Dreaming of a Truly Civilised Society in Sri Lanka…where everyone’s dignity is ensured!

Gay Rights are Human Rights!

When I spoke out on social media recently for the rights of sexual minorities in Sri Lanka, some wanted to know why I cared for these ‘deviants’ – one even asked if I was ‘also one of them’.

I didn’t want to dignify such questions with an immediate answer. However, in my mind, it is quite clear why I stand for the rights of the LGBTQ community and other minorities – who are marginalised, in some cases persecuted, for simply being different.

I stand with all left-handed persons, or ‘lefties’, not because I am one of them but because I support their right to be the way they were born.

I share the cause of the disabled, not because I am currently living with a disability, but because I support their right to accessibility and full productive lives.

I call for governmental and societal protection of all displaced persons – from wars, disasters or other causes – not because I am currently displaced, but because I believe in their right to such support with dignity.

I march with women from all walks of life not because I am a woman, but because I fully share their cause for equality and justice. In their case, they are not a minority but the majority – and yet, very often, oppressed.

Similarly, I raise my voice for all sexual minorities in the LGBTQ community not because I am one of them, but because I am outraged by the institutionalised discrimination against them in Sri Lanka. I uphold their right to equality and to lead normal lives with their own sexual orientations and identities.

How much longer do we have to wait for a Lankan state that treats ALL its citizens as equal?

How much further must we wait for a Lankan society that does not discriminate against some of its own members who just happen to be differently inclined or differently-abled?

LGBT Rights: සියලු මානවයන්ගේ අයිතීන් රකින ශිෂ්ට සමාජයක් කරා…

Gay Rights are Human Rights!

සමරිසි හා සෙසු ලිංගික සුලුතරයන්ගේ අයිතීන් වෙනුවෙන් මා විටින් විට පොදු අවකාශයේ කථා කරන්නේ මාත් එපිරිසේ සාමාජිකයකු නිසාදැයි අසන අයට දෙන්න හිතෙන (එහෙත් මෝඩයන්ට කථා කොට වැඩක් නැති නිසා නොකියා සිටින) උත්තරය මෙයයි:

මා පෙනී සිටින්නේ මාත් ඇතුලු මානව පවුලේ සියලුම සාමාජිකයන්ට සමාන මානව අයිතිවාසිකම් තහවුරු කිරීම යන පරමාදර්ශය වෙනුවෙන්.

මා වමත්කරුවන්ගේ අයිතීන් වැදගත් යයි පිළිගන්නේ මා වමත්කරුවකු නොවූවත් උපතින් එසේ වන අයට මට තරමටම අයිතීන් ඇති නිසා.

මා ආබාධිත අයිතීන් වෙනුවෙන් කථා කරන්නේ මේ මොහොතෙහි මා ආබාධිත නිසාද නොවෙයි. එහෙත් ආබාධිත වූ පමණට කිසිවකුගේ මානව අයිතීන් කප්පාදු කරන්නට ශිෂ්ට සමාජයකට ඉඩ දිය නොහැකි නිසා.

මා සරණාගතයන්ට සාධාරණය ඉටු විය යුතු යයි කියන්නේ මේ මොහොතේ  මා ද අවතැන් වී සිටින නිසා නොවෙයි (යම් දිනෙක එසේ වන්නටද ඉඩ තිබෙනවා). තම පාලනයෙන් බාහිර සාධක නිසා එසේ අවතැන් වූවන්ට ඇති අයිතීන්ට මා ගරු කරන නිසා.

මා කාන්තා අයිතීන් වෙනුවන් කථා කරන්නේ මා කාන්තාවක් නිසා නොවෙයි. නමුත් කාන්තාවන්ට සම අයිතීන් තිබිය යුතු බව මා තරයේ විශ්වාස කරන නිසා.

මා සමරිසි අය, ලිංගික සංක්‍රාන්තිකයන්, තම ලිංගිකත්වය අවිනිශ්චිත වූ හෝ එය ප්‍රතිවිග්‍රහ කරන්නට තැත් කරන යන සියල්ලන්ගේ අයිතීන් එකහෙලා පිලිගන්නේ මා ඔවුන්ගෙන් එක් අයකු නිසා නොවෙයි. නමුත් විෂමලිංගික අධිපතිවාදයට නතු නොවී, උපතින්ම තමන් ලද ලිංගික නැඹුරුවට අනුව ජීවත්වීමට ඔවුන්ට ඇති පරම අයිතියට මා ගරු කරන නිසා.

නිර්දය හා වැඩවසම් සමාජයකින් අත්මිදී, සමානාත්මතාව මත පදනම් වූ සමාජයක් බිහි කරන්නට නම් මෙකී නොකී සාධක කිසිවක් නිසා කිසිවකුත් අවමානයට හෝ අසාධාරණයන්ට ලක් වීමට ඉඩ නොදිය යුතුයි.

එවන් ශිෂ්ට සමාජයක් අපේ රටේ බිහි කරන්නට අප තව කොතෙක් දුර යා යුතුද?

තව කොපමණ කලක් බලා සිටිය යුතුද?

සිවුමංසල කොලුගැටයා #282: ඇනුම් බැනුම් මැද මහ බරක් දරන අපේ සෞඛ්‍ය සේවය

ඇනුම් බැනුම් මැද මහ බරක් දරන සෞඛ්‍ය සේවය. http://ravaya.lk/?p=17269
ඇනුම් බැනුම් මැද මහ බරක් දරන සෞඛ්‍ය සේවය.
http://ravaya.lk/?p=17269

The South-East Asia Region of the World Health Organization (WHO-SEARO) held its 69th Regional Committee meeting in Colombo from 5 to 9 September 2016. The meeting of 15 ministers of health from the region took a close look at Sri Lanka’s public health system – which has been able to provide substantial value over the decades.

Yet, the public health system rares gets the credit it deserves: the media and citizens alike often highlight its shortcomings without acknowledging what it delivers, year after year.

In this week’s Ravaya column (in Sinhala, appearing in the print issue of 4 Sep 2016), I salute the public health system of Sri Lanka that has accomplished much amidst various challenges.

Sri Lanka’s public hospitals and related field programmes – like public health inspectors, family health workers and specific disease control efforts — provide a broad range of preventive and curative services. In most cases, these are provided free to recipients, irrespective of their ability to pay.

This is sustained by taxes: Sri Lanka’s public health sector annually receives allocations equal to around 2% of the country’s GDP.

I quote from the recently released Sri Lanka National Health Accounts (2013) report. Its data analysis shows that the Government of Sri Lanka accounts for 55% of the total health care provision of the country. Considering all financial sources (public and private), the per capita current health expenditure of Sri Lanka in 2013 amounted to LKR 12,636 (97.2 US$).

L to R - Dr Palitha Mahipala, Director General of Health Services, and Dr Jacob Kumaresan, WHO Representative to Sri lanka [WHO Photo]
L to R – Dr Palitha Mahipala, Director General of Health Services, and Dr Jacob Kumaresan, WHO Representative to Sri lanka [WHO Photo]
කොතරම් කළත් ලෙහෙසියෙන් හොඳක් නොඅසන රාජ්‍ය ක්ෂේත්‍රයන් තිබෙනවා. එයින් එකක් තමයි අපේ මහජන සෞඛ්‍ය සේවාව.

බැනුම් අසමින්, පම්පෝරිවලින් තොරව නිහඬව ලොකු වැඩ කරන මේ සේවය එළඹෙන සතියේ ආසියානු කලාපීය අවධානයට හා ඇගැයීමට ලක් වනවා. ඒ ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයේ (WHO) අග්නිදිග ආසියාතික කලාපයේ රටවල් 11ක සෞඛ්‍ය අමාත්‍යවරුන් සැප්තැම්බර් 5-9 දිනවල ඔවුන්ගේ වාර්ෂික රැස්වීම කොළඹදී පවත්වන නිසයි.

ලක් රජය සාමාජිකත්වය දරන අන්තර් රාජ්‍ය සංවිධානයක් වන WHO මෙරට ක්‍රියාත්මකවීම ඇරඹුණේ 1952දී. එනම් අප එක්සත් ජාතීන්ගේ සාමාජිකත්වය ලබන්නටත් වසර තුනකට පෙර.

වසර 65ක පමණ කාලයක් තිස්සේ මෙරට සෞඛ්‍ය සේවා නගා සිටුවීමට තාක්ෂණික උපදෙස් දෙන මේ ආයතනයේ මෙරටින් බිහිවූ වෛද්‍ය විශේෂඥයන් ගණනාවක්ද සේවය කරනවා.

ආදර්ශමත් සෞඛ්‍ය සේවයක් ලෙස WHO අප රට හඳුනා ගන්නේ ඇයි?

ශ්‍රී ලංකාවේ දේශීය වෙදකම් හා ප්‍රතිකාරවලට දිගු ඉතිහාසයක් තිබෙනවා. මේ ගැන සංක්ෂිප්ත විස්තරයක් වෛද්‍ය සී. ජී. ඌරගොඩ 1987දී ලියූ ශ්‍රී ලංකාවේ වෛද්‍ය විද්‍යාවේ ඉතිහාසය නම් පොතෙහි හමු වනවා. goo.gl/qBwMP6

එම මූලාශ්‍රයට අනුව නූතන, බටහිර වෛද්‍ය විද්‍යාව මෙරට ස්ථාපිත වන්නේ ලන්දේසි හා බ්‍රිතාන්‍ය පාලන යුගවලයි. ස්වදේශිකයන්ට ක්‍රමවත් මහජන සෞඛ්‍ය සේවාවක් ලබා දීමේ ප්‍රතිපත්තිමය තීරණ රැසක් ගනු ලැබුවේ බ්‍රිතාන්‍ය පාලකයන් විසින්.

වෛද්‍ය පර්යේෂණ විධිමත් ලෙස ඇරඹුණේද 1800න් පසුවයි. සිවිල් වෛද්‍ය දෙපාර්තමේන්තුව ලෙස 1801දී ඇරඹි රාජ්‍ය ආයතනය සෞඛ්‍ය දෙපාර්තමේන්තුවේ පූර්වගාමියා ලෙස දැකිය හැකියි. වසූරියට එරෙහිව එන්නත් කිරීම 1802දී ඇරඹුනා.

ප්‍රාථමික සෞඛ්‍ය කටයුතු සඳහා සෞඛ්‍ය ඒකක පිහිටුවීම ඇරඹුණේ 1926දී කළුතරින්. අද වන විට සෞඛ්‍ය නිලධාරී හෙවත් MOH කාර්යාල බවට පරිණාමය වී ඇත්තේ මේවායි.

මහජන සෞඛ්‍ය සේවාව යනු විවිධ වෘත්තිකයන් හා සේවකයන් රාශියකින් සමන්විත, දැවැන්ත ආයතනික ව්‍යුහයක්. වෛද්‍යවරුන්, හෙද සේවකයන්, රසායනාගාර තාක්ෂණවේදීන්, පරිපාලකයන්, පවුල් සෞඛ්‍ය සේවිකාවන්, සහකාර වෛද්‍ය සේවා, විශේෂිත බෝවන රෝග මර්දන එකක (මැලේරියා, ඩෙංගු. HIV ආදී) වැනි බොහොමයක් එයට අයත්.

ලක් සමාජය නිරෝගීව පවත්වා ගන්නට සෞඛ්‍ය සේවාව ප්‍රතිකාර මට්ටමින් (curative) හා වළක්වා ගැනීමේ මට්ටමින් (preventive) දිවා රාත්‍රී කරන මහා ව්‍යායාමයට ඇති තරම් අගය කිරීමක් නොලැබෙන බව මගේ අදහසයි.

එසේම මේ සද්දන්තයාගේ ක්‍රියාකාරීත්වය ගැන ඇතුළත දැක්මකින් සමාජයට තතු හෙළි කරන පිරිස ද අල්පයි. කලක් සෞඛ්‍ය සේවයේ සිට විශ්‍රාමික වෛද්‍ය ආරියසේන යූ. ගමගේ ලියන පුවත්පත් ලිපි හා පොත් හරහා අපට යම් ඉඟියක් ලද හැකියි.

රටේ ආදායම් මට්ටමට වඩා ඉහළ සෞඛ්‍ය සේවා දර්ශකයන් ලබා ගැනීමට සියවස් දෙකකට වැඩි කාලයක් ලද රාජ්‍ය අනුග්‍රහය හා ප්‍රමුඛතාව දායක වී තිබෙනවා.

උදාහරණයකට 2012 වන විට අපේ රටේ වයස අවුරුද්දට අඩු ළදරු මරණ අනුපාතිකය සජීව උපත් 1,000කට 8යි.  වයස 5ට අඩු ළමා මරණ අනුපාතිකය 12යි (2012). දරුවන් ලැබීම ආශ්‍රිතව සිදුවන මාතෘ මරණ සංඛ්‍යාව සජීව දරු උපත් ලක්ෂයකට 30යි.

මේ වන විට අපේ රටේ උපතේ දී අපේක්ෂා කළ හැකි ආයු කාලය පිරිමින්ට වසර 72ක්ද, ගැහැනුන්ට වසර 78.6ක්ද වනවා.

මෙකී නොකී මානව සංවර්ධන සාධක අතින් ශ්‍රී ලංකාව සිටින්නේ අපට වඩා වැඩි දළ ජාතික ආදායමක් ඇති බොහෝ රටවලට ඉදිරියෙන්.

එහෙත් සෞඛ්‍ය ක්ෂේත්‍රයේ අභියෝග කාලයත් සමග වෙනස් වනවා.

සමාජයක් ලෙස අපට තිබෙන ලොකු සෞඛ්‍ය අභියෝගයක් නම් ජීවත් වන කාලය තුළ හැකි තාක් දෙනෙකුට හැකි තාක් සෞඛ්‍යසම්පන්න, ඵලදායක ජීවන මට්ටම් ලබා දීමයි. වයස්ගත වීමේදී යම් අබල දුබලවීම් සිදුවීම ස්වාභාවික වුවත් නිදන්ගත රෝග හට ගැනීම අවම කර ගත යුතුව තිබෙනවා.

මෑතදී කොළඹ පැවති මාධ්‍ය හමුවකදී සෞඛ්‍ය සේවා අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් වෛද්‍ය පාලිත මහීපාල අද ලක් සමාජය මුහුණදෙන සෞඛ්‍ය අභියෝග ගැන මනා විග්‍රහයක් කළා.

ඔහු කීවේ වත්මන් ශ්‍රී ලංකාව සංක්‍රාන්තීන් ගණනාවකට මැදිව සිටින බවයි.

  • ජන විකාසමය සංක්‍රාන්තිය (demographic transition)( අති බහුතරයක් ළමයින් හා තරුණ තරුණියන්ගෙන් සමන්විතව තිබූ ජනසංයුතියක සිට අප කෙමෙන් මැදිවියේ හා වයස 60 ඉක්මවූවන් බහුතරයක් සිටින ජන සංයුතියකට යොමු වෙමින් සිටිනවා. 2012දී වයස 60ට වැඩි ප්‍රතිශතය 5%යි. 2031 වන විට මෙය 25%ක් වීමට ප්‍රක්ෂේපිතයිග මේ අයට බෝනොවන රෝග ඇතිවීමේ ප්‍රවණතාව වැඩියි.
  • රෝග තත්ත්ව සංක්‍රාන්තිය (epidemiological transition)( බහුතරයක් රෝග තත්ත්ව (හා මරණ) බෝවන රෝග නිසා හට ගත් යුගයේ සිට සමාජය කෙමෙන් ගමන් කරන්නේ බහුතරයක් බෝ නොවන රෝග හටගැනීමටයි.
  • පෝෂණ විද්‍යාත්මක සංක්‍රාන්තිය (nutritional transition)( කලකට පෙර වඩාත් සිරුරට හිතකර හා සමබර ආහාර ගත් අපේ ජනයාගේ ආහාර පරිභෝජන රටා ශීඝ්‍රයෙන් වෙනස් වෙමින් තිබෙනවා. දුවන ගමන් ගන්නා බොහෝ ආහාර දිගු කාලීනව අහිතකරයි. මේවා බෝ නොවන රෝගවලට දායක වනවා.
  • ආර්ථීක සංක්‍රාන්තිය (economic transition): අඩු ආදායම්ලාභී රටක සිට මධ්‍යම ආදායම් ලබන රටක තත්ත්වයට අප පිවිස සිටිනවා. දුප්පත්කම මුළුමනින් තුරන් කර නැතත් මීට වසර 20කට පෙර තිබුණාට වඩා අද රටේ ජනයා අත මුදල් ගැවසෙනවා.
  • ඩිජිටල් සංක්‍රාන්තිය (digital transition)( රටේ සමස්ත ජන සංඛ්‍යාව ඉක්මවා යන ජංගම දුරකතන සක්‍රිය ගිණුම් තිබෙනවා. විද්‍යුත් මාධ්‍ය විහිදයාමත් පුළුල්. මින් පෙර නොතිබූ ලෙස තොරතුරු ගලා යාමේ මාර්ග තිබෙනවා. ලෙඩරෝග හා ප්‍රතිකාර ගැන වැඩියෙන් දැන ගැනීම හරහා වඩාත් ඉහළ මට්ටමේ සෞඛ්‍ය සේවාවක් පුරවැසියෝ ඉල්ලා සිටිනවා.

මේ විග්‍රහයට මා මුළුමනින් එකඟයි. එයට තවත් එක් සංක්‍රාන්තියක් මා එකතු කරනවා. එනම් ජන ආකල්පමය සංක්‍රාන්තියයි (attitudinal transition).

දේශපාලකයන් හා නිලධාරීන් කියන දේ දොහොත් මුදුන් දී පිළිගෙන අනුගමනය කිරීමට අද  පරපුර සූදානම් නැහැ. පෙරට වඩා බෙහෙවින් සංවාදශීලී සමහර විට ආවේගශීලී පොදු අවකාශයක් බිහි වෙමින් තිබෙනවා.

තවමත් දියුණු වෙමින් පවතින ශ්‍රී ලංකාව වැනි රටවල් මුහුණ දෙන ප්‍රධාන සෞඛ්‍ය සේවා අභියෝගයක් ද්විත්ව බර ඉසිලීමක් හෙවත් Double Burden ලෙස හැඳින් වෙනවා.

එහි සරල අරුත නම් නැතිබැරිකම් නිසා වැඩිපුරම හට ගන්නා, වළක්වා ගත හැකි බෝවන රෝග එක් පසෙකිනුත්, සාපේක්ෂව වඩාත් ඉසුරුබර ජීවන රටා නිසා හට ගන්නා බෝ නොවන රෝග තවත් පසෙකිනුත් එක වර දරා ගන්නට සෞඛ්‍ය සේවයට සිදු වීමයි.

Dr Palitha Mahipala (left) and Prof Ravindra Fernando
Dr Palitha Mahipala (left) and Prof Ravindra Fernando

බෝ නොවන රෝග වර්ග (Non-communicable Diseases, NCD) මූලික වශයෙන් ප්‍රභේද හතරක් තිබෙනවා: හෘදය රෝග හෙවත් කන්තු‍-වාහිනී ආබාධ (cardiovascular diseases) මුල් තැන ගන්නවා. ඊළඟට පිළිකා රෝගත්, ඉන් පසුව ශ්වසනාබාධ හා දියවැඩියාවත් මිලියන ගණන් ජනයාගේ සෞඛ්‍ය තත්ත්වය දුර්වල කරනවා. අකාලයේ මිය යෑමට හේතු වනවා.

මේ ද්විත්ව බර ගැන මා මුල් වරට විද්‍යා ලිපියක සාකච්ඡා කළේ 1999දී. (Sri Lanka’s Double Burden kills Rich and Poor Alike, May1999). ඒ සඳහා මා උපුටා දැක්වූ එක් විද්වතකු වූයේ ධූලකවේදය පිළිබඳ මහාචාර්ය වෛද්‍ය රවීන්ද්‍ර ප්‍රනාන්දුයි.

1990 දශකයේ සෞඛ්‍ය සංඛ්‍යා ලේඛන විග්‍රහ කරමින් ඔහු කීවේ ප්‍රජා සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා එවකට වියදම් කරනු ලැබුවේ සමස්ත සෞඛ්‍ය ප්‍රතිපාදනවලින් 17%ක් පමණක් බවයි. එහෙත් බෝවන රෝග මෙන්ම බෝ නොවන රෝග ද වළක්වා ගැනීමේ ලොකුම විභවය ඇත්තේ ප්‍රජා මට්ටමින් ජනයා දැනුවත් කිරීම හරහායි.

‘ශ්‍රී ලංකාවේ අපේක්ෂා කළ හැකි ආයු කාලයන් දිගු වීම සෞඛ්‍ය සේවාවන්හි දිගු කාලීන ප්‍රතිඵලයක්. එහෙත් ප්‍රමාද වී මරණයට පත් වීම සැබෑ ජයග්‍රහණයක් වන්නේ ජීවත් වන කාලයේ යහපත් සෞඛ්‍යයෙන් සිටියහොත් පමණයි’ ඔහු පැහැදිලි කළා.

ජීවන රටා හා නොයෙක් පුරුදු හරහා දිගු කාලීනව හට ගන්නා බෝ නොවන නිදන්ගත රෝගාබාධ මතුවීමේ ඉඩකඩ වැඩියෙන් ඇත්තේ වයස්ගත වන විටයි. එහෙත් සමහර බෝ නොවන රෝග දැන් තරුණයන්ට හා ළමුන්ටද හට ගැනීම නිසා සෞඛ්‍ය සේවාවන්ට ලොකු පීඩනයක් ඇති කරනවා.

2016දීද අපේ සෞඛ්‍ය සේවාවට ද්විත්ව බර තවමත් බලපාන බව වෛද්‍ය මහීපාල කියනවා. එහෙත් ඒ බර දරමින්ම මහජන සෞඛ්‍ය ජයග්‍රහණයන් ලබා ගෙන තිබෙනවා.

සෞඛ්‍ය ක්ෂේත්‍රයේ නිතිපතා දත්ත කන්දරාවක් එකතු කැරෙනවා. වාර්ෂිකව සෞඛ්‍ය දත්ත වාර්තාවක් නිකුත් කරනවා. සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශයේ වෙබ් අඩවියෙන් එය ලද හැකියි.

Sri Lanka Annual Health Bulletins http://www.health.gov.lk/moh_final/english/others.php?pid=110

එයට අමතරව සෞඛ්‍ය සේවා වියහියදම් විශ්ලේෂණය කරන ජාතික සෞඛ්‍ය මූල්‍ය වාර්තාවක්ද සම්පාදනය කරනවා : (Sri Lanka National Health Accounts).

Sri Lanka's Per Capita Health Expenditure 2013 – Source: National Health Accounts 2013
Sri Lanka’s Per Capita Health Expenditure 2013 – Source: National Health Accounts 2013

මෑතදී නිකුත් වූ 2013 සෞඛ්‍ය මූල්‍ය වාර්තාවට අනුව එම වසරේ සෞඛ්‍ය ක්ෂේත්‍රය වෙනුවෙන් මෙරට වියදම් කරන ලද සමස්ත මුදල රුපියල් බිලියන් 281ක්. (ප්‍රාග්ධන ආයෝජන බිලියන් 21ක් හා පුනරාවර්තන වියදම් බිලියන් 260ක් ඇතුළත්.) මේ සමස්තය රටේ දළ ජාතික නිෂ්පාදිතයෙන් 3.2%ක් වනවා.

මේ කතා කරන්නේ රටේ සමස්ත සෞඛ්‍ය වියදම් ගැනයි. එයට රාජ්‍ය හා පෞද්ගලික දෙඅංශයේම සෞඛ්‍ය සේවා ඇතුළත්.

පුනරාවර්තන සෞඛ්‍ය වියදම් රු. බිලියන් 260න් සියයට 55%ක් රජය (එනම් මහජනයාගෙන්ම එකතු කර ගත් බදු මුදල්වලින්) දරන ලද අතර ඉතිරි 45% රක්ෂන ක්‍රම මගින්, සේව්‍යයන් විසින්, පුන්‍යායතන හරහා හෝ පුරවැසියන් ඍජුවම ගෙවා තිබෙනවා.

2013දී බෝ නොවන රෝග සඳහා සමස්ත සෞඛ්‍ය වියදමින් 35%ක් යොමු වී තිබෙනවා. බෝවන රෝග මර්දනයට හා ප්‍රතිකාරවලට 22%ක් වැය වුණා.

සාම්ප්‍රදායික හා විකල්ප ප්‍රතිකාර ක්‍රමවලට වැය කර ඇත්තේ බිලියන් 2.3ක් පමණයි. බහුතරයක් ප්‍රතිපාදන ලැබූ බටහිර වෛද්‍ය ක්‍රමයේ වුවද 91%ක් රෝග ප්‍රතිකාර සඳහා වැයවූ අතර වළක්වා ගැනීමට වැය කළේ 4.5%ක් පමණයි.

සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා රජය වැය කරන ප්‍රමාණය දළ ජාතික නිෂ්පාදනයෙන් 2%ක් පමණ වනවා. මෙය ඉදිරි දෙවසර තුළ 3% දක්වා වැඩි කිරීමට රජයට වුවමනා බව වෛද්‍ය මහීපාල කියනවා.

Distribution of Sri Lanka's current health expenditure 2013 by Broader Categories of illnesses (LKR million, %) – Source: National Health Accounts 2013
Distribution of Sri Lanka’s current health expenditure 2013 by Broader Categories of illnesses (LKR million, %) – Source: National Health Accounts 2013

2005-2016 අතර දශකය තුළ සෞඛ්‍ය ප්‍රතිපාදන 9 ගුණයකින් ඉහළ ගොස් ඇති බවත්, මහජන සෞඛ්‍ය සේවයේ ගුණාත්මක බව නැංවීම ප්‍රධාන ඉලක්කයක් බවත් ඔහු සඳහන් කළා.

සෞඛ්‍ය සේවාවේ අඩුපාඩු දකින්නෝ එහි ඵලදායීතාව ඇති තරම් නොදැකීම කනගාටුවට කරුණක්.

සෞඛ්‍යයට කරන සමස්ත වියදම සුවිසල් සේ පෙනුණත් 2013දී එක් පුරවැසියකුට කරන ලද සාමාන්‍ය වියදම රු. 12,636යි. අපට සමාන සෞඛ්‍ය දර්ශක ලබාගැනීම සඳහා වෙනත් බොහෝ රටවල මීට වඩා බෙහෙවින් වියදම් කරන බව වෛද්‍ය මහීපාල පෙන්වා දෙනවා.

රටේ පුනරාවර්තන සෞඛ්‍ය වියදමින් 24%ක්ම බෙහෙත්වලට වැය වීම අවධානයට ලක් විය යුත්තක්ග අත්‍යවශ්‍ය බෙහෙත් ප්‍රතිපත්තිය නිසි ලෙස ක්‍රියාත්මක කිරීමෙන් මෙය සීමා කර ගත හැකියි.

එසේම ඉදිරි වසරවලදී අධ්‍යාපනයට හා මහජන දැනුවත් කිරීම්වලට වැඩි ප්‍රමුඛත්වයක් දීම අවශ්‍යයි.

වැඩියෙන් රෝහල් ඉදි කර, නව තාක්ෂණය භාවිතයට ගත්තාට පමණක් මදි. ශාරීරික හා මානසික සුවතාවය රටේ සැමට ලබා දීමට තව කළ යුතු බොහෝ දේ තිබෙනවා. රජය හා සමාජය මේ වෙනුවන් අත්වැල් බැද ගත යුතුයි.

Distribution of CHE 2013 according to different Health Care Functions (LKR millions, %) – Source: National Health Accounts 2013
Distribution of CHE 2013 according to different Health Care Functions (LKR millions, %) – Source: National Health Accounts 2013

Sri Lanka Everest Expedition 2016: Taking Lanka to the Top of the World

Sri Lankan Everest Expedition 2016 - logo
Sri Lankan Everest Expedition 2016 – logo

In February 2013, I interviewed Imalka de Silva, the first Lankan woman to visit Antarctica. She accomplished this feat in March 2010 when she joined an international team who spent two weeks on an expedition to the frozen continent.

I have just interviewed an experienced Lankan mountaineering duo, Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries, who plan to be the first Sri Lankans to reach the summit of Mt. Everest in the forthcoming Spring mountaineering season.

Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries: Aiming it real high...
Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries: Aiming it real high…

They have both individually and as a team successfully completed some of the world’s most challenging treks in Asia, Africa and Latin America – not to mention all key peaks in Sri Lanka.

Mount Everest is located in the Mahalangur mountain range in Nepal and Tibet, and its peak is 8,848 metres (29,029 ft) above sea level. It has so far been reached by over 4,000 people from many countries.

Professionally, Jayanthi is a women’s rights and gender expert while Johann is a hair and make-up designer and performing artist. They are dedicating this climb to their families, to the causes they advocate (conservation, gender equality and healthy living), and to every child, woman and man of Sri Lanka.

They plan to be part of a larger team led by International Mountain Guides (IMG), a globally renowned mountaineering company which has led several successful Mt. Everest expeditions over the past 30 years.

Read my full interview in The Sunday Observer (Sri Lanka), 28 Feb 2016:

Taking Sri Lanka to the Top of the World

At the Summit of Kilimanjaro, highest peak in Africa - Johann Peries on extreme left Jayanthi Kuru-Utumpala 3rd from left
At the Summit of Kilimanjaro, highest peak in Africa – Johann Peries on extreme left Jayanthi Kuru-Utumpala 3rd from left

From MDGs to SDGs: Well done, Sri Lanka, but mind the gaps!

This op-ed appeared in Daily Mirror broadsheet newspaper in Sri Lanka on 1 October 2015.

From MDGs to SDGs:

Well done, Sri Lanka — but mind the gaps!

By Nalaka Gunawardene

Over the weekend of September 25 – 27, the United Nations headquarters in New York hosted the Sustainable Development Summit 2015. It was a high-level segment of the 70th UN General Assembly that was attended by many world leaders including Sri Lanka’s President Maithripala Sirisena.

Sustainable Development Summit 2015 Logo
Sustainable Development Summit 2015 Logo

The UN, which turns 70 this year, is once again rallying its member governments to a lofty vision and ambitious goal: to embark on new paths to improve the lives of people everywhere.

For this, the Summit adopted a new and improved global task-list called Sustainable Development Goals (SDGs). Prepared after two years of worldwide consultations, the SDGs offer a blueprint for development until 2030.

There are 17 SDGs tackling long-standing problems like ending poverty and reducing inequality to relatively newer challenges like creating more liveable cities and tackling climate change. These are broken down into 169 specific targets. Their implementation will formally begin on 1 January 2016.

SDGs in a nutshell - courtesy UN
SDGs in a nutshell – courtesy UN

The SDGs are to take over from the Millennium Development Goals, or MDGs, that have guided the development sector for 15 years. Sri Lanka was among the 189 countries that adopted the MDGs at the Millennium Summit the UN hosted in New York in September 2000. On that occasion, the country was represented by Lakshman Kadirgamar as Minister of Foreign Affairs.

The eight MDGs covered a broad spectrum of goals, from eradicating absolute poverty and hunger to combating HIV, and from ensuring all children attend primary school to saving mothers from dying during pregnancy and childbirth.

Much has happened in the nearly 5,500 days separating the adoption of the original MDGs and now, the successor SDGs. This month, as the world commits to ‘leaving no one behind’ (as UN Secretary General Ban Ki-moon has said), it is useful to look back, briefly.

Good ‘Report Card’

How has Sri Lanka pursued the MDGs while the country coped with a long drawn civil war, political change, and the fall-out of a global economic recession?

In fact, it has done reasonably well. In its human development efforts, Sri Lanka has quietly achieved a great deal. However, there are gaps that need attention, and some goals not yet met.

That is also the overall message in a recent report that took stock of Sri Lanka’s pursuit of Millennium Development Goals, or MDGs.

Sri Lanka MDG Country Report 2014
Sri Lanka MDG Country Report 2014

We might sum it up with a phrase that teachers are fond of using, even on good students: “You’re doing well – but can do better! Try harder!”

For the past 15 years, the MDGs have provided a framework for Sri Lanka’s national development programmes. Progress has been assessed every few years: the most recent ‘report card’ came out in March 2015.

The MDG Country Report 2014, prepared by the Institute of Policy Studies (IPS), is a joint publication by the Government of Sri Lanka and the United Nations in Sri Lanka. Data from the 2012 census and Household Income and Expenditure Survey 2012/13 have generated plenty of data to assess MDG situation across the country, including the war affected areas.

“Sri Lanka has already achieved the targets of 13 important MDG indicators out of 44 indicators relevant to Sri Lanka. Most of the other indicators are either ‘On Track’ or progressing well,” says IPS Executive Director Dr Saman Kelegama in his foreword to the report.

Highlights

 The report offers insights into how Sri Lanka’s ‘soft infrastructure’ — all the systems and institutions required to maintain the economic, health, cultural and social standards of a country – are faring.

Consider these highlights:

  • Sri Lanka’s overall income poverty rates, when measured using accepted statistical benchmarks, have come down from 2% in 2006/7 to 6.7% in 2012.
  • Unemployment rate has declined from 8% in 1993 to 3.9% in 2012. However, unemployment rate among women is twice as high as among men.
  • While food production keeps up with population growth, malnutrition is a concern. A fifth of all children under five are underweight. And half of all people still consume less than the minimum requirement of daily dietary energy.
  • Nearly all (99%) school going children enter primary school. At that stage, the numbers of boys and girls are equal. In secondary school and beyond (university), in fact, there now are more girls than boys.
  • More babies now survive their first year of life than ever before: infant mortality rate has come down to 9.4 among 1,000 live births (from 17.7 in 1991). Deaths among children under five have also been nearly halved (down from 2 in 1991 to 11.3 in 2009).
  • Fewer women die needlessly of complications arising from pregnancy and childbirth. The maternal mortality rate, which stood at 92 deaths per 100,000 live births in 1990, plummeted to 33 by 2010. Doctors or skilled health workers are now present during almost all births.
  • Sri Lanka’s HIV infection levels have remained now, even though the number of cases is slowly increasing. Meanwhile, in a major public health triumph, the country has all but eradicated malaria: there have been no indigenous malaria cases since November 2012, and no malaria-related deaths since 2007.
  • More Lankans now have access to safe drinking water (up from 68% in 1990 to almost 90% in 2012-2013.)

These and other social development outcomes are the result of progressive policies that have been sustained for decades.

“Sri Lanka’s long history of investment in health, education and poverty alleviation programmes has translated into robust performance against the MDGs, and Sri Lanka has many lessons to share,” said Sri Lanka’s UN Resident Coordinator and UNDP Resident Representative, Subinay Nandy, at the report’s launch in March 2015.

Proportion of Lankans living below the poverty line - total head count and breakdown by district
Proportion of Lankans living below the poverty line – total head count and breakdown by district

Mind the Gaps!

Despite these results, many gaps and challenges remain that need closer attention and action in the coming years.

One key concern is how some impressive national level statistics can eclipse disparities at provincial and district levels. The MDG data analysis clearly shows that all parts of Sri Lanka have not progressed equally well.

For example, while most districts have already cut income poverty rates in half, there are some exceptions. These include eight districts in the Northern and Eastern provinces, for which reliable data are not available to compare with earlier years, and the Monaragala District in Uva Province – where poverty has, in fact, increased in the past few years.

Likewise, many human development indicators are lower in the plantation estate sector, where 4.4% of the population lives. An example: while at least 90% of people in urban and rural areas can access safe drinking water, the rate in the estate sector is 46.3%.

Another major concern: the gap between rich and poor remains despite economic growth. “Income inequality has not changed, although many poor people managed to move out of poverty and improve their living conditions,” the MDG Progress report says.

In Gender Equality, Sri Lanka’s performance is mixed. There is no male-female disparity in education, and in fact, there are more literate women in the 15 to 24 age than men. But “these achievements have not helped in increasing the share of women in wage employment in the non-agricultural sector,” notes the report.

Disappointingly, women’s political participation is also very low. The last Parliament had 13 women members out of 225. That was 5.8% compared to the South Asian rate of 17.8% and global rate of 21.1%. The report has urged for “measures to encourage a substantial increase in the number of women in political offices”.

Of course, MDGs and human development are not just a numbers game. While measurable progress is important, quality matters too.

The MDG report highlights the urgent need to improve the quality and relevance of our public education. Among the policy measures needed are increasing opportunities for tertiary education, bridging the gap between education and employment, and reducing the skills mismatch in the labour market.

On the health front, too, there is unfinished – and never ending — business. Surveillance for infectious diseases cannot be relaxed. Even as malaria fades away, dengue has been spreading. Old diseases like tuberculosis (8,000 cases per year) stubbornly persist. A rise in non-communicable diseases – like heart attacks, stroke, cancers and asthma – poses a whole new set of public health challenges.

Sri Lanka offers the safest motherhood in South Asia
Sri Lanka offers the safest motherhood in South Asia

Open Development

So the ‘well-performing’ nation of Sri Lanka still has plenty to do. It is just as important to sustain progress already achieved.

The new and broader SDGs will provide guidance in this process, but each country must set its own priorities and have its own monitoring systems. The spread of information and communications technologies (ICTs) has created new sources of real-time data that can help keep track of progress, or lack of it, more easily and faster.

Whereas MDGs covered mostly “safe” themes like poverty, primary education and child deaths, the SDGs take on topics such as governance, institutions, human rights, inequality, ageing and peace. This reflects how much international debates have changed since the late 1990s when the MDGs were developed mostly by diplomats and technocrats.

This time around, not only governments and academics but advocacy groups and activists have also been involved in hundreds of physical and virtual consultations to agree on SDGs. In total, more than seven million people have contributed their views.

As the government of Sri Lanka pursues the SDGs that it has just committed to in New York, we the people expect a similar consultative process.

Goodbye, closed development. Welcome, Open Development!

Science writer Nalaka Gunawardene wrote an earlier version of this for UN Population Fund (UNFPA) Sri Lanka’s new blog Kiyanna.lk. The views are his own, based on 25 years of development communication experience.

Equal numbers of girls and boys go to school in Sri Lanka today, But women struggle harder to find employment.
Equal numbers of girls and boys go to school in Sri Lanka today, But women struggle harder to find employment.

All infographics courtesy: Millennium Development Goals: Sri Lanka’s Progress and Key Achivements, http://countryoffice.unfpa.org/srilanka/?reports=10872

සිවුමංසල කොලූගැටයා #225: සංවේදී හා සංවර මාධ්‍යකරණයක් කවදා අපට ලැබේද?

Sri Lanka’s mainstream media – especially in the Sinhala language (and perhaps in Tamil too?) – lacks sensitivity and restraint when reporting and/or commenting on incidents of violence – covering suicide, homicide, rape and child abuse – as well as on topics like mental illness and HIV/AIDS.

This is my cumulative impression having closely watched different print and broadcast media outlets for over a quarter century. It is good that some younger professionals recognise the need to improve in this respect – to correct the ways of industry seniors who have set bad precedents for long.

I was thus happy to speak at a recent public forum on sensitive media reporting, organised by Sri Lanka Young Journalists Association and held in Colombo on 9 June 2015. In my remarks, I tried to understand why large sections of Lankan media so lacks sensitivity, respect for privacy and respect for societal diversity. This is a complex sociological situation that I cannot fully explain, but among the reasons I cited are: cultural orthodoxy, gender insensitivity, heightened competition among media groups for market share; and an overall lack of professionalism.

I sum up my remarks, and some discussion points, in this week’s Ravaya column (published on 28 June 2015).

Ravaya Chief Editor K W Janaranjana speaks at Public Forum
Ravaya Chief Editor K W Janaranjana speaks at Public Forum

තරුණ ජනමාධ්‍යවේදීන්ගේ සංගමය ජුනි 9 වැනිදා කොළඹදී සංවිධානය කළ මහජන සංවාදයේ තේමාව වූයේ ‘සංවේදී සිදුවීම් වාර්තාකරණය’යි.

උතුරේ පුණ්ඩතිවුහි ලිංගික අපරාධයට ලක්වූ පාසල් දැරියගේ මරණය මෙරට මාධ්‍ය සමහරක් වාර්තා කළ ආකාරය එම සිදුවීම තරම්ම කම්පනයක් ඇති කිරීමට සමත් වුණා.

ඍජුවම සමාජයට අදාළ හා වැදගත් එහෙත් සංවරයකින් යුතුව වාර්තා කළ යුතු සිදුවීම් අරභයා අපේ මාධ්‍යවල ක‍්‍රියා කලාපය කෙසේ දියුණු විය යුතුද? දැනට අප අසන දකින භාවප‍්‍රකෝපකාරී හා සංත‍්‍රාසය දනවන පුවත් හා රූප වඩාත් සංවේදී තලයකට ගෙන යා හැකිද? එසේ කිරීමේදී මාධ්‍ය නිදහසට හානි නොකර, මාධ්‍ය කර්මාන්තයේ ප‍්‍රායෝගික සාධක ද සැලකිල්ලට ගෙන ආචාරධර්මීය රාමුවක් සකසා ගන්නේ කෙසේද?

මෙවැනි හරවත් ප‍්‍රශ්න පැය තුනක් පුරා එදින සාකච්ඡා වුණා. එහිදී මා පළ කළ අදහස් කිහිපයකුත් සංවාදයට ලක් වූ අදහසුත් බෙදාගැනීම මේ කොලමේ අරමුණයි.

සිදුවීම් ලෙස මතු වන්නේ සමාජය තුළ පවතින කැකෑරෙන හා කැළඹෙන ප‍්‍රවණතායි. හරවත් මාධ්‍යකරණය යනු එදිනෙදා සිදුවීම් සමබරව හා සංවරව වාර්තා කරනවාට අමතරව ඒ සිදුවීම්වලට තුඩු දෙන සමාජ සාධක හා ප‍්‍රවණතාද හඳුනා ගෙන විග‍්‍රහ කිරීමයි. මේ දෙවැනි වගකීම ඉටු කිරීමට මාධ්‍යවේදීන්ට පර්යේෂකයන් හා සමාජ ක‍්‍රියාකාරීන්ගේ මගපෙන්වීම හා උදව් අවශ්‍යයි.

එහෙත් ප‍්‍රවණතා හෝ සමාජ විද්‍යාත්මක හේතු සාධක සොයා යනවා වෙනුවට සිදුවීම් උවමනාවට වඩා සරල ලෙසින්, මතුපිටින් හා සමාජ අවස්ථාවලදී විකට ලෙසින් මාධ්‍ය වාර්තා කරනු අප දකිනවා.

විද්‍යුත් මාධ්‍යවේදියෙක් වරක් මට කීවේ ‘මේ තමයි අපේ මාධ්‍යයේ හැටි. විනාඩියෙන් දෙකෙන් ඕනෑම ස්ටෝරි එකක් අපි හසු කර ගත යුතුයි. පත්තර විශේෂාංග ලිපි නැතිනම් විශ්වවිද්‍යාල නිබන්ධ අපේ මාධ්‍යවල කරන්න බැහැ.’

රේඩියෝ හා ටෙලිවිෂන් ආවරණයේදී සීමිත ගුවන් කාලය අභියෝගයක් බව ඇත්තයි. එහෙත් එය කලබල හා අසංවේදී වාර්තාකරණයට හේතුවක් නොවෙයි. අතිශය සංකීර්ණ සමාජ ප‍්‍රශ්න කෙටියෙන් හා හරබරව වාර්තා කරන ආසියානු හා ජාත්‍යන්තර විද්‍යුත් මාධ්‍ය ආයතන තිබෙනවා. එනිසා මෙතැන ඇත්තේ මාධ්‍යයේ සීමාවක් නොව අපේ ඇත්තන්ගේ ආකල්පමය හා ශිල්ප හැකියාවන්ගේ සීමාවන්.

Nalaka Gunawardene speaking at public forum on 9 June 2015
Nalaka Gunawardene speaking at public forum on 9 June 2015

අතිශයින් කනගාටුදායක හා සංවේදී සිදුවීමක් නම් සියදිවි නසා ගැනීමයි. 1990 දශකය වන විට ජනගහනයට සමානුපාතිකව සියදිවි නසා ගැනීම් වැඩිම රටක් බවට ශ‍්‍රී ලංකාව පත්ව සිටියා. 1996න් ඇරැඹී ප‍්‍රතිපත්ති මට්ටමින් ගත් යම් පියවර නිසා මේ ප‍්‍රවණතාව දැන් තරමකට සමනය වී තිබෙනවා. (එය වෙනම විග‍්‍රහ කළ යුතුයි.)

සියදිවි හානි කර ගැනීම ජීවන ගමනක ඛේදජනක අවසානයයි. ඒ හැම එකකටම පසුබිම් වන සිදුවීම් මාලාවක් තිබෙනවා. අපේ සමහර මාධ්‍ය එවන් ඛේදවාචකයක තෝරා ගත් පැතිකඩ පමණක් තලූ මරමින් රස කරමින් වාර්තා කරනවා. ඒ මදිවාට කාටුන් ආකාරයේ රූප පවා අඳිනවා.

සියදිවි හානිකර ගැනීම් ආවරණයේදී සංවේදී විය යුතු සාධක ගැන දශකයකට වැඩි කලෙක පටන් මාධ්‍ය පුහුණු වැඩමුළු හා දැනුවත් කිරීම් කොට තිබෙනවා. උදාහරණයට භාවිත කළ ක‍්‍රමය විස්තර නොකරන්නට හා අදාළ පුද්ගලයාගේ හා පවුලේ පෞද්ගලිකත්වයට ගරු කරන්නට වග බලා ගත යුතුයි.

එහෙත් අපේ රටේ ප‍්‍රවෘත්තියැ’යි කියා පෙන්වන සමහර ටෙලිවිෂන් නාටකත්, සමහර පුවත්පත් වාර්තාත් මේ සංවරය පවත්වා ගන්නේ නැහැ. ඔවුන් දුකට පත් අයගේ කදුළු හා ලේ සොයමින් රට වටා යනවාග සිදුවීම වන විට හරියට එතැන සිටියාක් මෙන් විස්තර වාර්තා කරනවා.

අපේ සංවාදයේදී මතු වූ එක් උදාහරණයක් නම් එක්තරා ටෙලිවිෂන් නාලිකාවක් විස සහිත කනේරු ඇට ගැන සමීප රූප පෙන්වමින්, පෙර තරම් මේවා දිවි හානියට දැන් දැන් යොදා නොගන්නේ මන්දැයි වාර්තා කිරීමයි! සිංහල පුවත්පත් බොහොමයක් දිවි හානි කර ගැනීම් වාර්තා කරන්නෙ ද සුචරිතවාදී හෝ විකට ලෙසින්.

සමාජ විද්‍යා, මානව විද්‍යා, මනෝවිද්‍යා කෝණවලින් සීරුවෙන් විග‍්‍රහ කොට ග‍්‍රහණය කර ගත යුතු දිවි හානි කරගැනීම් අපේ මාධ්‍ය සරල හා සිල්ලර ලෙසින් විග‍්‍රහ කරනවා. එහිදී බොහෝ වාර්තාකරුවන්ට (හා ඒ ගැන කතුවැකි ලියන අයට) ඉක්මනින් සොයා ගත හැකි ‘දුෂ්ටයකු’ අවශ්‍යයි. මෙකී ‘දුෂ්ටයා’ පවත්නා රජය, වෙළෙඳපොළ ආර්ථිකය, නව තාක්ෂණයක් (ජංගම දුරකතන, ඉන්ටර්නෙට්) හෝ පුද්ගලයකු විය හැකියි.

සංකීර්ණ ප‍්‍රශ්නයක් මෙසේ සිල්ලරට ලඝු කිරීම හරහා ද අපේ මාධ්‍යකරණය සමස්ත සමාජය ගැන අසංවේදී වනවා.

Dr Harini Amarasuriya speaks at public forum
Dr Harini Amarasuriya speaks at public forum

එසේම තමන් හුවා දක්වන ‘දුෂ්ටයන්ට’ ඉක්මන් විසඳුම් සමහර මාධ්‍ය යෝජනා කරනවා. සංවාදයේදී සමාජ විද්‍යාඥ ආචාර්ය හරිනි අමරසූරිය කීවේ: ‘‘දුෂ්ටයා පුද්ගලයකු නම් ගල් ගසා මරන්න, මරණීය දණ්ඩනය නියම කරන්න, නැතිනම් අධිකරණ ක‍්‍රමයට පරිබාහිරව දඬුවම් කරන්න සමාජයේ ඇතැම් අය යෝජනා කරන විට මාධ්‍ය ඒවා උලූප්පා දක්වනවා. සමස්ත අපරාධවලට අපේ සමාජයේ හා බහුතරයක් මාධ්‍යවල ප‍්‍රතිචාරය ඉතා බියජනකයි. සංකීර්ණ සමාජ ප‍්‍රශ්නවලට අතිශය සරල විග‍්‍රහයන් හා ඉක්මන් විසඳුම් යෝජනා කිරීම ද මාධ්‍යයේ වගකීම වන්නේ?’’

මාධ්‍ය මෙන්ම සමස්ත ලක් සමාජයද අසංවේදී වන තවත් අවස්ථාවක් නම් මානසික සෞඛ්‍යයයි.

මානසික රෝගාබාධ ඕනෑම මානව සමාජයක 10%ක් පමණ හමු වනවා. අපේ වැනි ප‍්‍රචණ්ඩත්වය ඉහළ, පශ්චාත් යුද සමාජයක මෙය 20%ක් හෝ ඊටත් වැඩිවිය හැකියි.

මානසික රෝගා බාධ විවිධාකාරයි. ඒවා සියල්ල එක ගොඩට නොදැමිය යුතු බවත්, ඒ කිසිවක් කරුමයක් හෝ පාපයක් නොව මොළයේ රසායනික අසමතුලිතතාවකින් හටගන්නා තත්ත්වයන් බවත් මනෝ විද්‍යාඥයන් කියනවා. එසේම නිසි ප‍්‍රතිකාර (උපදේශන, බෙහෙත් හෝ රෝහල් ගත වීම) හරහා මේ රෝග සමනය කිරීමට හෝ සුවපත් කිරීමට හැකියි. ඕනෑම කෙනකුට හටගත හැකි මේ රෝග තත්ත්වයන් යමකු කොන් කිරීමට හෝ හංවඩු ගැසීමට (stigma) හේතුවක් නොවෙයි.

ගතානුගතික ලක් සමාජය මානසික රෝගවලට සංවේදී හෝ සානුකම්පිත නැහැ. ඔවුන් පිස්සන් ලෙස කොන් කිරීම තවමත් සිදු වනවා. සමහර මාධ්‍ය (විශේෂයෙන් ටෙලිනාට්‍ය හා විකට වැඩසටහන් හරහා) මේ අසංවේදීත්වය තවත් ප‍්‍රබල කරනවා.

අංගොඩ පිහිටි මානසික රෝග පිළිබඳ ජාතික රෝහලට ගොස් එහි අධ්‍යක්ෂවරයා හා සෙසු වෛද්‍යවරුන් හමු වන්නටත්, ඔවුන් මුහුණ දෙන යථාර්ථය දැන ගන්නටත් මීට දෙවසරකට පමණ පෙර මට අවස්ථාවක් ලැබුණා. ඒ මානසික සෞඛ්‍ය ගැන සානුකම්පිත බැල්මක් හෙලන අසාමාන්‍ය ගණයේ සිංහල වෘතාන්ත චිත‍්‍රපටයක් වන ‘පේ‍්‍රමය නම්…’ චිත‍්‍රපටයේ රූගත කිරීම් ඇරඹුණු විටදී, (2014 අගදී නිමා වූ මෙය තවමත් මහජන ප‍්‍රදර්ශනයට පැමිණ නැහැ.)

Bx44chNCUAACzb-

මනෝ වෛද්‍ය විද්‍යාව හා ප‍්‍රතිකාර ක‍්‍රම මෑත දශකවල බෙහෙවින් දියුණු වී තිබෙන බව මා එදා වැඩමුලුවේදී දැන ගත්තා. රෝහල්ගත වී ප‍්‍රතිකාර කිරීම අවශ්‍ය වන්නේ මානසික රෝග හට ගත් ටික දෙනකුට පමණයි. බහුතරයක් දෙනාට උපදේශනය, මානසික සහනය හා (වෛද්‍ය අධීක්ෂණය යටතේ) බෙහෙත් ගැනීමෙන් තත්ත්වය පාලනය කර ගන්නට හෝ සුවය ලබන්නට හෝ හැකියි.

මේ මූලික තොරතුරු පවා නොදන්නා හෝ නොතකා සිටින මාධ්‍ය එමට තිබෙනවා. පුළුල් සමාජ ප‍්‍රශ්නයක විසඳුම් සෙවීමට දායක වනු වෙනුවට එය තවත් උග‍්‍ර කරන්නටත්, එයින් ‘චීප් ත‍්‍රිල්’ගැනීමටත් අසංවේදී මාධ්‍ය ආවරණය දායක වනවා.

Chandana Sirimalwatte speaks at the Forum
Chandana Sirimalwatte speaks at the Forum

සියදිවි හානිකර ගැනීම්, මානසික සෞඛ්‍යය මෙන්ම HIV/AIDS ගැනත් අපේ මාධ්‍ය වාර්තාකරණය පවතින්නේ නොදියුණු මට්ටමකයි.

විටින් විට HIV/AIDS මෙරට තත්ත්වය ගැන මාධ්‍යවේදීන් දැනුවත් කිරීමට සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශයේ අදාළ අංශය පවත්වන වැඩමුළුවලදී අසන එක් ප‍්‍රශ්නයක් නම්: ‘දැන් අපේ ස්කෝර් එක කීයද?’

මේ විමසන්නේ HIV ආසාදනයේ උච්ච අදියර වන AIDS නිසා මිය ගිය සංඛ්‍යාව ගැනයි. හරියට ක‍්‍රීඩා තරගයක ලකුණු අසනවා වගේ. මෙය උපුටා දක්වමින් ආචාර්ය හරිනි අමරසූරිය කීවේ සමස්ත සමාජයේ සංවේදී බව මෙවන් මාධ්‍ය ආකල්ප හා වාර්තාකරණය හරහා මරා දැමෙන බවයි.

HIV ආසාදිතයන් ගැන නිර්දය වූත්, අනුකම්පා විරහිතවූත් ආකල්ප මෙරට මාධ්‍යවේදීන් මෙන්ම සෙසු සමාජයේත් බහුලයි. එයට එක් හේතුවක් නම් HIV ආසාදනය හුදෙක් ලිහිල් හා අනාරක්ෂිත ලිංගික චර්යාවලින් සිදු වන බවට ඔවුන් විශ්වාස කිරීමයි. නැතිනම් අනෙක් ආසාදන ක‍්‍රම (එන්නත් ඉඳිකටු යළි භාවිතය, ආසාදිත රුධිරය ඒ බව නොදැන පාරවිලයනය කිරීම, ආසාදිත මවකගෙන් ඇතැම්විට උපදින දරුවාට සම්පේ‍්‍රෂණය වීම) ඔවුන් නොතකා හරිනවා. හේතුව, සුචරිතවාදී ප‍්‍රහාර එල්ල කළ හැක්කේ ලිංගික සාධකය පදනම් කර ගෙන පමණක් නිසා විය යුතුයි.

HIV ආසාදිතයන් හැකි තාක් හඳුනාගෙන, ඔවුන් සිය පුවත්පතින් නම් කර සමාජ නින්දාවට ලක් කළ යුතුයැ’යි නිතර කී සිංහල පුවත්පත් කතුවරයකු මීට දශකයකට හමාරකට පෙර සිටියා. මෙබඳු ආන්තික ස්ථාවරයන් දැන් මඳක් වෙනස් වී ඇතත්, තවමත් HIV/AIDS වාර්තාකරණය බොහෝ මාධ්‍ය කරන්නනේ සංවේදීව හෝ සානුකම්පිතව නොවෙයි.

HIV ආසාදිතයන් වැළඳගන්නා නේපාලය නමින් මීට කලකට පෙර මා කොලමක් ලිව්වා (2011 දෙසැම්බර් 11දා රාවය:) කුමන හෝ ආකාරයකින් HIV ශරීර ගත වී, දැන් බෙහෙත්වල උපකාරයෙන් ජීවත් වන දිරිය ගැහැනුන් හා මිනිසුන් හෙළා දකිනු වෙනුවට ඔවුන් සමාජ ආශ‍්‍රයට ගන්නට හා ඔවුන්ට උපකාර වන්න නාගරික හා ග‍්‍රාමීය නේපාල ජාතිකයන් පටන් ගත්තේ මීට දශකයකටත් පෙරයි. මෙය දැන් එරට මාධ්‍ය වාර්තාකරණයේ ද දැකිය හැකියි. ලක් සමාජය හා මාධ්‍ය කවදා එතැනට පැමිණේද?

Part of audience at Public Forum on June 9
Part of audience at Public Forum on June 9

ජුනි 9 වැනිදා සංවාදයෙන් මතු වූ මූලික කරුණු කිහිපයක් තිබෙනවා.

මාධ්‍යවේදීන් සුචරිතවාදීන් වීම හරිද? මෙයට නම් කිසිදු පිළිගත හැකි හේතුවක් මා දන්නේ නැහැ. පුද්ගල නිදහස ගරු කරන නූතන සමාජයේ නීතියට ඔබ්බෙන් යන සුචරිතවාදයක් කිසිවකු මත බලෙන් පැටවිය නොහැකියි.

හැම අසංවේදී වාර්තාකරණයක්ම තනිකර මාධ්‍යවල වරදක්ද? නැතිනම් අසංවේදී ජන සමාජයේ පිළිබිඹුවක්ද? මේවා පුළුල්ව විවාදයට ලක් විය යුතුයි.

මාධ්‍ය කළ යුත්තේ කුහක හා ගතානුගතික සමාජයේ ආකල්ප එලෙසින්ම (කැඩපතක් මෙන්) හසු කර ගැනීම පමණක්ද? නැතිනම් සංවේදී හා දැනුවත් මාධ්‍යවලට සමාජයේ පෙරගමන්කරුවන් වීමට හැකිද? එසේ විය හැකි නම් එය ඉතා අගෙයි. එසේ බැරි නම් අඩුම තරමින් ඇවිලෙන සමාජ ගිනි ජාලාවලට තවත් පිදුරු නොදමා පසෙකට වන්නයැ’යි මා එදා විවෘත ඉල්ලීමක් කළා.

ස්වයං ඇගයීමකින් පසු හෝ සෙසු සමාජයේ බලපෑම නිසා හෝ අපේ රටේ මාධ්‍ය තමන්ගේ ශෛලිය හා ප‍්‍රමුඛතා වෙස් කර ගත් අවස්ථා ද තිබෙනවා.

කලකට ඉහත පුවත්පත් මහත් ඕනෑකමින් රස කරමින් වාර්තා කළ දෙයක් වූයේ උසාවිවල දිග හැරෙන දික්කසාද නඩුයි. එහෙත් අද එබන්දක් කෙරෙන්නේම නැති තරම්. ඇත්තටම ඒ පුද්ගලික කථාවල කිසිදු මහජන වැදගත්කමක් නැහැ.

එසේම මීට දශකයකට පමණ පෙර වන තුරු ආබාධිතයන් හඳුන්වනු ලැබුවේ කොරා, අන්ධයා, බීරා, අංගවිකලයා ආදී යෙදුම්වලින්. එහෙත් මේ වන විට සමාජයත්, මාධ්‍යයත් ඊට වඩා සංවේදී හා සානුකම්පිත යෙදුම් භාවිත කරනවා. කලක් තිස්සේ සමාජ ක්‍රියාකරිකයන් ගෙන ගිය දැනුවත් කිරීම් මේ වෙනස ඇති කළා.

මෙයින් පෙනෙන්නේ ඕනෑකම තිබේ නම් අප කාටත් දැනට වඩා සංවේදී විය හැකි බවයි. අපේ මාධ්‍යකරුවන්ට අද තිබෙන තේරීම නම් තමන් සෙසු සමාජයට ඉදිරියෙන් යනවා ද නැතිනම් ශිෂ්ටත්වයට යන සමාජ පරිනාමීය ගමනේ අන්තිමයා වනවා ද යන්නයි.

Public Forum on June 9 - part of audience
Public Forum on June 9 – part of audience

ඡායරූප: තරුණ ජනමාධ්යවේදීන්ගේ සංගමය

 

Echelon Feb 2015: ‘People Power’ Beyond Elections

Illustration by Echelon magazine, http://www.echelon.lk
Illustration by Echelon magazine, http://www.echelon.lk

Text of my column written for Echelon monthly business magazine, Sri Lanka, Feb 2015 issue. Published online at: http://www.echelon.lk/home/people-power-beyond-elections/

‘People Power’ Beyond Elections

 By Nalaka Gunawardene

Sri Lanka’s democratic credentials were put to test once again during the Presidential Election on 8 January 2015.

An impressive 81.52% of registered voters turned up, and their majority choice changed the regime. A well-oiled system that has been holding elections since 1931 proved its efficacy again. And if its integrity came under threat, the formidable Commissioner of Elections stood up for the due process.

As we pat ourselves on the back, however, let us remember: an election is a necessary but not a sufficient condition for a vibrant democracy. There is much more to democracy than holding free and fair elections.

The ‘sufficient conditions’ include having public institutions that allow citizens the chance to participate in political process on an on-going basis; a guarantee that all people are equal before the law (independent and apolitical judiciary); respect for cultural, ethnic and religious diversity; and freedom of opinion without fearing any repercussions. Sri Lanka has much work to do on all these fronts.

Democracy itself, as practised for centuries, can do with some ‘upgrading’ to catch up with modern information societies.

Historically, people have responded to bad governance by changing governments at elections, or by occasionally overthrowing corrupt or despotic regimes through mass agitation.

Yet such ‘people power’ has its own limits: in country after country where one political party – or the entire political system — was replaced with another through popular vote (or revolt), people have been disappointed at how quickly the new brooms lose their bristles.

The solution must, therefore, lie in not just participating in elections (or revolutions), but in constantly engaging governments and keeping the pressure on them to govern well.

In practice, we citizens must juggle it along with our personal and professional lives. As information society advances, however, new tools and methods are becoming available to make it easier.

Social Accountability

This relatively new approach involves citizens gathering data, systematically analysing it and then engaging (or confronting, when necessary) elected and other officials in government. Citizens across the developing world are using information to improve the use of common property resources (e.g. water, state land and electromagnetic spectrum, etc.), and management of funds collected through taxation or borrowed from international sources.

Such engagement enables citizens as well as civil society organisations (CSOs) to engage with policymakers and citizen service providers. Some call it social accountability (or SAcc), and others refer to it as participatory democracy. Whatever the label, the idea is to ensure greater accountability in how the public sector manages public funds and responds to citizens’ needs.

For this to work, citizens need to access public sector information – about budgets, expenditures, problems and performance. Over 100 countries now have laws guaranteeing people’s right to information (RTI). Sadly, Sri Lanka is lagging behind all other SAARC countries, five of which have already enacted RTI laws and two (Afghanistan and Bhutan) have draft bills under consideration. Attempts to introduce RTI in Sri Lanka were repeatedly thwarted by the previous government.

Economist Hernando de Soto (image from Wikipedia)
Economist Hernando de Soto (image from Wikipedia)

An early champion of social accountability was the Peruvian economist Hernando de Soto who has been researching on poverty, development and governance issues. He says: “Supposedly in a democracy, if the majority of people are poor, then they set the criteria of what is right. Yet all those mechanisms that allow [society] to decide where the money goes — and that it is appropriately allocated — are not in place throughout the Third World.”

The result? “We take turns electing authoritarian governments. The country, therefore, is left to the [whims] of big-time interests, and whoever funded the elections or parties. We have no right of review or oversight. We have no way for the people’s voice to be heard — except for eight hours on election day!”

It is this important right of review and oversight in between elections that SAcc promotes. Call it an ‘insurance’ against democracy being subverted by big money, corrupt officials or special interest groups…

A dozen years ago, concerned by development investments being undermined by pervasive corruption and excessive bureaucracy, the World Bank started advocating SAcc. Their research shows how, even in the most hopeless situations, ordinary people often come together to collect their voice and exert pressure on governments to be responsive.

“Social accountability is about affirming and operationalising direct accountability relationships between citizens and the state. It refers to the broad range of actions and mechanisms beyond voting that citizens can use to hold the state to account,” says a World Bank sourcebook on the subject. (See: http://go.worldbank.org/Y0UDF953D0)

What does that mean in plain language? Seeking to go beyond theory and jargon, the Bank funded a global documentary in 2003, which I co-produced. Titled ‘Earth Report: People Power’ and first broadcast on BBC in February 2004, it featured four inspiring SAcc examples drawn from Brazil, India, Ireland and Malawi (online: http://goo.gl/xQnr9v).

These case studies, among the best at the time, showed how SAcc concepts could be adapted in different societies and economic systems

 

  • In Porto Alegre, Brazil, community members participate annually in a series of meetings to decide on the City Budget. This material is presented to Parliament which finds it difficult to refuse the recommendations — because over 20,000 have contribute to its preparation. As many or more watch how the budget is spent.

 

  • In Rajasthan, India, an advocacy group named MKSS holds a public meeting where the affidavits of local candidates standing for the state elections are available to the people. This ‘right to information’ extends all the way down to villages where people can find out about public spending.

 

  • In Ireland, the government has partnered with trade unions, employers, training institutions and community groups on a strategy to deal with problems affecting youth (such as school drop-outs and high unemployment). Citizens set priorities for social spending.

 

  • In Malawi, villagers participate in assessing local health clinics by scoring various elements of the service. A Health Village Committee then meets the service providers who also assess themselves. Together, they work out ways to improve the service.

During the last decade, many more examples have emerged – some driven by public intellectuals, others by civil society groups or socially responsible companies. Their issues, challenges and responses vary but everyone is looking for practical ways to sustain civic engagement in between elections.

The development community has long held romanticized views on grassroots empowerment. While SAcc builds on that, it is no castle in the air: the rise of digital technologies, web and social media allows better monitoring, analysis and dissemination. And government monopolies over public information have been breached — not just by progressive policies and RTI laws but also by efforts such as WikiLeaks.

Confronted by the growing flood of often technical information, citizens need to be well organised and skilled to use in the public interest. Evidence-based advocacy is harder than rhetorical protests.

Dr Bela Bhatia, then an associate fellow at the Centre for the Study of Developing Societies in India, says on the film: “Ultimately the responsibility in a democracy is ours…and if today we have corrupt politicians, it is because we have allowed corruption to happen, to take root.”

Rather than debating endlessly on how things became so bad, SAcc promoters show a way forward – with emphasis on collaboration, not confrontation.

“It’s up to the governments to make up their mind whether they want to respect the more participatory model or invite more confrontation, to invite violence and perhaps ultimately the dismantling of the very democratic system,” says Bhatia.

How can we deepen our democracy with SAcc? Start with RTI, and see what happens.

සිවුමංසල කොලූගැටයා #178: මානව හිතවාදය උදෙසා ‘ජාතිද්‍රෝහී’ වූ ලේඛිකාව නැඞීන් ගෝඩිමර්

In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I pay tribute to South African writer and social activist Nadine Gordimer (1923-2014). I focus on how she never hesitated to speak out for justice, fairness and equality even when that elicited ridicule and harassment from her own government that quickly labeled her a ‘traitor’.

I also recall how I once listened to her speak, during the recording of a TV debate in Johannesburg in mid 2002, and how she later marched the streets with activists from all over the world demanding land rights for the poor.

Nadine Gordimer (image courtesy The New Yorker)
Nadine Gordimer (image courtesy The New Yorker)

‘රටක මහා ලේඛකයකු සිටීම හරියට දෙවැනි ආණ්ඩුවක් පවතිනවා වගෙයි. එනිසා බොහෝ පාලකයන් අදීන පෞරුෂයක් ඇති ලේඛකයන්ට කැමති නැහැ. ඔවුන්ට ඕනෑ එහෙයියන් වන ලියන්නොයි’.

මීට අඩසියවසකට පමණ පෙරදී මේ වටිනා වදන් ටික ලියුවේ දැවැන්ත සෝවියට් දේශයේ පාලකයන්ට නතු කර ගත නොහැකි වූ ලේඛක ඇලෙක්සන්ඩර් සොල්සෙනිට්සින් (Aleksandr Solzhenitsyn, 1918 – 2008).

බලයේ සිටින රජයකට පක්‍ෂව ලිවීම ලෙහෙසියි. එසේ කිරීමෙන් පාලකයන්ගෙන් පුද පඬුරු හා වරප‍්‍රසාද ලබා ගන්නා අවස්ථාවාදී ලේඛකයෝ සෝවියට් දේශයේ මෙන්ම ලොව වෙනත් රටවල එදා මෙන්ම අදත් හමු වනවා.

එහෙත් බලසම්පන්න රජයකට හෝ අසාධාරණ රාජ්‍ය පාලන ක‍්‍රමයකට එරෙහි වීම ලෙහෙසි නැහැ. වරප‍්‍රසාද අහිමිවනවා පමණක් නොව විවිධාකාර හිරිහැර හා අවමන්වලට ලක් වීමට සිදු වනවා. රාජ්‍ය සාහිත්‍ය සම්මාන නොලැබෙන අතර පොත් තහනම් කිරිමට ද ලක් වනවා. ආන්තික තත්ත්වයන්හිදී රාජ්‍ය විරෝධී චෝදනා ලැබ සිර දඬුවම් ලබන්නට පවා සිදු වනවා.

ඒකාධිපති පාලනයක් ඇති රටවල රජය විවේචනය කිරීම සූක්‍ෂමව කළ යුතු අනතුරුදායක කාරියක්. දේශපාලන ක‍්‍රියාකාරිකයන් එය විවෘතව එක එල්ලේ කරන අතර දක්‍ෂ ජනතාවාදී ලේඛකයන් එය ප‍්‍රබන්ධ කථා හෝ හාස්‍යරූපී කථා හරහා සියුම්ව කරනවා. නවකථාවක්, කෙටිකථාවක් හෝ නාට්‍ය පිටපතක් හරහා පවතින විසම රාජ්‍ය තන්ත‍්‍රයේ බිහිසුනු බව කැඩපතක් බවට පත් කොට සමාජයේ සංවේදී කොටස්වලට ග‍්‍රහණය වන පරිදි මුදා හරිනවා.

මෙබඳු ලේඛකයන් කවදත් දුර්ලභයි. එවන් අදීන හා නිර්භීත ගණයේ ලේඛිකාවක් වූ දකුණු අප‍්‍රිකානු ජාතික නැඞීන් ගෝඩිමර් 90 හැවිරිදිව ජූලි 13 වනදා මිය ගියා.

මීට හරියටම වසරකට පෙර, 2013 ජූලි 28 වනදා ‘මැන්ඩෙලාට සවියක් වූ නිදහස් මතධාරියෝ’ නමින් කොලමක් ලියමින් මා ඇය ගැන සඳහන් කළා. මේ සතියේ අයට යළිත් ප‍්‍රණාමය පුද කරන්නේ උපතින් හා සමේ වර්ණයෙන් ලද වරප‍්‍රසාද වෙනුවට ඇය ජීවිත කාලය පුරා මානවහිතවාදය හා සාධාරණත්වය තෝරා ගත් නිසායි.

Nadine-Gordimer-Quotes-3

1923 උපන් නැඞීන් ගෝඩිමර්ට කුඩා වියේ පටන් කෙසඟ සිරුරක් තිබූ නිසා ලෙඩ වේවි යැයි බියෙන් දෙමව්පියන් ඇයව පාසලකට යැවුවේ නැහැ. ඒ වෙනුවට ගෙදර සිට උගන්වනු ලැබුවා. තමන්ගේම කල්පනා ලෝකයට මැදි වී හැදුණු ඇය නව යොවුන් වියේ සිට ප‍්‍රබන්ධ රචනයට පිවිසුණා. ඇගේ කෙටිකථාවක් මුල් වරට සඟරාවක පළ වූයේ 1937දී. එවිට ඇගේ වයස 16යි.

විට්වෝටසන්ඞ් සරසවියට පිවිස වසරක් උගත් ඇය උපාධිය සම්පූර්ණ කළේ නැහැ. එහෙත් සුදු, කළු හා මිශ‍්‍රිත සම්භවයක් ඇති ජාතිකයන්ට වෙනස්ව සළකන සැටි ඒ කාලය තුළ ඇය සමීපව අත්දුටුවා.

1948 සිට පුර්ණ කාලීනව ලේඛනයේ යෙදුණු ඇය මුලින් දකුණු අප‍්‍රිකානු සඟරාවලත්, 1951 පටන් ප‍්‍රකට අමෙරිකානු සඟරාවක් වන නිව් යෝකර් සඟරාවේත් කෙටිකථා පළ කළා. ඇගේ මුල් ම නවකථාව (The Lying Days) 1953දී පළ වූවා.

1949-2012 වකවානුව තුළ ඇය නවකථා 15ක්, නාට්‍ය පිටපතක්, කෙටිකථා සංග‍්‍රහයන් 21ක් හා තවත් ලිපි ලේඛන විශාල සංඛ්‍යාවක් රචනා කළා. ඇගේ ලේඛන භාෂාව වූයේ ඉංග‍්‍රීසියයි. ඒ හරහා දකුණු අප‍්‍රිකානු යථාර්ථයේ පැතිකඩ ලොවට කියන්නට ඇය සමත් වුණා.

1960දී ඇය අපි‍්‍රකානු ජාතික කොංග‍්‍රසයේ (ANC) හා නෙල්සන් මැන්ඩෙලාගේ අරගලයට විවෘතව ම සහයෝගය දැක්වීමට පටන් ගත්තා. කළු ජාතික අයිතිවාසිකම් උදෙසා පෙනී සිටීම මහත් රාජ්‍ය ද්‍රෝහී ක‍්‍රියාවක් ලෙස සුදු පාලකයන් හඳුන්වා දුන්නා. එහෙත් දේශපාලකයන්ට හා ඔවුන්ගේ ගැති නිලධාරින්ට මේ ධෛර්්‍යවන්ත ලේඛිකාව පොඩියක්වත් බිය වූයේ නැහැ.

1948 සිට 1993 දක්වා පැවති වර්ණභේදවාදී දරදඬු ප‍්‍රතිපත්ති ප‍්‍රබන්ධාත්මකව දැඩි විවේචනයට ලක් කිරීම නිසා ඇගේ කෘතීන් ගණනාවක් එරට රජයන් විසින් තහනම් කරනු ලැබුවා. එබඳු තහංචි නිසා සැබැවින් සිදු වූයේ පොත් යටිබිම්ගතව සංසරණය වීමයි. ඒ වන විට ඇය ජාත්‍යන්තරව පාඨක ජනාදරයට පත්ව සිටි නිසා ඇගේ කෘතීන් රටින් පිටත දිගට ම අලෙවි වුණා.

Burger's Daugher
Burger’s Daughter

1979දී ඇය ලියා පළ කළ Burger’s Daughter නම් නවකථාවට පාදක වූයේ සමාජ සාධාරණත්වය හා යුක්තිය උදෙසා අරගල කළ දෙමවුපියන් හා ඔවුන්ගේ දරුවන්ගේ පවුල් ජීවිතයි.

දකුණු අප‍්‍රිකානු කොමියුනිස්ට් පක්‍ෂයේ කි‍්‍රයාකාරික ලයනල් බර්ගර් නම් මනඃකල්පිත චරිතය හා ඔහුගේ දියණිය රෝසා මෙහි ප‍්‍රධාන චරිතයි. ලයනල්ගේ චරිතයට ඇය ආදර්ශය ලෙස ගත්තේ උපතින් සුදු දකුණු අප‍්‍රිකානුවකු හා වෘත්තියෙන් නීතිඥයකු වූ බ‍්‍රෑම් Bram Fischer (1908 – 1975). 1962දී කුප‍්‍රකට රිවෝනියා මහ නඩුවේදී ANC සාමාජිකයන් (විශේෂයෙන් නෙල්සන් මැන්ඩෙලා) වෙනුවෙන් විත්තියේ නීතිඥයා ලෙස ක‍්‍රියා කළේ ඔහුයි.

රිවෝනියා මහ නඩුවෙන් ටික කලකට පසු කොමියුනිස්ට් ක‍්‍රියාකාරිකයකු යයි චෝදනා ලැබ රජය පෙරළීමට තැත් කළ වරදට ෆිෂර් සිර දඬුවමක් ලැබුවා. සිරගෙදරදී හට ගත් පිළිකාවකින් අසාධ්‍ය වූ ඔහු වසර 9ක සිර දඬුවම් විඳීමෙන් පසු මිය ගියා. වර්ණභේදවාදයට එරෙහිව එරට සුදු ජාතිකයන් අතලොස්සක් ගෙන ගිය සාරධර්මීය විරෝධතාවේ දැවැන්තයකු ලෙස ෆිෂර් සැළකෙනවා.

මේ නවකථාව මුලින් බි‍්‍රතාන්‍යයේ පළ කොට මාසයක් ඇතුළත එය දකුණු අප‍්‍රිකාවේ අලෙවි කිරීම තහනම් කරනු ලැබුවා. එහෙත් එහි පිටපතක් 1964 සිට සිරගතව සිටි නෙල්සන් මැන්ඩෙලාට හොර රහසේ ලැබුණා. එය තමන් ප‍්‍රමෝදයට පත් කළ බව ඔහු පසු කලෙක ඇයට පැවසුවා.

1970 හා 1980 දශකවල ඇය ප‍්‍රකට ලේඛිකාවක් ලෙස පෙර අපර දෙදිග රටවල නිතර සංචාරය කළා. තමන්ගේ කෘතීන් ගැන කථාබහ කැරුණු හැම විටෙකම තම මවු රටේ සිදු වන මහා අසාධාරණකම් ගැන නොබියව විදෙස් සභාවන්ට තතු පැහැදිලි කළා.

ඇගේ ලේඛක ජීවිතය පුරා විවිධ රටවලින් සාහිත්‍ය සම්මාන රැසක් පිරිනැමුණා. 1991 නොබෙල් සාහිත්‍ය සම්මානය ලැබීමත් සමග සාහිත්‍ය ලෝකයේ ඇගේ පිළිගැනීම වඩාත් තහවුරු වුණා.

වර්ණභේදවාදයට මුඵ හිතින් විරුද්ධ වූවත් ANC ව්‍යාපාරයේ ඇතැම් ක‍්‍රමෝපායන් ගැන ද ඇය එකඟ වූයේ නැහැ. ඇත්තට ම යුක්තිය හා සාධාරණත්වය සඳහා කැරෙන හැම ජනතා අරගලයකට ම ඉතා වැදගත් වන්නේ මෙසේ විචාරශීලිව සහයෝගය දෙන බුද්ධිමතුන් හා කලාකරුවන්.

ANC අරගලකරුවන් යටිබිම්ගත දේශපාලනය කරද්දී ඔවුන් සිය නිවසේ සගවා අවදානම් සහගත ලෙස උදව් කළ ඇය, 1994 මැතිවරණයෙන් පසු ANC බලයට පත් වූ විට ඔවුන්ගේ ඇතැම් ප‍්‍රතිපත්ති හා කි‍්‍රයාදාමයන් ප‍්‍රසිද්ධියේ විවේචනය කළා. ජනපි‍්‍රය නොවන එහෙත් දිගුකාලීනව රටට වැඩදායක සමහර ප‍්‍රතිපත්ති හ ඳන්වා දීමේදී මැන්ඩෙලාට සවියක් වූයේ නැඞීන් වැනි විචාරශීලි හිතමිතුරන්.

Nadine Gordimer and Nelson Mandela were close friends
Nadine Gordimer and Nelson Mandela were close friends

වර්ණභේදවාදයට අමතරව ඇය රාජ්‍ය වාරණයට හා රජයන් විසින් තොරතුරු ගලනය සීමා කිරීමට එරෙහිව ද දශක ගණකක් පුරා ප‍්‍රබල හඬක් නැගුවා. වර්ණභේදවාදය පවතින තුරුම තම නවකථා හා කෙටි කථා රේඩියෝ මාධ්‍යයට සකසා ප‍්‍රචාරය කිරීමට රජය යටතේ පැවති දකුණු අප‍්‍රිකානු විද්්‍යුත් මාධ්‍ය සංස්ථාවට (SABC) ඇය අවසර දුන්නේම නැහැ. ජනතාවට බොරු කියන, ඔවුන්ගේ පරම අයිතීන්ට අවමන් කරන රේඩියෝ සේවයක් සමග තමාට කිසි ගනුදෙනුවක් නැතැයි ඇය ප‍්‍රසිද්ධියේ කියා සිටියා.

1990 පෙබරවාරියේ සිරෙන් නිදහස් වූ මැන්ඩෙලා ජොහැන්නස්බර්ග් නුවර පදිංචියට ආ පසු නිතර මුණ ගැසී ගැඹුරු කථා බහේ යෙදෙන සමීප මිතුරන් අතරට නැඞීන් ද එකතු වුණා. දේශපාලනයටත් වඩා තමන් වැඩිපුර කථා කළේ සමාජ ප‍්‍රශ්න හා මනුෂ්‍යත්වය ගැන බව මැන්ඩෙලා මිය ගිය මොහොතේ ඔහු ගැන ලියූ සමරු ලිපියක ඇය හෙළි කළා.

අඩසියවසක වර්ණභේදවාදය අවසන් කොට දකුණු අප‍්‍රිකාවේ සියලූ ජනයාට එක සේ සළකන නව රාජ්‍ය පාලනයකට මහත් සංයමයෙන් හා වීර්යයෙන් ප‍්‍රවේශ වීම සඳහා 1993 නොබෙල් සාම ත්‍යාගය මැන්ඩෙලාට හා එවකට දකුණු අප‍්‍රිකානු ජනාධිපති එෆ්. ඩබ්. ඩික්ලර්ක්ට පිරිනැමුණා. දෙසැම්බර් 10 වනදා නෝර්වේ රාජ්‍යයේ ඔස්ලෝ අගනුවරදී ත්‍යාගය පිළිගන්නට මැන්ඩෙලා සමග එහි ගිය ඔහුගේ දුත පිරිසේ නැඞීන් ද සිටියා.

බොහෝ ජනතාවාදී ලේඛකයන් ජීවිතයේ යම් අදියරකදී පත් වන ඛේදජනක තත්ත්වයක් තිබෙනවා. එනම් තමන් මතවාදීව සහයෝගය දුන් දේශපාලන තන්ත‍්‍රය බලයට පත් වී ටික කලෙකින් මුල් ප‍්‍රතිපත්ති අමතක කොට අයාලේ යන විට කුමක් කරන්නදැයි නොදැන අතරමං වීමයි.

නැඞීන් මේ ගණයට නොවැටුණේ මතවාදයන්ට නතු නොවී සාධාරණත්වයට මුල් තැන දුන් නිසායි. වර්ණභේදවාදය නිමා වී සර්වජන ඡුන්ද බලය හරහා මුල් වරට දකුණු අප‍්‍රිකානු ජනතාව රජයක් පත් කර ගත්තේ 1994දී. එක් ධූර කාලයක් පමණක් හොබවා 1999දී මැන්ඩෙලා විශ‍්‍රාම ගියත් එදා මෙදා තුර තවමත් දකුණු අප‍්‍රිකාව පාලනය කරන්නේ ANC පක්‍ෂයයි. දුෂණය, වංචාව, කල්ලිවාදය හා වෙනත් අක‍්‍රමිකතා රැසක් ගැන ඔවුන්ට ප‍්‍රබල චෝදනා එල්ල වී තිබෙනවා.

තමා කලක් ANC ක‍්‍රියාකාරිකයකුව අරගල කළත් කිසිදා ANC රාජ්‍ය පාලනයකට සම්බන්ධ නොවූ නැඞීන් දිගටම ස්වාධීනව ලේඛන කලාවේ යෙදුණා. 2012දී ඇය ලියූ අවසන් නවකථාව No Time Like The Present දිග හැරෙන්නේ නිදහස ලැබු (1994ට පසු) දකුණු අප‍්‍රිකාවේයි. ඉන් ඇය සියුම් එහෙත් තීක්‍ෂණ සමාජ විවේචනයක යෙදෙනවා.

‘අපේ අය මොනවා කළත් විවේචනය කරන්නෙ කොහොමද?’ කියා අසමින් මුනිවත රකින අපේ කලාකරුවන්ට ඇය හොඳ ආදර්ශයක්.

සිය ජීවිතයේ අවසාන දශක දෙකෙහි සැළකිය යුතු කාලයක් ඇය කැප කළේ HIV ආසාදිතයන්ගේ අයිතිවාසිකම් සඳහා පෙනී සිටිමට හා ඔවුන්ට සිදු වන අසාධාරණකම් අවම කිරිමටයි.

මැන්ඩෙලාගේ අනුප‍්‍රාප්තික ජනාධිපති එම්බෙකි HIV පිළිබඳ ‘දේශීය දැනුම’ වංචාකාරයන්ට හසු වී එරට සෞඛ්‍ය ප‍්‍රතිපත්ති විකෘති කළ විට එයට එරෙහිව ප‍්‍රබල හඬක් නැගු ස්වාධීන විද්වතුන් අතර ඇය ද සිටියා.

31 July 2011: සිවුමංසල කොලූගැටයා #25: “බටහිර විද්‍යාව”, “සාම්ප්‍රදායික දැනුම” සහ දකුණු අප‍්‍රිකාවේ බිහිසුනු HIV/AIDS මංමුලාව

Nadine-Gordimer-Quotes-rrr2

1999දී ජනාධිපති ධූරයෙන් මැන්ඩෙලා විශ‍්‍රාම ගිය පසු ඔහුට වඩාත් විවේක තිබූ බැවින් පැරණි මිතුරන් සමග සාමීචියට වැඩි ඉඩක් ලැබුණා. ජේ්‍යෂ්ඨ මානව හිමිකම් නීතිඥ ජෝර්ජ් බිසෝස් සමග නැඞීන් ගෝඩිමර් නිතරම පාහේ මැන්ඩෙලාගේ නිවසේ උදේ ආහාරයට මුණගැසීම සිරිතක්ව තිබුණා.

මේ වකවානුවේ මැන්ඩෙලා නම් දේශපාලනඥයා නොව නිර්ව්‍යාජ මිනිසා තමා හරි හැටි දැන හඳුනා ගත් බව ඇය ලියා තිබෙනවා. විශේෂයෙන්ම ඔහුගේ හාස්‍යලෝලි බව හා ලෙන්ගතුකම තරාතිරම නොබලා මුණ ගැසීමට ආ කොයි කාටත් ලැබුණු සැටි ඇය අත්දුටුවා.

2002 අගෝස්තුවේ මා මුල් වරට ජොහැන්නස්බර්ග් නුවරට ගිය අවස්ථාවේ ඇය සහභාගී වූ විද්වත් සංවාදයක් මා නැරඹුවා. එම සංවාදය බි‍්‍රතාන්‍යයේ ඊඊක්‍ හා අමෙරිකාවේ ඡුඊී නාලිකා දෙකෙහි සම නිෂ්පාදනයක්.

එයට සහභාගී වූ අනෙක් විද්වත් නියෝජිතයන් අතර ඉන්දියාවේ වන්දනා ශිවා හා සුනීතා නාරායන්, මැලේසියාවේ මාටින් කෝ හා අමෙරිකාවේ ප‍්‍රකට ආර්ථික විශේෂඥ ජේෆ්රී සැක්ස් ද වූවා. මේ ප‍්‍රබල විවාදකරුවන් අතර සිහින් එහෙත් පැහැදිලි කටහඬකින් කථා කළේ නැඞීන් ගෝඩිමර්.

රටේ පාලකයන් සුදු වුණත්, කඵ වුණත් තමා කවදත් විශ්ව සාධාරණය හා මානවයන් අතර සමානාත්මතාවය වෙනුවෙන් හඬ නඟන බව ඇය සාවධානව, සියුම් කටහඬකින් කී සැටි මට මතකයි. එවිට 79 හැවිරිදිව සිටි ඇය එදින සවස එනුවර වීදි උද්ඝෝෂණයකට සහභාගි වූයේ මහත් උද්‍යොගයෙන්.

මේ උද්ඝෝෂණවලට පසුබිම වූයේ 2002 අගෝස්තුවේ එනුවර පැවති තිරසාර සංවර්ධනය පිළිබඳ දෙවන ලෝක සමුළුවයි. ලෝකයේ රටවල් එකසිය ගණනකින් ජෝහැන්නස්බර්ග් නුවරට පැමිණි රාජ්‍ය නායකයන් හා රාජ්‍ය තන්ත‍්‍රිකයන් එක් පසෙක නිල සමුළුව පවත්වන අතරේ එයින් ටික දුරක් ගිය තැන ජනතා සමුළුවක් පැවැත්වුණා. නැඞීන් ඇතුළු ප‍්‍රබුද්ධ දකුණු අප‍්‍රිකානුවන් සහභාගී වූයේ මේ දෙවැන්නටයි.

ලොව නන් දෙසින් ආ සමාජ ක‍්‍රියාකාරිකයන් හා ජන සංවිධාන නියෝජිතයන් සමග ඇය වීදි පෙළපාලි ගියේ දුගී ජනතාවට ඉඩම් අයිතිය හා සාධාරණ ජීවිකා අවස්ථා සඳහායි.

2013දී පුවත්පත් සාකච්ඡාවකදී ඇය කීයේ ‘‘වර්ණභේදවාදය තුරන් කරන්නට අප ඉතා වෙහෙස වී අරගල කළා. එහෙත් එයින් පසු බිහි වන සමාජය ගැන අප සිතුවා මදි යැයි දැන් මගේ කල්පනාවයි.’’

සමාජ හා දේශපාලන අරගලවලට මැදි නොවී ෆැන්ටසි ලෝක ගැන ප‍්‍රබන්ධ කරමින් සිටියා නම් හොඳදැයි පත‍්‍ර කලාවේදියා ඇසූ විට ඇගේ උත්තරය: ”අපොයි නැහැ! මේ ජීවිතය ගැන මම ආඩම්බරයි. අපට සමහර තැන්වල වැරදුණා. ඒත් මා කිසි දිනෙක බිය වී හා නිවටව නම් ජීවත් වී නැහැ!”

Nadine-Gordimer-Quotes-4

සිවුමංසල කොලූගැටයා #175: හරිතවේදය හා මාධ්‍යකරණය මුසු කළ මානෙල් තම්පෝ

In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I salute a fellow traveler in journalism and conservation who departed two years ago: Manel Tampoe (1927-2012).

I wrote a tribute in English in September 2012, which appeared in Groundviews.org: Manel Tampoe: Perceptive Chronicler of Sri Lanka’s DDT Generation (This Sinhala column is not a translation.)

One of the earliest photos of Manel Tampoe, around age 15
One of the earliest photos of Manel Tampoe, around age 15

මෙරට පුවත්පත් කලාවේ හපන්කම් කළ හා නිම්වළලූ පුළුල් කළ චරිත ගැන විටින් විට මා කරන ආවර්ජානවලට හොඳ ප‍්‍රතිචාර ලැබෙනවා. මගේ මාධ්‍ය අත්දැකීම් බොහෝ කොටම ඉංග‍්‍රීසි බසින් කැරෙන මාධ්‍යකරණයට සීමා වූ නිසා මා වඩාත් හොඳින් හඳුනන්නේ ඒ ක්‍ෂෙත‍්‍රයේ උදවියයි. ඔවුන් ජාතික මට්ටමෙන් හා ඇතැම් විට ජාත්‍යන්තර මට්ටමින් කළ දායකත්වය සිංහල පාඨකයන්ට මතක් කර දීම වටිනා බව මගේ අදහසයි.

පත්තර ලෝකයේ හොඳ වැඩ කරන්නට මාධ්‍ය ආයතනයක පූර්ණ කාලීන, මාණ්ඩලික ලේඛකයකු වීම අවශ්‍ය ම නැහැ. වෙනත් රැකියාවක් කරන අතර හෝ විශ‍්‍රාමිකව සිටින විට හෝ නිතිපතා පත්තරවලට හරවත් ලිපි ලියන ස්වාධීන ලේඛක ලේඛිකාවන් සිටිනවා. මෙරට සියළුම පත්තර ආයතන ඔවුන්ට ගෙවන්නේ ශ‍්‍රමයට හා නිර්මාණයට නොසෑහෙන තරමේ සොච්චමක්. එසේ වුවත් පොදු උන්නතිය සඳහා කැප වීමෙන් මේ කාරියෙහි නියැලෙන පිරිසක් එදත් අදත් අප අතර සිටිනවා.

ඉංග‍්‍රීසි බසින් මාධ්‍යකරණයේ යෙදුණු මානෙල් තම්පෝ මහත්මිය (1927 – 2012) හොඳ උදාහරණයක්. මීට දෙවසරකට පෙර 85 හැවිරිදිව මිය යන තුරු ඇය දශක ගණනක් මෙරට හා විදේශීය ප‍්‍රකාශනවලට ශ‍්‍රී ලංකාවේ සංවර්ධනය හා පරිසරය ගැන විචාරශීලි ලිපි ලියූ පුරෝගාමි චරිතයක්.

Manel Tampoe as a young teacher, in the 1950s
Manel Tampoe as a young teacher, in the 1950s

මානෙල් තම්පෝ මා දැන හඳුනා ගත්තේ 1980 දශකය අගදී. ධර්මන් වික‍්‍රරත්න නායකත්වය දුන් පාරිසරික ජනමාධ්‍යවේදී පර්ෂදය හරහා ඒ වන විට වයස හැට ගණන්වල සිටි ඇය තරුණ අපත් සමග උද්‍යොගයෙන් හා මිත‍්‍රශීලීව වැඩ කළා. බෙහෙවින් ආචාරශීලි හා තැන්පත් චරිත ගතිවලින් යුක්ත වූ ඇයට තීක්‍ෂණ බුද්ධියක් හා හොඳ හාස්‍ය රසයක් තිබූ බව ටික කලකින් මා වටහා ගත්තා. නාවල අගේ නිවහනේදී අප බොහෝ කාලීන මාතෘකා ගැන දිගු වේලා සංවාද කළ හැටි මතකයි.

අයිරාංගනී මානෙල් ගුණසේකර පානදුරේ ඉපදී කොළඹ විශාඛා විද්‍යාලයෙන් ඉගෙනුම ලැබුවා. සරසවි අධ්‍යාපනයට යොමු වූ මුල් ලාංකික කාන්තාවන් අතර සිටි ඇය 1948 දී ලංකා විශ්ව විද්‍යාලයෙන් ඉංග‍්‍රීසි භාෂාව පිළිබඳ සම්මාන උපාධියක් ලබා ගත්තා. ඉන් පසු දශක දෙකක් ඇය ඉංග‍්‍රීසි භාෂා ගුරුවරියක් ලෙස විශාඛා, නාලන්දා හා සාන්ත තෝමස් විද්‍යාලවල සේවය කළා.

මේ කාලය තුළ ඇගෙන් උගත් දහස් ගණන් සිසුන් අතර පසු කලෙක ක‍්‍රිකට් විස්තර විචාරයන් සඳහා ප‍්‍රකට වූ පේ‍්‍රමසර ඈපාසිංහ ද සිටිනවා. ඇය ඉංග‍්‍රීසි භාෂාව හා සාහිත්‍යය සිත් කාවදින හා අමතක නොවන ලෙසින් ඉගැන් වූ සැටි ඔහු සිහිපත් කරනවා.

1951 මානෙල් විවාහ වූයේ සරසවියේදී හඳුනාගත් ආරියරත්නම් ෆෙඞ්රික් තම්පෝ සමගයි. ඔවුන්ට පුතකු හා දියණියන් දෙදෙනකු ලැබුණා. පවුලේ වගකීම් දරමින්, ගුරුවරියක ලෙස ක‍්‍රියා කරන අතර ජන සමාජයට වැදගත් පොදු වැඩට හවුල් වීමට ද ඇය කාලය සොයා ගත්තා.

එසේම මානෙල් තමන්ගේ කාලයට වඩා ඉදිරියෙන් සිටි කාන්තාවක්. 1950 ගණන්වලදී තම සැමියාට කලින් රථ වාහන පැදවීමේ රියදුරු බලපත‍්‍රයක් ලබා ගත් ඇය තමන් ඉතිරි කර ගත් මුදලින් මොරිස් මයිනර් කාරයක් මිලට ගත්තා. ඇගේ මිතුරියන් වූ අයිරාංගනී සේරසිංහ, කාමිනී විතාරණ වැනි අය ද එබඳුම පුරෝගාමී හා සමාජශීලී චරිත වුණා.

මානෙල් ඉඳහිට ඉංග‍්‍රිසි පත්තරවලට ලිපි ලියූවත් එය ප‍්‍රබලව මතුව ආයේ 1970 දශකයේ. බැංකු වෘත්තිකයකු වූ ඇගේ සැමියා ලංකා බැංකුවේ ලන්ඩන් ශාඛාවට අනුයුක්තව සිටි 1970-75 කාලයේ දරුවන් සමග ඇය ද එහි ජීවත් වූවා. යුරෝපය හා අමෙරිකාවේ එවකට මතු වෙමින් පැවති පාරිසරික ප‍්‍රශ්න හා ඒවාට ජනතාවගේත් රජයන්ගේත් ප‍්‍රතිචාර ගැන ඇය ඒ වකවානුවේ හොඳ හැටි අධ්‍යයනය කළා.

1975 මෙරටට ආපසු ඇය ලේක්හවුස් ආයතනයේ ඬේලි නිවුස් පත‍්‍රයේ විශේෂාංග ලේඛිකාවක් ලෙස සේවය කළා. එසේම සිංහරාජ වනාන්තරය දැව සඳහා කපා ගැනීමේ අමනෝඥ රාජ්‍ය ව්‍යාපෘතියට එරෙහිව මතු වූ මෙරට මුල්ම පාරිසරික උද්ඝෝෂනයට ද ඇය සම්බන්ධ වූවා.

Mallika Wanigasundara
Mallika Wanigasundara

විද්වත් හා මහජන විරෝධය හමුවේ සිංහරාජ දැව ව්‍යාපෘතිය එවකට පැවති රජය නතර කළත් සොබා සම්බත් හා මානව අවශ්‍යතා අතර තරගය ටිකෙන් ටික උත්සන්න වන බව මානෙල් දිගු කල් නුවණින් වටහා ගත්තා. 1977 ජූලි මාසයේ බලයට පත් රජය එතෙක් පැවති සංවෘත ආර්ථිකය විවෘත කිරීමේ ප‍්‍රතිපත්තිය සමග මේ ආතතිය තවත් උග‍්‍ර වූවා.

1973 සිට පවතින රජයේ මතවාදයන් ප‍්‍රචාරණයට නතුව තිබූ ලේක්හවුස් ආයතනයේ සේවය කරන අතර අධිවේගී ආර්ථික සංවර්ධන ප‍්‍රතිපත්ති සියුම් ලෙස විවේචනයට ලක් කිරීමේ ඉඩකඩ පාදා ගන්නට මානෙල් තම්පෝ හා ඇගේ විශේෂාංග කතුවරිය වූ මල්ලිකා වනිගසුන්දර සමත් වුණා.

කැකෑරෙන ජනතා බලාපොරොත්තු රැසක් සපුරා දීමට ලොකු පොරොන්දු දී බලයට පැමිණි ජේ. ආර්. ජයවර්ධන රජයට වනාන්තර, වන සතුන් හා වෙනත් සොබාවික සම්පත් ගැන එතරම් තැකීමක් තිබුනේ නැහැ. එසේම ඒ මොහොතේ රටේ තිබූ අපේක්‍ෂා සාක්‍ෂාත් කිරීමට ලැසි ගමනින් වර්ධනය වීම නොසෑහෙන බව රජයට පැහැදිලි වුණා.

රාජ්‍ය ප‍්‍රතිපත්ති රාමුව හා එක එල්ලේ නොගැටී, සංවර්ධනයේ පාරිසරික හා සමාජයීය බලපෑම් හැකි තාක් සමනය කර ගැනීමේ ක‍්‍රමවේදයන් ගැන හරවත් සංවාද මානෙල් හා මල්ලිකා දෙපළ ඬේලිනිවුස් කතුවැකකි හා විශේෂාංග ලිපි හරහා වසර ගණනාවක් පවත්වාගෙන ගියා. මුළුමනින්ම රාජ පාක්‍ෂික පත්තර කන්තෝරුවකින් වුවත් පොදු උන්නතියට අදාල ප‍්‍රශ්න උපක‍්‍රමශීලි ලෙස ආවරණය කරන්නේ කෙසේ ද යන්නට මේ මාධ්‍යෙවිදිනියන් දෙපළ කදිම පූර්වාදර්ශයක් ලබා දී තිබෙනවා.

මානෙල්ගේ පුවත්පත් ලිපි බොහෝ සේ කරුණු රැස්කර, ගවේෂණාත්මකව ලියනු ලැබූ ඒවායි. විද්වතුන්, රාජ්‍ය නිලධාරින් හා ක‍්‍රියාකාරිකයන් රැසක් සමග ඇයට හොඳ සබඳතා තිබුණා. මේ නිසා පටු රාමුවකට සිර නොවී පුළුල්ව ප‍්‍රශ්න විග‍්‍රහ කිරීමට ඇයට හැකි වුණා. සිල්ලර සමාජවාදී උද්‍යෝගපාඨ වෙනුවට ඇය ගමේෂණාත්මකව විවිධ සංවර්ධන ව්‍යාපෘතින් ගැන ප‍්‍රශ්න කළා.

ශ‍්‍රී ලංකාවේ පමණක් නොව විදේශීය ප‍්‍රකාශනවලටත් මෙරට පාරිසරික ප‍්‍රශ්න ගැන විග‍්‍රහයන් ලිවීමට ඇයට අවස්ථා ලැබුණා. ද ඉකොලොජිස්ට් The Ecologist නම් බි‍්‍රතාන්‍ය සඟරාවේ 1988 නොවැම්බර්-දෙසැම්බර් කලාපයේ මෙරට වෙරළ සංරක්‍ෂණ අභියෝග ගැන ලියූ ලිපියක ඇය මෙසේ කීවා: ‘‘ශ‍්‍රීලංකාවේ වෙරළ සුරකින්නට තැත් කරන විට පදිංචිකරුවන්ගේ අයිතිවාසිකම්, වෙරළ ව්‍යාපාරික කටයුතු වලට යොදා ගන්නා අයගේ අවශ්‍යතා, ධීවරයන්ගේ අයිතීන් වැනි සාධක රැසක් තුලනය කර ගත යුතු වෙයි. එක් සාධකයක් හෝ දෙකක් ගැන පමණක් සළකා බැලූවහොත් සියල්ල අවුල් ජාලයක් විය හැකියි.’’

මෙරට සොබා සම්පත් සුරැකීමට රාජ්‍ය ආයතන තැත් කරන විට එයට ආධාර හා උපදෙස් දීමට ඉදිරිපත් වන ආයතන ගැන බෙහෙවින් ප‍්‍රවේශම් විය යුතු බව ඈ නිතර අවධාරණය කළා. එසේම විදේශ ආයෝජකයන් දිරිමත් කිරීම ආර්ථිකයට අවශ්‍ය වුවත් ඒ සඳහා යම් ප‍්‍රමිතීන්, සීමාවන් හා නිසි නියාමනයක් අවශ්‍ය බවත් ඇය ලිපිවලින් නිතර සිහිපත් කළා.

ලෝක බැංකුව හා ආසියානු සංවර්ධන බැංකුව මානෙල්ගේ දැඩි විවේචනයට හසුවූ ආධාර ආයතන දෙකක්. රාජ්‍ය මාධ්‍ය ආයතනයක් හරහා ලක් රජයට ආධාර කරන මේ ආයතන ගැන ඇය ප‍්‍රශ්න කළේ තොරතුරුවලින් සන්නද්ධව හා ආවේගශීලි නොවූ තුලනාත්මක ලෙසින්.

රුක් රැක ගන්නෝ සංවිධානයේ මුල් කාලීන හා උද්‍යෝගිමත් සාමාජිකාවක් වුවත් ගස් බදා ගැනීමේ සරල සංකල්පවලින් ඔබ්බට යන දැක්මක් මානෙල්ට තිබුණා. 1980 දශකය අගදී ආන්දෝලනයට ලක් වූ මෙරට වන සංරක්‍ෂණ මහා සැළසුම (Forestry Master Plan) ඇය විස්තරාත්මකව විවේචනය කළා.

වැඩි වන ජනගහනයට හා ඉහළ යන ජන අපේක්‍ෂාවලට අනුව අපේ දැව අවශ්‍යතා ද කෙමෙන් වැඩි වන බව ඇය පිළිගත්තා. හැම ගසක්ම කැපීමට එරෙහි වනවා වෙනුවට ජෛව විවිධත්වය අතින් වැදගත් ගස් හා වනාන්තර නිසි ලෙස රැක ගනිමින් අන් ප‍්‍රදේශවලින් දැව සම්පත් වර්ධනය කිරීමේ අවශ්‍යතාවය ඇය පෙන්වා දුන්නා.

Manel Tampoe (front row left) and Nalaka Gunawardene (back row) during visit to Dhaka, Bangladesh, April 1992
Manel Tampoe (front row left) and Nalaka Gunawardene (back row) during visit to Dhaka, Bangladesh, April 1992

1992 අපේ‍්‍රල් මාසයේ මානෙල් සහ මා බංග්ලාදේශයේ ඩාකා අගනුවර පැවති පාරිසරික මාධ්‍යවේදය ගැන දකුණු ආසියාතික වැඩමුළුවකට සහභාගී වුණා. ඒ වන විට ඇගේ වයස 65යි. ඇයට වඩා බෙහෙවින් ලාබාල වූ මට එහි සම්පත්දායකයකු ලෙස ඇරයුම් කර තිබීම ඇය කිසි විටෙක ප‍්‍රශ්නයක් කර ගත්තේ නැහැ. ඉතා උද්‍යෝගිමත්ව හා සුහදව ඇය සියළු දෙනා සමග තොරතුරු බෙදා ගත් සැටිත්, ක්‍ෂෙත‍්‍ර චාරිකාවක නිරත වූ සැටිත් මට මතකයි.

ඩාකා වැඩමුළුවට මානෙල් ඉදිරිපත් කළේ දකුණු පළාතේ කිරිඳිඔය වාරි යෝජනා ක‍්‍රමය පිළිබඳ විචාරයක්. තනිකර ඉංජිනේරුමය හා තාක්‍ෂණික පදනමක් මත පිහිටා, පළාතේ ජනතාවගේ හා ගොවීන්ගේ උවමනාකම් හරිහැටි හඳුනා නොගෙන කරන්නට තැත් කළ ඒ සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියෙ අසාර්ථකත්වය ඇය පෙන්වා දුන්නා. (ඉංජිනේරු හා ලේඛක ඞී. එල්. ඕ. මෙන්ඩිස් තර්ක කරන්නේ 1987-89 දකුණේ ප‍්‍රචණ්ඩත්වය උග‍්‍ර වීමට එක් සාධකයක් වූයේ කිරිඳිඔය මුල් කර ගෙන දියත් කළ අසාර්ථක ලූණුගම්වෙහෙර ව්‍යාපෘතිය බවයි. එය වෙනම කථා කළ යුතු වැදගත් මාතෘකාවක්.)

මානෙල්ගේ ලේඛන හා ගවේෂණ කටයුතු සංවර්ධන ක‍්‍රමවේද විචාරයට ලක් කිරීමට පමණක් සීමා වූයේ නැහැ. ලේක්හවුස් ආයතනයේ සේවය හමාර කළ පසු ඇය නිදහස් ලේඛිකාවක් ලෙස විවිධ තේමා හා විෂයයන් ගැන පුවත්පත් හා සඟරා ලිපිත් වඩා පර්යේෂණාත්මක නිබන්ධනත් රචනා කළා.

ඇගේ එකම පොත රචනා වූයේත් මේ කාලයේදී. කොළඹ විශාඛා විද්‍යාලයේ ආදිකර්තෘ සෙලස්තිනා ඩයස්ගේ චරිත කථාව හා දානපතිනියක ලෙස ඩයස් මැතිනියගේ භූමිකාව පිළිබඳ ඉතිහාසය 1977දී ඈ කෙටි පොතක් ලෙසට ගොනු කළා. සමාජ විද්‍යාඥයන්ගේ සංගමය (Social Scientists Association, SSA) විසින් පළ කරනු ලැබූ මේ පොතෙහි නව මුද්‍රණයක් 2013දී නිකුත් වුණා.

මානෙල් තවත් ගවේෂණාත්මක පොතක් ලියමින් සිටි බව ඇගේ දරුවන් කියනවා. එය මෙරට පරිසර සංරක්‍ෂණයේ ඉතිහාස කථාවයි. ‘‘විවිධ ඓතිහාසික පොත්පත් හා වාර්තා රැසක් කියවමින් ඇය කරුණු රැුස් කළා. පැරණි රජ දවස සිට පෘතුගීසි යුගය දක්වා පොත ලියා තිබුණා’’ යයි ඇගේ පුත් කීත් ජයවික‍්‍රම (ඇමරිකාවේ පැළෑටි අභිජනන විද්‍යාඥයෙක්) කියනවා.

මානෙල්ගේ සැමියා මිය ගිය පසු හා ඇගේ දරුවන් විදේශ ගතවූ පසුවත් ඇය වයස 80 වන තුරුම මෙරට පදිංචිව සිටියා. කැනඩාවේ ටොරොන්ටෝ නුවර වෙසෙන දියණිය ටාරා සමග සිටීමට ගියේ 2007දීයි. (ඇගේ අනෙක් දියණිය මොයිරා ඕස්ටේ‍්‍රලියාවේ සිඞ්නි නුවර වසනවා.)

2012 මැයි 26 වනදා මානෙල් තම්පෝ 85 හැවිරිදිව ටොරොන්ටෝහිදි මිය ගියා. ඇගේ අන්තිම කැමැත්තට අනුව දඹුල්ලේ පිහිටි පොපම් ශාකාගාරය (Popham’s Aboretum) නඩත්තු කිරිමට රුක් රැකගන්නෝ සංවිධානයට පරිත්‍යාගයක් ද කර ඇති බව දිගු කාලීන මිතුරියක් වූ ජෛවවිද්‍යාඥ කාමිනී විතාරණ කියනවා.

මානෙල්ට මවුබිමට ආදරයක් හා තමන්ගේ ම දැක්මක් හාතිබුණා. එහෙත් බොහෝ හරිතවේදීන් මෙන් ආවේගශීලිව කුමන්ත‍්‍රණවාදී කථා හේතුවේ නැහැ. ඒ වෙනුවට ඇය ඉවසීමෙන් හා සන්සුන්ව කරුණු ගවේෂණය කළා. ක්‍ෂෙත‍්‍රයට නිතර ගියා. වයස හා ජ්‍යෙෂඨත්වය නොතකා බුද්ධි ගවේෂණයේ යෙදුණා. සාමාන්‍ය ජනයාට කියවා තේරුම් ගත හැකි සරල බසින් සන්නිවේදනය කළා.

හරිතවාදය අන්තවාදයක් වීමේ අවදානමක් ඇති අද කාලයේ අප ආදර්ශයට ගත යුත්තේ මානෙල් තම්පෝ වැනි චරිතයි.

Manel Tampoe with grand-niece Amaya in Toronto,  circa 2010
Manel Tampoe with grand-niece Amaya in Toronto, circa 2010

 

සිවුමංසල කොලූගැටයා #164: දකුණු ආසියාව කුල්මත් කළ හුරුබුහුටි මීනා

This week’s Ravaya column (in Sinhala) is about the Meena Communication Initiative, which used animations and popular culture to discuss serious messages related to the girl child in South Asia.

I covered the same ground in an English column some weeks ago: January 2014: When Worlds Collide 96: Before Malala Came Meena…

Meena and Mithu

මීනා කෙලිලොල් හා හුරුබුහුටි දැරියක්. වයස අවුරුදු 9 – 10ක් පමණ ඇති. ඇයට වැඩිමහලූ අයියා කෙනකුත්, අතදරු වියේ පසු වන නංගි කෙනකුත් ඉන්නවා. ඇගේ මව, පියා සහ ආච්චි සමග පවුල වාසය කරන්නේ සරල ගැමි ගෙදරක. ඔවුන්ගේ ගම්මානය දකුණු ආසියාවේ යම් තැනෙක, ඕනෑම තැනෙක විය හැකියි.

ඇත්තටම කිවහොත් මීනා කාටූන් චරිතයක්. එහෙත් ගෙවී ගිය දශක දෙක පුරා මීනාගේ කථා ටෙලිවිෂන් හා චිත‍්‍රකථා පොත් හරහා රස විදින මිලියන් ගණනක් දකුණු ආසියාවේ දරු දැරියන්ට හා වැඩිහිටියන්ට නම් මීනා ඇතුඵ පවුලේ උදවිය හරියට ජීවමාන චරිත වගෙයි.

එක්සත් ජාතීන්ගේ ළමා අරමුදල හෙවත් යුනිසෙෆ් (Unicef) ආයතනය ලොව දක්‍ෂ කාටූන් ශිල්පීන් හා සන්නිවේදනක පිරිසක් සමග එක්ව නිර්මාණය කළ මීනා කථා මාලාව, මෑත කාලයේ සංවර්ධන පණිවුඩ හා ජනපි‍්‍රය සංස්කෘතිය මනා සේ යා කළ සාර්ථක උත්සාහයක්.

1990දී ලෝකයේ රාජ්‍යයන් විසින් සම්මත කර ගත් ළමා අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ ලෝක සම්මුතියේ කියැවෙන විවිධ අයිතීන් දකුණු ආසියාතික දැරියන්ට අදාල වන ආකාරය ගැන මීනා කථාවලින් රසවත්ව විවරණය කරනු ලැබුවා. නීති හෝ පිළිවෙත් ගැන කිසිවක් සඳහන් නොකොට එය මුළුමනින් ම මතු කරන්නේ කථා හරහායි.

දකුණු ආසියාවේ (සාක් කලාපයේ) රටවල ගැහැණු දරුවන් මුහුණ දෙන අභියෝග හා ඔවුන්ට නිසි අයිතීන් හා රැකවරණය ලබා දෙන්නට සමාජයට ඇති වගකීම් ගැන සරලවත්, විචිත‍්‍රවත් කියා දෙන මීනා කථා ඇරඹුණේ 1990 දශකය මුලදී බංග්ලාදේශයෙන්. ඇගේ මාධ්‍ය චාරිකාව මුල් යුගයේ පටන් මහත් ඕනෑකමින් අධ්‍යයනය කළ කෙනකු ලෙස මා එය සැකෙවින් බෙදා ගන්නට කැමතියි.

Meena originator Neill McKee
Meena originator Neill McKee

මීනා චරිතයේ හා කථා මාලාවේ නිර්මාතෘවරයා කැනේඩියානු ජාතික සන්නිවේදක නීල් මැකී (Neill Mckee). 1990 දශකය ඇරැඹෙන විට ඔහු යුනිසෙෆ් ආයතනයේ බංග්ලාදේශ් කාර්යාලයේ සන්නිවේදන ප‍්‍රධානියාව සිටියා.

ගතානුගතික දකුණු ආසියාතික ජන සමාජයන්හි පිරිමි දරුවන්ට ලැබෙන සැළකිල්ල හා ප‍්‍රමුඛත්වය බොහෝ විට එම පවුල්වල ගැහැණු දරුවන්ට නොලැබීම යුනිසෙෆ් අවධානයට ලක්ව තිබුණා. මේ නිසා ගැහැණු දරුවන්ගේ අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍යය, පෝෂණය හා අනාගතය අඩාල වන බවත්, මේ සමාජයීය ආකල්ප ටිකෙන් ටික වෙනස් කළ යුතු බවත් යුනිසෙෆ් තේරුම් ගත්තා.

මෙබඳු කිදා බැස ගත් ආකල්පවලට එක එල්ලේ එරෙහි වීම හෝ පණ්ඩිත විවේචන කිරීම සාර්ථක නොවන බවත් නීල් මැකී දැන සිටියා. කථාන්දර ස්වරූපයෙන්, ලිහිල් විලාසයකින් මේ ගැඹුරු පණිවුඩය ගෙන යාමට යුනිසෙෆ් තීරණය කළා.

මේ වන විට සාර්ක් කලාපයේ රාජ්‍යයන් ද මේ ගැන අවධානය යොමු කර තිබුණා. 1990 වසර ගැහැණු දරුවන් පිළිබඳ සාක් වර්ෂය (SAARC Year of Girl Child) ලෙස නම් කරනු ලැබුවා.

මීනා චෙකොස්ලොවාකියාවේ ප‍්‍රාග් නුවර දී පිළිසිඳ ගෙන, බංග්ලාදේශයේ අගනුවර ඩාකාහිදී උපත ලැබුවා යයි කිව හැකියි. හේතුව මේ අදහස මුලින්ම මැකීගේ මනසට ආවේ ප‍්‍රාග් නුවර සමුඵවකට සහභාගී වන අතර බැවින්.

ආපසු ඩාකා නුවරට පැමිණි මැකී සෙසු කාර්ය මණ්ඩලයත් සමග දිගින් දිගට මේ ගැන සාකච්ඡා කළා. හුරුබුහුටි දැරියක් කථා නායිකාව කර ගෙන, ඇගේ පවුල හා ගම පසුබිම් කර ගත් කාටූන් කථා මාලාවක් නිර්මාණය කරන්නට ඔවුන් තීරණය කළා. මේ සඳහා ආයතනය තුළ අරමුදල් නොසෑහුණු බැවින් විවිධ ආධාර ආයතනවලින් එයට මුදල් සොයා ගන්නට ද මැකී වෙහෙසුණා.

ආණ්ඩු සාමාජිකත්වය දරණ අන්තර් රාජ්‍ය ආයතනයක් ලෙස යුනිසෙෆ් කි‍්‍රයාත්මක වන්නේ රජයන්ගේ අනුදැනුම ඇතිවයි. දකුණු ආසියාවේ කොයි කාටත් තේරෙන, සමීප නමක් සෙවූ යුනිසෙෆ් කණ්ඩායම මීනා නම තෝරාගෙන එයට සාක් රටවල නිල අනුමැතිය ලබා ගත්තා.

Best friends - Meena and Mithu
Best friends – Meena and Mithu

කථා රසය වැඩි කරන්නට මීනාට සුරතල් සතෙකු සිටිය යුතු යයි ඔවුන් තීරණය කළා. මුලින් යෝජනා වූයේ හීලෑ කළ රිලා පැටවෙකු වුවත් එයට ශී‍්‍ර ලංකා රාජ්‍ය නියෝජිතයන් එකඟ නොවු නිසා කටකාර ගිරවකු තෝරා ගත් බව මැකී ලියා තිබෙනවා. මිතූ (Mithu) යයි නමක් දෙනු ලැබු මේ ගිරවා මීනා යන සැම තැනම යන, ඇයට ඉතා ලෙන්ගතු සුරතලෙක්.

මීනාගේ පෙනුම හා ඇඳුම් ද හැම දකුණු ආසියාතික රටකට ම සමීප වීම සඳහා නිර්මාණකරුවන් විශේෂ උත්සාහයක් ගත්තා. සාරියක්, සල්වා කමීසයක් වැනි සංස්කෘතික වශයෙන් එක් රටකට දෙකකට ආවේණික ඇඳුමක් වෙනුවට එතරම් සුවිශේෂි නොවන ලිහිල් කලිසමක් හා කමිසයක් ඇයට ලබා දුන්නා.

මේ පෙනුම ඇතුළු අනෙක් සියුම් කාරණා නිර්ණය කිරීමට පෙර ඉතා පුළුල්ව මත විමසීම් ගවේෂණ කරනු ලැබුවා. සාක් රටවල කුඩා කණ්ඩායම් රැස්වීම් 200ක් පමණ පවත්වා බාල හා වැඩිහිටි 10,000කට වැඩි පිරිසකගේ රුචි අරුචිකම් විමසා බැලූ බව මැකී කියනවා.

මෙතරම් පේ‍්‍රක්‍ෂක පර්යේෂණ මත පදනම්ව නිර්මාණය වූ කාටූන් කථා අපේ කලාපයේ දුර්ලභයි. (එහෙත් වෝල්ට් ඩිස්නි වැනි ලොකු සමාගම් අළුත් නිර්මාණයක් කරන්නට පෙර සැම විටම පුළුල්ව පර්යේෂණ කරනවා.)

මීනා වසන ගම්මානයත් දකුණු ආසියාවේ ඕනෑම රටක තිබිය හැකි ආකාරයේ පෙනුමක් සහිතයි. ගතානුගතික වැඩවසම් මානසිකත්වය ඇති අය මෙන් ම වඩාත් විවෘත මනසකින් යුතු පාසල් ගුරුවරිය වැනි චරිත ද එහි හමු වනවා.

Meena chief animator Ram Mohan
Meena chief animator Ram Mohan

මේ චරිත රූප බවට පත් කොට කාටූන් කථා බිහි කරන්නට යුන්සෙෆ් ඇරයුම් කළේ ඉන්දියාවේ ප‍්‍රවීණතම කාටූන් චිත‍්‍රපට අධ්‍යක්‍ෂවරයෙකු වූ රාම් මෝහන්ටයි ( Ram Mohan). ඔහු 1956 සිට මේ ක්‍ෂෙත‍්‍රයේ නියැලී සිටි කෙනෙක්. උපදේශක මට්ටමින් ඇමරිකාවේ ප‍්‍රකට කාටූන් සමාගමක් වන හැනා-බාබරා චිත‍්‍රාගාරය (Hanna-Barbera Productions) ද ෆිලීපිනයේ ෆිල්කාටූන් සමාගම (Fil-Cartoons) ද සම්බන්ධ කර ගනු ලැබුවා. එහෙත් මේ නිර්මාණය 90%ක්ම දකුණු ආසියාතික නිර්මාණයක්.

‘‘අප විවිධාකාර හැඩතල නිර්මාණය කරමින් විවිධ ජන පිරිස් වලට ඒවා පෙන්නුවා. ඔවුන් වැඩි දෙනෙකු පි‍්‍රය කළ රසය එකතු කොට මීනාගේ පවුල, ගම හා කථා මාලාව බිහි කළා’’ රාම් මෝහන් කියනවා. මෙය වසර දෙකක් ගත වූ සාමුහික ව්‍යායාමයක්.

මුල් ම මීනා කථාව වූයේ Count Your Chicken (කුකුළු පැටවුන් ගණන් කරමු). අයියා (රාජු) පාසල් යවන නමුත් ගැහැණු දරුවෙකු නිසා මීනා පාසල් නොයවා ගෙදර තබා ගන්නවා. ඒත් අයියා පසුපස පාසල දක්වා යන මීනා, පන්ති කාමරයට පිටත සිට පාඩම් අසා සිටිනවා. එසේ දුර සිට උගත් ගණන් කිරීමේ හැකියාව ප‍්‍රායෝගිකව පාවිච්චි කොට කුකුල් හොරකු අල්ලා දෙන මීනා ගැන පැහැදෙන ඇගේ දෙමවුපියෝ ප‍්‍රමාද වී හෝ ඇයත් පාසල් යවනවා.

දෙවැනි කථාවට පාදක වූයේ රසවත් අඹ ගෙඩියක් ගෙදර ගෙනවිත් එයින් වැඩි පංගුව අයියාටත් ඇබිත්තක් පමණක් මීනාටත් දීමේ සිද්ධියයි. ගැහැණු දරුවාට එළිපිටම අඩු සැළකිලි දීමේ සම්ප‍්‍රදාය මේ කථාවෙන් හීන් සීරුවේ අභියෝගයට ලක් කැරෙනවා.

විනාඩි 10-15ක් පමණ දිගට දිවෙන මීනා කාටූන් කථා මුල් වටයේ 13ක් නිර්මාණය කළා. ඒවා ඉංගී‍්‍රසි, හින්දි, උර්දු, බංග්ලා, නේපාලි, දෙමළ, සිංහල වැනි භාෂා ගණනාවකට හඬ කවා එක් එක් රටවල ටෙලිවිෂන් නාලිකාවලට නොමිලයේ බෙදා හරිනු ලැබුවා.

Who's Afraid of the Bully
Who’s Afraid of the Bully

ප‍්‍රතිශක්තිකරණය, සනීපාරක්‍ෂාව, බාල වයස්කරුවන්ගෙන් වැඩ ගැනීම, ආපදාවලින් සුරැකීම, සෙල්ලම් කිරීමට දරු දැරියන්ට ඇති අයිතිය, අඩු වයසින් දැරියන් විවාහ කර දීම, HIV/AIDSවලින් ආරක්‍ෂා වීම වැනි තේමා යටතේ මීනා කාටූන් කථා නිපදවනු ලැබුවා. ඒ හැම එකක්ම සංවේදීව හා නිවැරදිව අදාල කරුණු කථානුසාරයෙන් ඉදිරිපත් කළා. මෙය ලෙහෙසි පහසු වැඩක් නොවෙයි.

ටෙලිවිෂන් කාටූන් මාලාවට අමතරව එම කථා චිත‍්‍ර කථා පොත් පෙළක් ලෙස ද මුද්‍රණය කොට විවිධ භාෂාවලින් බෙදා හරිනු ලැබුවා. බංග්ලාදේශය මුල් කර ගෙන ඇරඹුණත් 1995 වන විට මීනා සන්නිවේදන ව්‍යාපෘතිය සියළු සාක් රටවලට ව්‍යාප්ත වුණා.

එහිදී වැදගත් මෙහෙවරක් ඉටු කළේ මීනා ව්‍යාපෘති කළමනාකරු ලෙස කත්මන්ඩු නුවර යුන්සෙෆ් දකුණු ආසියාතික කලාපීය කාර්යාලයට පත්ව ආ කි‍්‍රස්ටියන් ක්ලාක් (Christian Clark). කලකට පෙර ලෝක ප‍්‍රකට සෙසමි ස්ටී‍්‍රට් ළමා ටෙලිවිෂන් වැඩසටහනේ පිටපත් රචකයෙකු හා කාටුන් ශිල්පියෙකු ද වූ ඔහු කාටුන් හරහා සමාජයට වැදගත් තොරතුරු හා පණීවුඩ දීමේ විභවය මනාව හඳුනාගෙන සිටියා.

‘කිසි විටෙක කථා රසය පලූදු වන ආකාරයෙන් තොරතුරු වැඩි කිරීමට හෝ පණිවුඩ දීමේ අරමුණින් දේශනා පැවැත්වීමට හෝ අප ඉඩ දුන්නේ නැහැ,’ මා හමු වූ විටෙක ඔහු ආවර්ජනය කළා.

කෙටි කලකින් මීනා කථා දකුණු ආසියාව පුරා කෙතරම් ජනපි‍්‍රය වී ද යත් එය ආදර්ශයට ගෙන සාරා නම් අපි‍්‍රකානු කථා මාලාවක් ද පසුව නිර්මාණය කරනු ලැබුවා. ඒ හරහා මෙබඳු ම වැදගත් පණිවුඩ අපි‍්‍රකානු සමාජයන්ට දෙන්නට යුන්සෙෆ් අපි‍්‍රකානු කාර්යාල උත්සාහ කළා. මීනාට වඩා ටිකක් වැඩිමහලූ සාරා දැරියට වයස 13යි. සිංගෝ නම් හුරතල් රිලා පැටියෙකු ඇයට සිටිනවා.

‘කාටූන් චරිත හැටියට මීනා හා සාරා තීරණාත්මක සමාජ සන්නිවේදනයක පෙර ගමන්කරුවන් වුණා. බොහෝ ගතානුගතික සමාජවල විවෘතව එක එල්ලේ සාකච්ඡා කළ නොහැකි ආකල්ප ගැන නැවත සිතා බැලීමකට ඒ හරහා යොමු කළා.’ නීල් මැකී හා කි‍්‍රස්ටියන් ක්ලාක් පසු කලෙක සිය අත්දැකීම් සමාලෝචනය කරමින් ලියා තැබුවා.

කාටූන් නිසා ළමා මනස අයාලේ යනවා යයි සිතන අයට මීනා අළුත් මානයක් පෙන්වා දෙනවා. තවත් කාටූන් නිර්මාණකරුවන් මේ මාර්ගයේ යනවා නම් කෙතරම් අපූරුද?

මීට වසර 15කට පමණ පෙර පාලිත ලක්‍ෂ්මන් ද සිල්වා ළමා අයිතිවාසිකම් විදහා දැක්වෙන කෙටි (විනාඩියේ) කාටුන් මාලාවක් නිර්මාණය කළා. සිබිල් වෙත්තසිංහගේ චිත‍්‍ර යොදා ගෙන කළ මේ නිර්මාණය සීමිත සම්පත් හරහා මීනා ගිය මග යන්නට ගත් දේශීය උත්සාහයක්.

 

Meena: Count your Chickens

Will Meena Leave School?

Meena: Too young to Marry