In my latest column written for Ravaya newspaper on 11 Dec 2011, I question why people living with HIV in Sri Lanka face such a high level of stigma and discrimination irrespective of their educational level and social class. The perpetrators of such discrimination also come from all strata in society: doctors and healthcare workers are among them. I recall the bitter experience of pediatrician Dr Mrs Kamalika Abeyaratne, the first Lankan to publicly acknowledge her HIV status, who stood up and spoke out for the rights of those living with HIV in Sri Lanka.
I then contrast the Sri Lanka situation with that in Nepal, where the communities have gradually come around to accept those living with HIV. What cultural, social and other factors enabled such a transformation? I draw from a 2002 documentary called Love for a Longer Life, made by Nepali film maker Durba Basnet, which I earlier blogged about.
පසුගිය සතියේ HIV/AIDS සහ මෙරට මාධ්‍ය වාර්තාකරණය ගැන මගේ විග්‍රහයට එක් ප්‍රතිචාරයක් ලැබුණේ මාධ්‍ය ක‍ෂත්‍රයේ ම දිගු කලක් අත්දැකීම් ඇති, මැදහත් මතධාරියකු සේ මා සළකන කෙනකුගෙන්. ඔහු මගේ විග්‍රහය පිළි ගන්නා අතර බහුතරයක් මාධ්‍යවේදීන් හා කතුවරුන් HIV ආසාදිතයන් ගැන දක්වන ආකල්පය සමස්ත ලක් සමාජයේ ම ආකල්පවල පිළිබිඹුවක් බවට තර්ක කළා. ඔහු කියන්නේ සමාජයේ තිත්ත ඇත්ත, ඇති සැටියෙන් හසු කර ගන්නා මාධ්‍යවලට දොස් තබනවා වෙනුවට එයට අදාල සමාජ තත්ත්වයන් ගැන අවධානය යොමු කළ යුතු බවයි.
බොහෝ විට අපේ මාධ්‍යවලින් පෙන්නුම් කරන්නේ මෙරට පොදු සමාජයේ සිතුම් පැතුම්, භීතිකා හා ආශාවන් බව ඇත්තයි. එහෙත් අන්තවාදී මත දැක්වීමට හා කතුවරුන්ගේ පෞද්ගලික සුචරිතවාදය පොදු මතයක් බවට පත් කිරීමට නම් මා එකග වන්නේ නැහැ.
HIV සමග ජීවත් වන බහුතරයක් ලාංකිකයන් තම සැබෑ තත්ත්වය රහසිගතව පවත්වා ගන්නේ මේ වයිරසය ගැන අපේ සමාජයේ මුල බැස ගෙන ඇති දරුණු අපකීර්තිය නිසායි. සමාජ මට්ටම් හෝ උගත්කම් හෝ අනුව මේ අපකීර්තිය වෙනස් නොවන බව ද පෙනී යනවා.
2011 නොවැම්බර් 13දා රාවය 18 වන පිටුවේ පළ වූ ප්‍රින්සි මංගලිකා සමග කරන ලද සම්මුඛ සාකච්ඡාව කියවන්න. HIV සමග ජීවත් වෙමින් එම තත්ත්වය ප්‍රසිද්ධියේ පිළිගන්නා ලාංකිකකයන් අතලොස්ස අතරට ප්‍රින්සි ද අයත්. ඇය Positive Women’s Network නම් ස්වෙච්ඡා ආයතනය හරහා HIV සමග ජීවත් වන අයගේ සුබසිද්ධිය තකා වැඩ කරන ක්‍රියාකාරිනියක්.
ඇගේ අනුවේදනීය කථාවේ දරුණුතම පැතිකඩ නම් ඇගේ HIV තත්ත්වය පරීක‍ෂා කළ රෝහලේ කාර්ය මණ්ඩලයෙන් ම රහසිගත තොරතුර ඇගේ ගමට කාන්දු වීම හා එයින් පසු හට ගත් අමානුෂික ප්‍රතිචාරයයි. අපරාධකරුවන් ලෙස හංවඩු ගසා කොන් කිරීමට ලක් වන ඇයගේ පවුලට ගේදොර ගම් අතහැර දමා යන්නට සිදු වුණා. ඒ 2001දී. 2005 HIV මාධ්‍ය වැඩමුළුවකදී මා ප්‍රින්සි මුණ ගැසෙන විට ඇය HIV ක්‍රියාකාරිනියක් වී සිටියා. එදා වැඩමුළුව අමතා වෛද්‍ය විශේෂඥයන් හා සන්නිවේදකයන් ද කථා කළත් ඉතා ම සංවේදී හා හෘදයංගම කථාව කළේ ඇයයි.
ප්‍රින්සිගේ කථාවට සමාන්තර අත්දැකීම් ලැබූ HIV ආසාදිතයන් මෙරට සිටිනවා. මෑතදී අසන්නට ලැබුණේ ඩෙංගු රෝගය නිසා රෝහල් ගත කෙරුණු 15 හැවිරිදි දැරියකට රෝහලේදී HIV මිශ්‍ර වූ රුධිරය දීමෙන් ඇය HIV ආසාදිත වූ සැටියි. දැන් ඇයත් සමග පන්තිකාරයේ සිටින්නට අනෙකුත් දැරියන් (හා ඔවුන්ගේ දෙමවුපියන්) අදිමදි කරනවා. පාසල් වෑන් රියක ඇයට යන්නට බැහැ. සාමාන්‍ය ස්පර්ශයෙන් බෝ විය නොහැකි HIV වයිරසයට ලක් සමාජය මෙතරම් බිය ඇයි?
මේ තත්ත්වය දැනුවත්කම හා අධ්‍යාපනික මට්ටම් ඉහළ යාමෙන් පමණක් වෙනස් වන්නේද නැහැ. වෛද්‍යවරුන් හා සෞඛ්‍ය සේවක සේවිකාවන් ඇතැම් දෙනාත් ්‍යෂඪ භීතිකාව කරපින්නා ගත් අයයි.
තමන්ගේ HIV තත්ත්වය විවෘතව හා ප්‍රසිද්ධියේ ප්‍රකාශයට පත් කළ ප්‍රථම ලාංකිකයා වුයේ ළමා රෝග විශේෂඥ වෛද්‍ය කාමලිකා අබේරත්න මහත්මියයි (1934 – 2004). දරුණු රිය අනතුරකට ලක් වීමෙන් තුවාල ලබා ප්‍රතිකාර කිරීමේදි රජයේ ප්‍රධාන රෝහලකදී HIV මිශ්‍ර වූ රුධිරය දීමෙන් ඇය ආසාදිත වුණා. මේ ප්‍රශ්නය ගැන මාධ්‍ය හා ජන සංවිධාන හරහා සංවාදයක් ගොඩ නංවන්නට ඇය මහත් කැපවීමෙන් ක්‍රියා කළා.
2006දී පළ වූ ඇගේ චරිත කතාවේ (A Life in the Round) විස්තර කැරෙන ආකාරයට ඇගේ HIV ආසාදනය ප්‍රකට වු පසු එයට දරුණු ම ප්‍රතිචාරයන් ලැබුණේ වෛද්‍යවරුන්ගෙන්. ඔවුන් බහුතරයක් ඇය හා වෛද්‍යවරයකු වූ ඇගේ සැමියා ඇසුරු කිරීම නවතා දැමූවා. ඇතැම් වෛද්‍යවරු ඇගේ චරිතය ගැන අසත්‍ය හා අභූත චෝදනා එල්ල කළා. වෛද්‍යවරුන් සමහරකගේ ආකල්පය මෙය නම්, සෙසු ජන සමාජය ගැන කවර කථා ද? HIV ආසාදිත අයට වෛද්‍ය උපදෙස් දීමට හා ප්‍රතිකාර කිරීමට දැඩි සේ මැලි වන සෞඛ්‍ය සේවක සේවිකාවන් ගැන විටින් විට වාර්තා වෙනවා.
අපේ රටේ මේ අවාසනාවන්ත තත්ත්වය පවතින අතරේ දකුණු ආසියාවේ අධ්‍යාපන හා සමාජ සංවර්ධන දර්ශකයන් අතින් අපට වඩා බොහෝ සේ පිටුපසින් සිටින නේපාලයේ HIV පිළිබද මහජන ආකල්පය වෙනස් වී තිඛෙනවා. මේ උදාහරණ කිහිපය සළකා බලන්න.
රජීව් කෆ්ලේ (Rajiv Kafle) HIV සමග ජීවත්වන, ඒ ගැන විවෘතව කථා කරන නේපාල තරුණයෙක්. ඔහුට HIV ආසාදනය වුණේ ‘කොලූකමට මත්ද්‍රව්‍ය අත්හදා බලන්නට ගිහින්’ HIV ආසාදිතයකු පාවිච්චි කළ එන්නත් ඉඳිකටුවක් හරහා. ඒ බව දැන ගත් පසු රජීව් කළේ තම HIV තත්ත්වය ප්‍රසිද්ධ කළ මුල් ම නේපාල ජාතිකයා බවට පත් වීමයි. තමන් ඒ තත්ත්වයට පත් කළ නොදැනුවත්කමට එරෙහිව සිය ජීවිතය කැප කිරීමයි. ඔහු පාසල් හා විශ්ව විද්‍යාලවලට ගොස් ඒවායේ බලධාරීන්ගේ ඇරයුමින් HIV/AIDS ගැන දේශන කරනවා. HIV ගැන පොතෙන් උගත් වෛද්‍යවරයකුට වඩා විශ්වාසනීය හා සමීප ලෙසින් ඒ ගැන කථා කරන්නට ඔහුට කුසලතාව තිඛෙනවා. ඛෙහෙවින් ගතානුගතික නේපාල සමාජයේ මෙය ඉදිරි පිම්මක්.
රජීව්ගෙන් පසු තමන්ගේ HIV තත්ත්වය ප්‍රසිද්ධියේ කියා සිටීමට තවත් නේපාල ජාතිකයන් පෙළඹුණා. ඔවුන්ට HIV ආසාදනය සිදු වූ ආකාරය එකිනෙකට වෙනස්, සමහර කාන්තාවන් බලහත්කාරයෙන් ඉන්දියාවට පැහැරගෙන ගොස් ගණිකා වෘත්තියේ යෙදවීම නිසා ආසාදිත වුණා. දෙවසරක් මුම්බායි නගරයේ සිර වී සිටි බූනා ලාමා (Buna Lama) HIV ආසාදිත යයි දැන ගත් විට ඇගේ ලිංගික ජාවාරම්කරුවන් මුදා හරිනු ලැබුවා. දැන් ඇය නේපාලයේ නගර හා ගම්වල සැරිසරමින් කාන්තාවන්ට HIV පිළිබද තතු කියා දෙනවා. එමෙන්ම HIV සමග වසන අයට මානසික සහනය ලබා දෙන ආකාරයත්, සෙසු ප්‍රජාව ඔවුන්ට බද්ධ විය යුතු සැටි ගැනත් උපදෙස් දෙනවා.
HIV/AIDS ගැන මෙසේ විවෘතව කථා කිරීමට හැකි වීම පවා ගතානුගතික නේපාල සමාජයට (සාපේක‍ෂව) අළුත් දෙයක්. අගහිගකම් හා පසුගාමීත්වය ඉස්මතු වූ සමාජයක HIV ගැන චින්තන විප්ලවයක් ඇති වූයේ කෙලෙස ද?
HIV සමග ජීවත්වන මිනිසුන්, ගැහැණුන් හා ළමයින් සමාජයෙන් කොන් කිරීම වෙනුවට ඔවුන්ට ආදරයෙන්, කරුණාවෙන් හා සුහදත්වයෙන් සැළකීමට නේපාලයේ සාමාන්‍ය ජනතාව ටිකෙන් ටික හුරු වී තිඛෙනවා. මෙය ක්‍රම ක්‍රමයෙන් ඇති වූ ආකල්පමය වෙනසක්.
මධ්‍යම නේපාලයේ රතොමාටේ (Ratomate) නම් ගමක් තිඛෙනවා. ගමේ තේ කඩය එහි කේන්ද්‍රස්ථානයක්. තේ කඩ හිමියාත්, ඔහුගේ දියණියත් එහි වැඩ කරනවා. එහෙත් ගමේ වැඩි දෙනකුගේ මනාපය ඇත්තේ ලක්ෂ්මී ලාමා හදන තේ කෝප්පයටයි. ‘අපේ අය කැමති හොදට කහටට තේ බොන්නටයි. තාත්තා හදන තේවලට වඩා මගේ තේ රසවත් බව හැමෝ ම කියනවා’ ලක්ෂ්මී කියන්නේ අහිංසක උද්දාමයකින්.
ලක්ෂ්මී HIV සමග වාසය කරන නේපාල කාන්තාවක්. ඇගේ HIV තත්ත්වය ගමේ අය දන්නවා. එය ඇයට උරුම වුණේ ලාබාල වියේදී බලහත්කාරයෙන් ඇය ඉන්දියාවේ වාණිජ ලිංගික කර්මාන්තයට ගෙන යාම නිසා. වසර තුනකට පසු ඇය ආපසු ආවේ HIV ආසාදිත බව නොදැනයි. අළුත් ජීවිතයක් අරඹන්නට සිතා ගෙන ඇය විවාහ වුණත් සෞඛ්‍ය සේවිකාවක් කළ රුධිර පරීක‍ෂණයකින් ඇගේ HIV තත්ත්වය සොයා ගනු ලැබුවා. ඒ තොරතුර ගමේ පැතිරුණු විට මුලදී ගමේ සැවොම ඇය හා දෙමවුපියන් කොන් කළත්, කල් ගත වන විට මේ ආකල්පය වෙනස් වුණා.
ලක්ෂ්මීට සිය පියාගේ තේ කඩයේ වැඩ කරමින් තමන්ටත් පවුලටත් ප්‍රයෝජනවත් ලෙස කල් ගෙවන්නට හැකි වී ඇත්තේ ප්‍රජාවගේ ආකල්පමය වෙනස නිසායි. ලක්ෂ්මී අතින් හදන තේ කෝප්පය හරහා HIV වයිරසය කිසි ලෙසකින් පැතිරිය නොහැකි බව දැන් ඇගේ ගම් වැසියන් දන්නවා. ඇය මුණ ගැසී කථා බහ කිරීමෙන් හෝ සමාජ සබදතාවලින් හෝ තමන්ට කිසිදු අවදානමක් නැති බව ඔවුන්ට පසක් වී තිඛෙනවා. “ඇයට අවශ්‍ය අපේ ආදරය හා සැළකීමයි. ඒවා ලැබුණොත් තව කලක් ඇයට ජීවත් වන්නට පුළුවන්” අසල්වැසියකු වන කුමාරි ශ්‍රේෂ්තා කියනවා.
මේ නේපාල ජාතිකයන් හමු වන්නේ ජීවමාන චරිත නිරූපණය කැරෙන, ඔවුන්ගේ අවසරය ඇතිව 2002දී නිර්මාණය වූ Love for a Longer Life නම් වාර්තා චිත්‍රපටයකයි. එය අධ්‍යක‍ෂණය කළේ සංවේදීව නේපාල ප්‍රශ්න විග්‍රහ කිරීමේ කුසලතාව ඇති නේපාල ජාතික දුර්බා බස්නෙට් (Dhurba Basnet). ආසියාවේ දියුණුවන රටවල සංවර්ධන අභියෝග හා අර්බුදවලට සිවිල් සමාජය ප්‍රතිචාර දක්වන හැටි නිරූපනය වන Truth Talking නම් වූ වාර්තා චිත්‍රපට මාලාවේ එක් චිත්‍රපටයක්.
මෙබදු ජන ආකල්ප වෙනසක් සිදු වන්නේ කෙසේ ද? එයට උපකාර වන සමාජ සාධක මොනවා ද? දුර්බා වරක් මා සමග කීවේ HIV ආසාදිතයන්ට ගැරහීම නේපාල ජන මාධ්‍ය ද කරමින් සිටි බවයි. සානුකම්පිතව HIV ආසාදිතයන්ගේ අදහස් විමසමින් ඔවුන්ට සවන් දීමට සමාජ විද්‍යාඥයන් හා සමාජ ක්‍රියාකාරිකයන් කිහිප දෙනකු පෙරට විත් තිඛෙනවා. මේ නිසා HIV පිළිබදව වඩාත් විවෘත වූත්, හරවත් වූත් සමාජ සංවාදයක් 1990 දශකය අගදී හා 2000 දශකය මුලදී ඇති වූ බව ඔහු කියනවා. එවකට එරට HIV සමග ජීවත් වන සංඛ්‍යාව 50,000ක් වූ අතර 2008 වන විට එම සංඛ්‍යාව 70,000ක් බව නේපාල රජය අනුමාන කළා.
බහුතර හින්දු භක්තික නේපාල සමාජයේ මෙබදු විපර්යාසයක් හට ගත හැකි නම්, උදේ සවස පිරිත් කියන, මෙත්තා-මුදිතා-කරුණා-උපේක‍ෂා ගැන නිරතුරුව කථා කරන ලංකාවේ HIV චින්තන වෙනසක් කවදා ඇති වෙයි ද?
චිත්‍රපටය නරඹන්න:
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 