාවන් බව ඇත්තයි. එහෙත් අන්තවාදී මත දැක්වීමට හා කතුවරුන්ගේ පෞද්ගලික සුචරිතවාදය පොදු මතයක් බවට පත් කිරීමට නම් මා එකග වන්නේ නැහැ.

HIV සමග ජීවත් වන බහුතරයක් ලාංකිකයන් තම සැබෑ තත්ත්වය රහසිගතව පවත්වා ගන්නේ මේ වයිරසය ගැන අපේ සමාජයේ මුල බැස ගෙන ඇති දරුණු අපකීර්තිය නිසායි. සමාජ මට්ටම් හෝ උගත්කම් හෝ අනුව මේ අපකීර්තිය වෙනස් නොවන බව ද පෙනී යනවා.

2011 නොවැම්බර් 13දා රාවය 18 වන පිටුවේ පළ වූ ප්‍රින්සි මංගලිකා සමග කරන ලද සම්මුඛ සාකච්ඡාව කියවන්න. HIV සමග ජීවත් වෙමින් එම තත්ත්වය ප්‍රසිද්ධියේ පිළිගන්නා ලාංකිකකයන් අතලොස්ස අතරට ප්‍රින්සි ද අයත්. ඇය Positive Women’s Network නම් ස්වෙච්ඡා ආයතනය හරහා HIV සමග ජීවත් වන අයගේ සුබසිද්ධිය තකා වැඩ කරන ක්‍රියාකාරිනියක්.

ඇගේ අනුවේදනීය කථාවේ දරුණුතම පැතිකඩ නම් ඇගේ HIV තත්ත්වය පරීක‍ෂා කළ රෝහලේ කාර්ය මණ්ඩලයෙන් ම රහසිගත තොරතුර ඇගේ ගමට කාන්දු වීම හා එයින් පසු හට ගත් අමානුෂික ප්‍රතිචාරයයි. අපරාධකරුවන් ලෙස හංවඩු ගසා කොන් කිරීමට ලක් වන ඇයගේ පවුලට ගේදොර ගම් අතහැර දමා යන්නට සිදු වුණා. ඒ 2001දී. 2005 HIV මාධ්‍ය වැඩමුළුවකදී මා ප්‍රින්සි මුණ ගැසෙන විට ඇය HIV ක්‍රියාකාරිනියක් වී සිටියා. එදා වැඩමුළුව අමතා වෛද්‍ය විශේෂඥයන් හා සන්නිවේදකයන් ද කථා කළත් ඉතා ම සංවේදී හා හෘදයංගම කථාව කළේ ඇයයි.

ප්‍රින්සිගේ කථාවට සමාන්තර අත්දැකීම් ලැබූ HIV ආසාදිතයන් මෙරට සිටිනවා. මෑතදී අසන්නට ලැබුණේ ඩෙංගු රෝගය නිසා රෝහල් ගත කෙරුණු 15 හැවිරිදි දැරියකට රෝහලේදී HIV මිශ්‍ර වූ රුධිරය දීමෙන් ඇය HIV ආසාදිත වූ සැටියි. දැන් ඇයත් සමග පන්තිකාරයේ සිටින්නට අනෙකුත් දැරියන් (හා ඔවුන්ගේ දෙමවුපියන්) අදිමදි කරනවා. පාසල් වෑන් රියක ඇයට යන්නට බැහැ. සාමාන්‍ය ස්පර්ශයෙන් බෝ විය නොහැකි HIV වයිරසයට ලක් සමාජය මෙතරම් බිය ඇයි?

මේ තත්ත්වය දැනුවත්කම හා අධ්‍යාපනික මට්ටම් ඉහළ යාමෙන් පමණක් වෙනස් වන්නේද නැහැ. වෛද්‍යවරුන් හා සෞඛ්‍ය සේවක සේවිකාවන් ඇතැම් දෙනාත් ්‍යෂඪ භීතිකාව කරපින්නා ගත් අයයි.

තමන්ගේ HIV තත්ත්වය විවෘතව හා ප්‍රසිද්ධියේ ප්‍රකාශයට පත් කළ ප්‍රථම ලාංකිකයා වුයේ ළමා රෝග විශේෂඥ වෛද්‍ය කාමලිකා අබේරත්න මහත්මියයි (1934 – 2004). දරුණු රිය අනතුරකට ලක් වීමෙන් තුවාල ලබා ප්‍රතිකාර කිරීමේදි රජයේ ප්‍රධාන රෝහලකදී HIV මිශ්‍ර වූ රුධිරය දීමෙන් ඇය ආසාදිත වුණා. මේ ප්‍රශ්නය ගැන මාධ්‍ය හා ජන සංවිධාන හරහා සංවාදයක් ගොඩ නංවන්නට ඇය මහත් කැපවීමෙන් ක්‍රියා කළා.

2006දී පළ වූ ඇගේ චරිත කතාවේ (A Life in the Round) විස්තර කැරෙන ආකාරයට ඇගේ HIV ආසාදනය ප්‍රකට වු පසු එයට දරුණු ම ප්‍රතිචාරයන් ලැබුණේ වෛද්‍යවරුන්ගෙන්. ඔවුන් බහුතරයක් ඇය හා වෛද්‍යවරයකු වූ ඇගේ සැමියා ඇසුරු කිරීම නවතා දැමූවා. ඇතැම් වෛද්‍යවරු ඇගේ චරිතය ගැන අසත්‍ය හා අභූත චෝදනා එල්ල කළා. වෛද්‍යවරුන් සමහරකගේ ආකල්පය මෙය නම්, සෙසු ජන සමාජය ගැන කවර කථා ද? HIV ආසාදිත අයට වෛද්‍ය උපදෙස් දීමට හා ප්‍රතිකාර කිරීමට දැඩි සේ මැලි වන සෞඛ්‍ය සේවක සේවිකාවන් ගැන විටින් විට වාර්තා වෙනවා.

අපේ රටේ මේ අවාසනාවන්ත තත්ත්වය පවතින අතරේ දකුණු ආසියාවේ අධ්‍යාපන හා සමාජ සංවර්ධන දර්ශකයන් අතින් අපට වඩා බොහෝ සේ පිටුපසින් සිටින නේපාලයේ HIV පිළිබද මහජන ආකල්පය වෙනස් වී තිඛෙනවා. මේ උදාහරණ කිහිපය සළකා බලන්න.

රජීව් කෆ්ලේ (Rajiv Kafle) HIV සමග ජීවත්වන, ඒ ගැන විවෘතව කථා කරන නේපාල තරුණයෙක්. ඔහුට HIV ආසාදනය වුණේ ‘කොලූකමට මත්ද්‍රව්‍ය අත්හදා බලන්නට ගිහින්’ HIV ආසාදිතයකු පාවිච්චි කළ එන්නත් ඉඳිකටුවක් හරහා. ඒ බව දැන ගත් පසු රජීව් කළේ තම HIV තත්ත්වය ප්‍රසිද්ධ කළ මුල් ම නේපාල ජාතිකයා බවට පත් වීමයි. තමන් ඒ තත්ත්වයට පත් කළ නොදැනුවත්කමට එරෙහිව සිය ජීවිතය කැප කිරීමයි. ඔහු පාසල් හා විශ්ව විද්‍යාලවලට ගොස් ඒවායේ බලධාරීන්ගේ ඇරයුමින් HIV/AIDS ගැන දේශන කරනවා. HIV ගැන පොතෙන් උගත් වෛද්‍යවරයකුට වඩා විශ්වාසනීය හා සමීප ලෙසින් ඒ ගැන කථා කරන්නට ඔහුට කුසලතාව තිඛෙනවා. ඛෙහෙවින් ගතානුගතික නේපාල සමාජයේ මෙය ඉදිරි පිම්මක්.

රජීව්ගෙන් පසු තමන්ගේ HIV තත්ත්වය ප්‍රසිද්ධියේ කියා සිටීමට තවත් නේපාල ජාතිකයන් පෙළඹුණා. ඔවුන්ට HIV ආසාදනය සිදු වූ ආකාරය එකිනෙකට වෙනස්, සමහර කාන්තාවන් බලහත්කාරයෙන් ඉන්දියාවට පැහැරගෙන ගොස් ගණිකා වෘත්තියේ යෙදවීම නිසා ආසාදිත වුණා. දෙවසරක් මුම්බායි නගරයේ සිර වී සිටි බූනා ලාමා (Buna Lama) HIV ආසාදිත යයි දැන ගත් විට ඇගේ ලිංගික ජාවාරම්කරුවන් මුදා හරිනු ලැබුවා. දැන් ඇය නේපාලයේ නගර හා ගම්වල සැරිසරමින් කාන්තාවන්ට HIV පිළිබද තතු කියා දෙනවා. එමෙන්ම HIV සමග වසන අයට මානසික සහනය ලබා දෙන ආකාරයත්, සෙසු ප්‍රජාව ඔවුන්ට බද්ධ විය යුතු සැටි ගැනත් උපදෙස් දෙනවා.

HIV/AIDS ගැන මෙසේ විවෘතව කථා කිරීමට හැකි වීම පවා ගතානුගතික නේපාල සමාජයට (සාපේක‍ෂව) අළුත් දෙයක්. අගහිගකම් හා පසුගාමීත්වය ඉස්මතු වූ සමාජයක HIV ගැන චින්තන විප්ලවයක් ඇති වූයේ කෙලෙස ද?

HIV සමග ජීවත්වන මිනිසුන්, ගැහැණුන් හා ළමයින් සමාජයෙන් කොන් කිරීම වෙනුවට ඔවුන්ට ආදරයෙන්, කරුණාවෙන් හා සුහදත්වයෙන් සැළකීමට නේපාලයේ සාමාන්‍ය ජනතාව ටිකෙන් ටික හුරු වී තිඛෙනවා. මෙය ක්‍රම ක්‍රමයෙන් ඇති වූ ආකල්පමය වෙනසක්.

මධ්‍යම නේපාලයේ රතොමාටේ (Ratomate) නම් ගමක් තිඛෙනවා. ගමේ තේ කඩය එහි කේන්ද්‍රස්ථානයක්. තේ කඩ හිමියාත්, ඔහුගේ දියණියත් එහි වැඩ කරනවා. එහෙත් ගමේ වැඩි දෙනකුගේ මනාපය ඇත්තේ ලක්ෂ්මී ලාමා හදන තේ කෝප්පයටයි. ‘අපේ අය කැමති හොදට කහටට තේ බොන්නටයි. තාත්තා හදන තේවලට වඩා මගේ තේ රසවත් බව හැමෝ ම කියනවා’ ලක්ෂ්මී කියන්නේ අහිංසක උද්දාමයකින්.

ලක්ෂ්මී HIV සමග වාසය කරන නේපාල කාන්තාවක්. ඇගේ HIV තත්ත්වය ගමේ අය දන්නවා. එය ඇයට උරුම වුණේ ලාබාල වියේදී බලහත්කාරයෙන් ඇය ඉන්දියාවේ වාණිජ ලිංගික කර්මාන්තයට ගෙන යාම නිසා. වසර තුනකට පසු ඇය ආපසු ආවේ HIV ආසාදිත බව නොදැනයි. අළුත් ජීවිතයක් අරඹන්නට සිතා ගෙන ඇය විවාහ වුණත් සෞඛ්‍ය සේවිකාවක් කළ රුධිර පරීක‍ෂණයකින් ඇගේ HIV තත්ත්වය සොයා ගනු ලැබුවා. ඒ තොරතුර ගමේ පැතිරුණු විට මුලදී ගමේ සැවොම ඇය හා දෙමවුපියන් කොන් කළත්, කල් ගත වන විට මේ ආකල්පය වෙනස් වුණා.

ලක්ෂ්මීට සිය පියාගේ තේ කඩයේ වැඩ කරමින් තමන්ටත් පවුලටත් ප්‍රයෝජනවත් ලෙස කල් ගෙවන්නට හැකි වී ඇත්තේ ප්‍රජාවගේ ආකල්පමය වෙනස නිසායි. ලක්ෂ්මී අතින් හදන තේ කෝප්පය හරහා HIV වයිරසය කිසි ලෙසකින් පැතිරිය නොහැකි බව දැන් ඇගේ ගම් වැසියන් දන්නවා. ඇය මුණ ගැසී කථා බහ කිරීමෙන් හෝ සමාජ සබදතාවලින් හෝ තමන්ට කිසිදු අවදානමක් නැති බව ඔවුන්ට පසක් වී තිඛෙනවා. “ඇයට අවශ්‍ය අපේ ආදරය හා සැළකීමයි. ඒවා ලැබුණොත් තව කලක් ඇයට ජීවත් වන්නට පුළුවන්” අසල්වැසියකු වන කුමාරි ශ්‍රේෂ්තා කියනවා.

මේ නේපාල ජාතිකයන් හමු වන්නේ ජීවමාන චරිත නිරූපණය කැරෙන, ඔවුන්ගේ අවසරය ඇතිව 2002දී නිර්මාණය වූ Love for a Longer Life නම් වාර්තා චිත්‍රපටයකයි. එය අධ්‍යක‍ෂණය කළේ සංවේදීව නේපාල ප්‍රශ්න විග්‍රහ කිරීමේ කුසලතාව ඇති නේපාල ජාතික දුර්බා බස්නෙට් (Dhurba Basnet). ආසියාවේ දියුණුවන රටවල සංවර්ධන අභියෝග හා අර්බුදවලට සිවිල් සමාජය ප්‍රතිචාර දක්වන හැටි නිරූපනය වන Truth Talking නම් වූ වාර්තා චිත්‍රපට මාලාවේ එක් චිත්‍රපටයක්.

මෙබදු ජන ආකල්ප වෙනසක් සිදු වන්නේ කෙසේ ද? එයට උපකාර වන සමාජ සාධක මොනවා ද? දුර්බා වරක් මා සමග කීවේ HIV ආසාදිතයන්ට ගැරහීම නේපාල ජන මාධ්‍ය ද කරමින් සිටි බවයි. සානුකම්පිතව HIV ආසාදිතයන්ගේ අදහස් විමසමින් ඔවුන්ට සවන් දීමට සමාජ විද්‍යාඥයන් හා සමාජ ක්‍රියාකාරිකයන් කිහිප දෙනකු පෙරට විත් තිඛෙනවා. මේ නිසා HIV පිළිබදව වඩාත් විවෘත වූත්, හරවත් වූත් සමාජ සංවාදයක් 1990 දශකය අගදී හා 2000 දශකය මුලදී ඇති වූ බව ඔහු කියනවා. එවකට එරට HIV සමග ජීවත් වන සංඛ්‍යාව 50,000ක් වූ අතර 2008 වන විට එම සංඛ්‍යාව 70,000ක් බව නේපාල රජය අනුමාන කළා.

බහුතර හින්දු භක්තික නේපාල සමාජයේ මෙබදු විපර්යාසයක් හට ගත හැකි නම්, උදේ සවස පිරිත් කියන, මෙත්තා-මුදිතා-කරුණා-උපේක‍ෂා ගැන නිරතුරුව කථා කරන ලංකාවේ HIV චින්තන වෙනසක් කවදා ඇති වෙයි ද?

චිත්‍රපටය නරඹන්න:

සිවුමංසල කොලූගැටයා #43: HIV වයිරසයටත් වඩා දරුණු AIDS හංවඩුව

HIV communication needs media partnership - image courtesy Panos South Asia

On this blog, I have written regularly about challenges in communicating on HIV/AIDS through media and non-media methods. To mark World AIDS Day 2011, and 30 years since the discovery of AIDS, I have devoted this week’s (Sinhala) Sunday column in Ravaya newspaper to the topic of HIV/AIDS coverage in the Lankan mass media. I have drawn heavily from a 1999 handbook on HIV/AIDS communication written by my good friend Dr Vinya Ariyaratne, a specialist in community medicine, but the opinions are all mine.

“ඒඩ්ස් ගොඩට තව 114ක් එකතු වෙලා!”

මේ මෑත දී ඇරැඹුණු ජාතික පුවත්පතක මංගල කලාපයේ මුල් පිටුවේ පුවත් සිරස්තලයක්. ගෙවී මාස කිහිපය තුළ මෙරට හඳුනාගෙන ඇති ඒඩ්ස් රෝගීන් සංඛ්‍යාව 114ක් බව, ඒ වාර්තාවේ ආරම්භයේදී ම කියනවා. මේ සංඛ්‍යාවෙන් ඔබ්බට යන කිසිදු විග්‍රහයක් එහි තිබුණේ නැහැ. බැලූ බැල්මට පෙනෙන්නේ එය උද්වේගකාරී වාර්තාකරණයට තවත් උදාහරණයක් බවයි. එමෙන්ම ‘ඒඩ්ස් රෝගීන්’ අහසින් කඩා නොවැටෙන බව මේ වාර්තාකරු නොදන්නවා විය යුතුයි.

HIV සමග ජීවත් වන බහුතරයක් අයට AIDS රෝග ලක‍ෂණ පහළ වී නැහැ. HIV ශරීරගත වීමෙන් පසු වසර හෝ දශක ගණනක් ජීවත්වීමේ හැකියාව අද වන විට වෛද්‍ය විද්‍යාත්මකව ලබා ගෙන තිඛෙනවා. එහෙත් ඒ සදහා නිතිපතා Anti Retro Viral (ARV) ඖෂධ ගැනීම අවශ්‍යයි. බොහෝ දියුණු වන රටවල අඩු ආදායම් ලබන HIV ආසාදිතයන්ට මේ ඖෂධ ලබා දෙන්නේ රජයේ වියදමින්.

මේ මූලික දැනුම පවා නොමැතිව, නොඑසේ නම් ඒ ගැන නොතකා, කරන මාධ්‍ය වාර්තාකරණය සිංහල මෙන් ම ඉංග්‍රීසි පුවත්පත්වලත් තවම දැකිය හැකියි. මෙරට සම්මාන දිනු සති අන්ත ඉංග්‍රීසි පුවත්පතක ද මෙයට සමාන ආකාරයේ වචන යෙදීමක් හා ජනතාව කලබලයට පත් කළ හැකි වාර්තාකරණයක් මීට සති කිහිපයකට පෙර මා දුටුවා.

HIV/AIDS මුල්වරට මෙරටින් වාර්තා වී වසර 25 කට පසුව පවා මෙබඳු අසංවේදි හා වගකීමෙන් තොර මාධ්‍ය වාර්තාකරණයක් සිදු වනු දැකීම කණගාටුදායකයි. දශක දෙකකට වැඩි කාලයක් පුරා සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය, වෙනත් රාජ්‍ය ආයතන හා රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන HIV ගැන මාධ්‍යවේදීන් දැනුවත් කිරීමේ හා සංවේදී කිරීමේ වැඩමුළු විශාල සංඛ්‍යාවක් පවත්වා තිඛෙනවා. මේ විෂය ආවරණය කරද්දී මාධ්‍යවේදීන්ට ඇති ගැටළු හා අභියෝග ගැන විවිධ සංවාදවලට මා ද සහභාගි වී තිඛෙනවා. එහෙත් කොයි තරම් මහන්සි වී වෙස් බැන්දත් පෙරහැර යන විට තවමත් පරණ පුරුදු හා අවිචාරශීලි ආකල්ප මතු වන බවක් පෙනෙනවා.

AIDS රෝගය මුලින් ම වාර්තා වී වසර තිහක් ගත වී තිඛෙනවා. අමෙරිකාවේ මුල් වරට මේ රෝග ලක‍ෂණ සහිතව රෝගීන් වාර්තා වන්නට පටන් ගත්තේ 1981දී. එයට හේතුව HIV නම් වයිරසය බව සොයා ගත්තේ ඊට දෙවසරකට පසුව. අද HIV/AIDS ලෝක ව්‍යාප්ත වසංගතයක් හා ලෝකයේ ප්‍රධාන පෙළේ සංවර්ධන අභියෝගයක් බවට පත්ව තිඛෙනවා. අළුත් ම සංඛ්‍යා ලේඛනවලට අනුව 2010 අග වන විට HIV ශරීරගත වී ජීවත්වන සංඛ්‍යාව මිලියන් 34ක්. වසරකට අළුතෙන් ආසාදනය වන සංඛ්‍යාව මිලියන් 2.6ක්. HIV ආසාදනය උත්සන්න අවස්ථාවේ AIDS රෝගය ඇති වී මිය යන සංඛ්‍යාව වසරකට මිලියන් 2ට වැඩියි.

සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය යටතේ ක්‍රියාත්මක වන ජාතික ලිංගාශ්‍රිත රෝග හා ඒඩ්ස් මර්දන වැඩසටහන (NSACP) මේ ජාතික ප්‍රශ්නයට වගකීම දරණ ප්‍රධාන ආයතනයයි. ඔවුන්ගේ වෙබ් අඩවිය කියන හැටියට තවමත් ලංකාව සැලකෙන්නේ ්‍යෂඪ ආසාදන සාපේක‍ෂව අඩුවෙන් වාර්තාගත රටක් හැටියටයි. http://www.aidscontrol.gov.lk

ලංකාවේ මුල් ම HIV ආසාදිත පුද්ගලයා වාර්තා වුණේ 1986දී. ඔහු විදේශිකයෙක්. ඊළඟ වසරේ HIV ආසාදිත ලාංකිකයෙකු හමු වුණා. එදා පටන් HIV ආසාදනයට ලක් වූ සංඛ්‍යාව ටිකෙන් ටික වැඩි වුවත්, තවමත් නිල වාර්තාවලට අනුව මෙරට HIV ආසාදිත සංඛ්‍යාව 1,429 යි. එමෙන්ම HIV ආසාදනයේ උච්ච අවස්ථාව වන AIDS රෝගයට ළඟා වී මිය ගිය සංඛ්‍යාව 221යි. 2011 සැප්තැම්බර් අග දක්වා මේ වසරේ අළුතෙන් වාර්තා වූ ්‍යෂඪ ආසාදිත සංඛ්‍යාව 114යි.

එසේ වුවත් HIV වයිරසය ශරීරගත වී ඒ බව දැනුවත්ව හෝ නොදැනුවත්ව මෙරට ජීවත් වන සංඛ්‍යාව 3,000 ඉක්මවන බව රජයේ HIV නිල වෙබ් අඩවිය අනුමාන කරනවා. එසේම HIV ආසාදන වඩාත් ශීඝ්‍ර ලෙස පැතිර යාමට දායක විය හැකි සාධක ගණනාවක් මෙරට තිඛෙන බව පර්යේෂකයන් පෙන්වා දෙනවා. මිලියන් එක හමාරක් පමණ ලාංකිකයන් විදේශ රැකියාවල නිරතන සිටින අතර නිරතුරු ආගමනය හා විගමනය කරනවා. යුද්ධයෙන් පසු සංචාරකයන්ගේ පැමිණිමේ සංඛ්‍යාත්මක වර්ධනයක් තිඛෙනවා.

HIV ආසාදිතයන් තම සැබෑ තත්ත‍වය සෞඛ්‍ය සේවාවන්ට පවා හෙළි කිරීමට ඉදිරිපත් නොවන්නේ HIV/AIDS සම්බන්ධයෙන් මෙරට පුළුල් ලෙස පැතිර පවතින අපකීර්තිය (stigma) හා ඒ අයට එරෙහිව මතුව එන විචක‍ෂණය හෙවත් වෙනස්කම් කිරීම (discrimination) බව ඒ පිළිබඳව කලක සිට පර්යේෂණ කරන වෛද්‍යවරුන් හා සමාජ විද්‍යාඥයන් කියනවා. මෙය ලෝකයේ වෙනත් රටවල ද අඩු වැඩි වශයෙක් දැකිය හැකි අහිතකර ප්‍රවණතාවක්.

HIV & communication book by Dr Vinya Ariyaratne - cover
HIV/AIDS යනු හුදෙක් සෞඛ්‍ය ගැටළුවකට වඩා පුළුල් වූ සමාජ ප්‍රශ්නයක් බවත්, වෛද්‍ය විද්‍යාත්මක හේතුන්ට වඩා සදාචාරාත්මක, නීතිමය හා මානව හිමිකම් පිළිබඳ පැතිකඩයන් ඒ හරහා මතු වන බවත් ‘HIV/AIDS සන්නිවේදන මාර්ගෝපදේශනය’ නමින් 1999දී පොතක් ලියු වෛද්‍ය වින්යා ආරියරත්න පෙන්වා දෙනවා.

ප්‍රජා වෛද්‍ය විශේෂඥයෙකු වන වෛද්‍ය ආරියරත්න මේ පොත් පිංච ලිවීමට නිමිත්ත වූයේත්, HIV පිළිබඳව අපේ ජන සමාජයේ ප්‍රචලිත වූ මිථ්‍යා මත, බොරු භීතිකා හා විසම අදහස් දුරු කිරීම සඳහා නිරවුල් වෛද්‍ය විද්‍යාත්මක අවබෝධය යොදා ගන්නටයි. ඔහු ඒ පොත ලියා දශකයකට වැඩි කාලයක් ගත වී ඇතත් එදා සඳහන් කළ අභියෝග තවමත් අප හමුවේ ඇති බවත්, HIV ආසාදන සංඛ්‍යාව මේ කාලය තුල සිව් ගුණයකින් වැඩි වී ඇති බවත් සිහිපත් කිරීම වැදගත්. දෙසැම්බර් 1 වනදාට යෙදෙන ලෝක AIDS දැනුවත් කිරීමේ දිනය මේ ගැන සංවාදයකට නිමිත්තක් සපයනවා.

HIV ආසාදනයට ලක් වු අය නිරෝධායනය (quarantine) කිරීම අවශ්‍ය නැහැ. එයට හේතුව ප්‍රධාන වශයෙන් පැතිරෙන්නේ අනාරක‍ෂිත ලිංගික සම්බන්ධතා මගින් හා එන්නත් කරන ඉඳිකටු හරහා වීමයි. ආසාදිත වූවන් හුදකලා කිරීම වෙනුවට අවශ්‍ය වන්නේ ආරක‍ෂිත උපක්‍රම සමග ආසාදිතයන්ට සමාජයේ හැකි තාක් සාමාන්‍ය ජන ජීවිතයක් ගත කිරීමට ඉඩකඩ සලසාදීමයි. HIV සමග ජීවත් වන කෙනෙකු සමග කථා බහ කිරීමෙන්, ස්පර්ශ කිරීමෙන් හෝ ඔවුන් අත තැබු යමක් භාවිත කිරීමෙන් වයිරසය පැතිරෙන්නට ඉඩක් නැහැ. මේ බව ජනප්‍රිය සංස්කෘතියේ ප්‍රබල ලෙස හුවා දැක් වූ අවස්ථාවක් වූයේ බ්‍රිතාන්‍යයේ ඩයනා කුමරිය HIV සමග ජීවත්වන අය ප්‍රසිද්ධියේ වැළඳ ගැනීමේ මාධ්‍ය වාර්තාකරණයයි.

HIV සමග ජීවත් වන අයට මෙරට ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ ඇති සියලූම මූලික අයිතිවාසිකම් මෙන් ම අනෙකුත් නීතිවල රැකවරණය ද හිමි වන බව වෛද්‍ය වින්යා ආරියරත්න අවධාරණය කරනවා. පෞද්ගලිකත්වයට ඇති නිදහස, එහා මෙහා යාමට, විවාහ වීමට හා පවුලක් වීමට, රැකියාවක් කිරීමට, අධ්‍යාපනය ලැබීමට මෙන්ම මහජන සෞඛ්‍ය සේවාවන්ගෙන් වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර ලබා ගැනීමට ද අන් හැම අයට මෙන් ම ඔවුන්ටත් අයිතිවාසිකම් ඇති බව ඔහු කියනවා. ඒ අතරම HIV වයිරසය අන් අයට පැතිරීම වැළැක්වීමට අවශ්‍ය ආරක‍ෂිත පියවර ගැනීමේ යුතුකමක් හා වගකීමක් HIV ආසාදිතයන්ට තිඛෙනවා. මෙයට ලිංගික චර්යාව මෙන් ම ඉඳිකටු හෝ බ්ලේඩ්තල හවුලේ භාවිතය, ලේ හෝ අනෙක් ශරීර අවයව දන්දීම ආදිය ද ඇතුළත්.

වෛද්‍ය ආරියරත්න තම පොතෙහි අවධාරණය කරන තවත් කරුණක් නම් HIV/AIDS තව දුරටත් ඇතැම් සමාජ කොටස්වලට සීමා වූ ප්‍රශ්නයක් නොවන බවයි. “සියලූ සදාචාරයන්ගෙන් හෙබි සහ සියලූ වෘත්තීන්ගේ නියැළුණු ජනයා HIV ආසාදනයේ අවදානමට ලක්ව ඇත. එය සදාචාරය පදනම් කර ගත් රෝගි තත්ත‍වයක් නොවේ.”

මෙසේ වුවත් ලාංකික සමාජය HIV/AIDS සම්බන්ධයෙන් භීතිය, කලබලය හා හෙළා දැකීම වැනි ප්‍රතිචාර දක්වන්නේ ඇයි? HIV සමග ජීවත්වන අයට එම තත්ත‍වය විවෘතව කියන්නට හැකි සමාජ වාතාවරණයක් තවමත් අපේ රටේ නැත්තේ ඇයි? පළමු HIV ආසාදිතයා හමු වී වසර 25ක් ගත වී තිබියදීත් අප සමාජයක් හැටියට තවමත් මේ සමාජ අර්බුදය ගැන ඉතා ප්‍රථමික හා දරදඩු ආකල්පවල එල්බගෙන සිටින්නේ කුමන හේතු නිසා ද?

මේ ප්‍රශ්නවලට එක එල්ලේ පිළිතුරු සොයා ගන්නට මට හැකි වුයේ නැහැ. එහෙත් මෙබඳු ප්‍රශ්න විවෘත සංවාදයට පාත්‍ර විය යුතු බව මා විශ්වාස කරනවා. එහිදී ජනමාධ්‍යයන්ට මීට වඩා කාර්යභාරයක් කළ හැකියි.

HIV/AIDs ගැන සන්නිවේදනයේදී මාධ්‍යවේදින්, දේශකයන් හා ගුරුවරුන් විශේෂයෙන් සැලකිලිමත් විය යුතු ගුණාංග හතරක් වෛද්‍ය ආරියරත්න හුවා දක්වනවා. එනම් තොරතුරු නිවැරදි හා අළුත් වීම, පෞද්ගලිකත්වයට ගරු කිරීම, විෂයයට අදාල වීම හා ආවේග මූලිකව සන්නිවේදනය නොකිරීමයි.

HIV ගැන දැනුවත් කිරීමේදී විශාල වැඩ කොටසක් කළ හැකි ජනමාධ්‍යවලින් ඒ ගැන අහිතකර මතිමතාන්තර පැතිරීමට ද ලොකු ඉඩක් ඇති බව ඔහු උදාහරණ සහිතව පෙන්වා දෙනවා. විශේෂයෙන් “AIDS මාරයා” වැනි යෙදුම්, මිනිස් හිස් කබල්, ඇට සැකිලි හා යක‍ෂ රූප භාවිතය තුලින් මේ වයිරසය පිළිබඳ අනවශ්‍ය භීතියක් ජන මනසේ වර්ධනය විය හැකියි. එමෙන්ම සිනමා තරු හෝ ක්‍රීඩකයන් හෝ HIV ආසාදනය වීම පිළිබඳ ඕපාදූප කථා කරනවාට වඩා මේ ආසාදනයෙන් ප්‍රවේශම් වීම පිළිබඳ ප්‍රායෝගික සන්නිවේදනයක යෙදීමේ වැදගත්කම ඔහු අවධාරණය කරනවා.

HIV ආසාදිතයන් කොන් කිරීමට තුඩු දෙන ආකාරයේ විග්‍රහයන් ඉතා අහිතකරයි. අපේ ඇතැම් මාධ්‍යවල තවමත් වැඩි අවධානය යොමු වන්නේ ආසාදිතයකුගේ විවාහක – අවිවාහක බව, ලිංගික චර්යා නැඹුරුව, ඔහු/ඇය කරන රැකියාවේ ස්වභාවය ආදී කරුණුවලටයි. වාර්තාකරණයෙන් ඔබ්බට යන සුචරිතවාදයක් පෙරටු කර ගත් විට HIV පිළිබඳ ප්‍රශස්ත සන්නිවේදනයක යෙදීමට නොහැකි වනවා.

“ඒඩ්ස් රෝගීන්” මහා පව්කාරයන් බවත්, ඔවුන්ට එළව එළවා පහර දිය යුතු බවත්, ඔවුන්ගේ නම් ගම් හෙළිදරව් කරමින් ඔවුන් කොන් කළ යුතු බවත් මෙරට එක්තරා ජාතික පුවත්පත් කතුවරයෙකු මීට වසර කිහිපයකට පෙර තම කාර්යය මණ්ඩලයට පැවසු බව වැඩමුළුවකට ආ මාධ්‍යවේදියෙකු වරක් මට හෙළි කළා. HIV ආසාදිතයන් ගැන මෙරට සමාජයේ හැම ස්ථරයක ම පාහේ දැකිය හැකි අධිසුචරිතවාදී හා කුහක ආකල්ප මාධ්‍ය ෙක‍ෂත්‍රයට ද පොදුයි.

එහෙත් තම පෞද්ගලික මතවාද මෙසේ පොදු ආකල්ප බවට පත් කරන්නට ඇතැම් මාධ්‍ය වෙර දැරීම කෙතරම් සාධාරණ ද? HIV වයිරසයේ පැතිරීමට එරෙහි හොඳ ම ආරක‍ෂණය දැනුවත්කම බව පිළිගැනෙන අද කාලයේ එබඳු යහපත් සන්නිවේදනයක් කිරීමේ විශාල හැකියාවක් ඇති මාධ්‍ය ආයතන ඒ වෙනුවට HIV ආසාදිතයක් පිටු දකිමින් නින්දා අපහාස කිරීමට යොමු වීම කෙතරම් ඛේදජනක ද?

HIV ආසාදිතයන් ගැන කථා කරද්දී ඩෙංගු රෝගීන් ගැන කථා කරන සරල ලිහිල් මට්ටමට එහා යන අවබෝධයක් හා සංයමයක් මාධ්‍ය සන්නිවේදකයන් සතු විය යුතුයි. බස හැසිරවීමේදි පවා ඒ ප්‍රවේශම්කාරි බව අවශ්‍යයි. ඕනෑකම ඇත්නම් මෙබඳු වෙනස්කම් කළ හැකි බවට අපේ මාධ්‍යවලින් ම සාක‍ෂි තිඛෙනවා. කලකට පෙර “අංගවිකල” (crippled) යන යෙදුම භාවිත කළත් අද “ආබාධිත” (disabled) යන්න යොදනවා. අඳ, ගොළු, බිහිරි වෙනුවට දෘශ්‍යාබාධිත ආදී වඩාත් සංවේදී වචන භාවිතයට ඇවිත්.

HIV/AIDS ගැන වසර 25ක් ගත වීමෙන් පසු හෝ වඩාත් සංවේදී මානුෂික වචන යෙදුමක් හා වාර්තාකරණයක් හදා ගත හැකි නම් කෙතරම් අපූරු ද?

Christina Scott (1961 – 2011): Passionate science journalist, interrupted mid-sentence…

Christina Scott: A funny story always got funnier when she related it...

I was travelling in the Himalayan Republic of Nepal when I heard the sad news: Christina Scott, a pioneering science journalist from South Africa, has just been killed in a road accident. She would have turned 50 on November 20.

As Mike Shanahan, whose tweet broke the sad news of Christina’s hasty departure, wrote: there is one star less in Africa.

Christina’s tragic and abrupt departure elicited an outpouring of grief, memories and tributes from science journalists, scientists and others who knew and admired her. I’m late to join that, I know, but here’s the slightly expanded version of what I just posted on SciDev.Net as a reader comment:

“Short, stroppy reporter with a funny accent. Likes to eat sushi. No head for alcohol and caffeine addiction.” That’s how Canadian-born Christina chose to introduce herself. Everyone has an anecdote about her, reminding us of the colourful and highly talented person she was.

Christina was passionate, articulate and had a clear vision of how science, technology and innovation could make a difference to millions of people in Africa, Asia and Latin America. She made science fun. She was also great fun to work with.

Christina and I didn’t meet that often, separated as we are by time zones and the Indian Ocean. But our few encounters — usually at professional gatherings of science journalists — left a deep impression.

We first met at the Fifth World Conference of Science Journalists in Melbourne in April 2007, where we were both speakers.

She and I were part of a memorable plenary session on ‘Reporting Science in Emerging Economies’ that was put together by SciDev.Net and produced by Julie Clayton. It had science journalists or editors from Brazil, China, India, Sri Lanka and Zambia.

It was Christina who came up with a novel idea to dim the meeting hall lights just as we started. In the semi-darkness, she lit a single cigarette lighter to symbolise how science journalists in the developing world struggled daily with power outages, poor literacy, unsympathetic editors and uncaring governments.

Earlier in that conference, Christina compared some of her professional tribe to extremophile bacteria: hardy enough to survive in very harsh environments. The broad conclusion from our session was that, just as life finds a way against many odds, so does science journalism. In conditions far from ideal, science journalism happens — and even thrives — thanks to the resilience, resourcefulness and commitment of its practitioners.

Christina Scott (left) making a point. Photo courtesy WFSJ

Christina excelled in communicating science through print, web and broadcast media. She switched easily between written and spoken words, and could hold an audience in any medium. Such multimedia journalists are rare.

But she didn’t allow the technology ‘tail’ to wag the journalism ‘dog’. In 2007, she was still wondering if Internet, computes and online communications could make much headway in reaching out a majority of South Africans. It wasn’t a lack of connectivity and computers any longer, but a more basic absence of electricity in many remote areas.

To her, old fashioned radio was still the most cost-effective way to reach more people quickly. That was also her favourite medium, one in which she did some of most memorable coverage.

Christina had a fine sense of theatrical performance to engage a live audience. She knew just how to shook and hook them. She had no time or patience for political correctness or euphemisms; she just spoke truth to power.

I learnt much by being in her audience, or sharing a platform with her. It was exhilarating to see how she engaged audiences full of jaded and sceptical journalists.

Once, during a panel discussing HIV/AIDS, she asked her audience how many were aged over 50 years. A few hands went up. “In South African terms, chances are you’re already dead,” she declared.

She didn’t have comforting words for those below 35 either: “You’re probably infected with HIV, and don’t know it yet — and go around giving it to others!”
That’s how she summed up the stark realities of South Africa, which has one of the highest HIV infection rates in the world. She then personalized, with a wish was that her daughter, then 15, would get through college without contracting HIV.

Christina Scott was a supernova who shone bright and fiery. Her trail would continue to blaze for a long time. But we won’t hear that spirited voice, in that funny accent, always ready to tell an interesting story.

Here are links to some tributes found online:

Christina Scott: Editorial by SciDev.Net editor David Dickson

ResearchResearh.com: Christina Scott, doyenne of African science journalism, dies
by Ehsan Masood

Mail & Guardian: Christina Scott: Farewell to ‘short, stroppy’ giant
by Adele Baleta

Mike Shanahan blog: One less star in Africa tonight

WFSJ Website: Tribute to Christina Scott RIP

Africa STI: Christina Scott, Africa’s Foremost Science Journalist, dies

Facebook Page: Remembering Christina Scott

In Melbourne, April 2007: L to R - To be identified, Christina Scott, Nalaka Gunawardene and T V Padma