[Op-ed] April Fools, All Year Round? A Call for Fact-Checking Our Media & Politics

Text of my op-ed article published in Weekend Express newspaper on 7 April 2017.

April Fools All Year Round? Op-ed by Nalaka Gunawardene, Weekend Express, 7 April 2017

April Fools, All Year Round?

By Nalaka Gunawardene

April 1 is observed in many countries as a day for fooling people with practical jokes and harmless fabrications. This aspect of popular culture can be traced back to the times of ancient Greece.

There is now a new twist to this tradition. Every day is beginning to feel like April Fools’ Day in the age of Internet pranks, clever satire and fake news!

Sadly, many among us who apply some measure of skepticism on April 1 are not as vigilant for the rest of the year.

Ah, how I miss the time when intentional misleading was largely confined to just one day. I’m old enough to remember how some Lankan newspapers used to carry elaborate – and seemingly plausible – stories on their front pages on April Fools’ day. The now defunct Sun and Weekend excelled in that delightful art of the tall tale. Of course, they owned up the following day, poking fun at readers who were fooled.

During the past two decades, our media landscape has become a great deal more diverse. Today we have 24/7 SMS news services, all-news TV channels, numerous websites and, of course, millions using social media to spread information (or misinformation) instantaneously.

But does more necessarily mean better? That is a highly debatable question. We seem to have too much media, but not enough journalism! At least journalism of the classical kind where facts are sacred and comment is free (yet informed).

That kind of journalism still exists, but along with so much else. Today’s global cacophony has democratized the media (which is to be celebrated). At the same time, it spawned veritable cottage industries of fake news, conspiracy theories and gossip peddlers.

Image source – American Journalism Review, 21 April 2015

Fact checking

What is to be done? The long term solution is to raise media literacy skills in everyone, so that people consume media and social media with due diligence.

That takes time and effort. Since misinformation is polluting the public mind and even undermining democratic processes, we must also look for other, faster solutions.

One such coping strategy is fact checking. It literally means verifying information – before or after publication – in the media.

In a growing number of countries, mainstream media outlets practise fact checking as an integral part of their commitment to professionalism. They seek to balance accuracy with speed, which has been made more challenging by the never-ending news cycle.

In other cases, independent researchers or civil society groups are keeping track of news media content after publication. In the United States, where the practice is well developed, several groups are devoted to such post-hoc fact checking. These include FactCheck, PolitiFact, and NewsTrust’s Truth Squad. They fact check the media as well as statements by politicians and other public figures.

In 2015, fact checking organisations formed a world network and this year, they observed the inaugural International Fact Checking Day.

Not coincidentally, the chosen date was April 2. (See details at: http://factcheckingday.com)

The initiative is a collaboration by fact checkers and journalism organisations from around the world, “with a goal to enlist the public in the fight against misinformation in all its forms.”

“International Fact Checking Day is not a single event but a rallying cry for more facts — and fact checking — in politics, journalism and everyday life,” says Alexios Mantzarlis, director of the International Fact-Checking Network at the Poynter Institute for Media Studies in the US.

Oops!

Pinocchios

One visual icon for the Fact-Checking Day is Pinocchio, the fictional puppet character whose nose grew long each time he uttered a lie.

We in Sri Lanka urgently need a professional, non-partisan fact checking service to save us from the alarming proliferation of Pinocchios in public life. Not just our politicians, but also many academics and activists who peddle outdated statistics, outlandish claims or outright conspiracy theories.

Take, for example, the recent claim by a retired professor of political science that 94 Members of Parliament had not even passed the GCE Ordinary Level exam. Apparently no one asked for his source at the press conference (maybe because it fed a preconceived notion). Later, when a (rare?) skeptical journalist checked with him, he said he’d “read it in a newspaper some time ago” — and couldn’t name the publication.

A simple Google search shows that an MP (Buddhika Pathirana) had cited this exact number in September 2014 – about the last Parliament!

Given the state of our media, which often takes down dictation rather than asks hard questions, fact checking is best done by a research group outside the media industry.

A useful model could be South Asia Check, an independent, non-partisan initiative by Panos South Asia anchored in Kathmandu. It “aims to promote accuracy and accountability in public debate” by examining statements and claims made by public figures in Nepal and occasionally, across South Asia (http://southasiacheck.org).

See also: Getting it Right: Fact-Checking in the Digital Age: American Journalism Review, 21 April 2015

South Asia Check – home page captured on 10 April 2017

Nalaka Gunawardene is a science writer and independent media researcher. He is active on Twitter as @NalakaG

සිවුමංසල කොලුගැටයා #284: දකුණු ආසියානු රජයන්ගේ මාධ්‍ය මර්දනයේ සියුම් මුහුණුවර හඳුනා ගනිමු

East-West Center 2016 International Media Conference in New Delhi, India, from September 8 to 11, 2016
East-West Center 2016 International Media Conference in New Delhi, India, from September 8 to 11, 2016

In this week’s Ravaya column (in Sinhala, appearing in the print issue of 18 Sep 2016), I discuss new forms of media repression being practised by governments in South Asia.

The inspiration comes from my participation in the Asia Media Conference organized by the Hawaii-based East-West Center in New Delhi, India, from September 8 to 11, 2016. Themed “South Asia Looking East”, it drew over 350 participants from across Asia and the United States.

Speeches and discussions showed how governments are more concerned about international media rights watch groups tracking the imprisonment and physical harassment of media and journalists. So their tactics of repression have changed to unleash bureaucratic and legal harassment on untamed and unbowed journalists. And also to pressurising advertisers to withdraw.

Basically this is governments trying to break the spirit and commercial viability of free media instead of breaking the bones of outspoken journalists. And it does have a chilling effect…

In this column, I focus on two glaring examples that were widely discussed at the Delhi conference.

In recent months, leading Bangladeshi editor Mahfuz Anam has been sued simultaneously across the country in 68 cases of defamation and 18 cases of sedition – all by supporters of the ruling party. Anam was one of six exceptional journalists honoured during the Delhi conference “for their personal courage in the face of threats, violence and harassment”.

In August, an announcement was made on the impending suspension of regional publication of Himal Southasian, a pioneering magazine promoting ‘cross-border journalism’ in the South Asian region. The reason was given as “due to non-cooperation by regulatory state agencies in Nepal that has made it impossible to continue operations after 29 years of publication”.

Bureaucracy is pervasive across South Asia, and when they implement commands of their political masters, they become formidable threats to media freedom and freedom of expression. Media rights watch groups, please note.

”බලවත් රජයක් හා ස්වාධීන මාධ්‍ය අතර ගැටුමකදී නිරන්තරයෙන්ම පාහේ මුල් වට කිහිපය ජය ගන්නේ රජයයි. බලපෑම් හා පීඩන කළ හැකි යාන්ත්‍රණ රැසක් රජය සතු නිසා. එහෙත් අන්තිමේදී ස්වාධීන මාධ්‍ය ජය ලබනවා!”

”කියවන විට ලිවීම සිය මාධ්‍ය කලාව ලෙස නිර්වචනය කර ගත් කීකරු මාධ්‍යවලට නම් කිසිදු රටක රජයකින් හෝ වෙනත් බල කේන‍ද්‍රවලින් තාඩන පීඩන එල්ල වන්නේ නැහැ. එහෙත් එසේ නොකරන, පොදු උන්නතිය වෙනුවෙන් පෙනී සිටින මාධ්‍යවලට (free press) පන්න පන්නා හිරිහැර කරන සැටි දේශපාලකයන් මෙන්ම නිලධාරී තන්ත්‍රය හොඳහැටි දන්නවා. හීලෑ කර ගත නොහැකි මාධ්‍යවේදීන් හා කතුවරුන් හිරේ දැමීම, ඔවුන්ට පහරදීම හෝ මරා දැමීම බරපතළ ලෝක විවේචනයට ලක් වන නිසා ඊට වඩා සියුම් අන්දමින් මාධ්‍යවලට හිරිහැර කිරීමට දකුණු ආසියානු ආණ්ඩු දැන් නැඹුරු වී සිටිනවා, මාධ්‍ය නිදහසට එල්ල වන ප්‍රකට තර්ජන (භෞතික ප්‍රහාර හා නිල ප්‍රවෘත්ති පාලනයන්) ගැන ඇස යොමා ගෙන සිටින ජාත්‍යන්තර ආයතනවලට පවා මේවා හරිහැටි ග්‍රහණය වන්නේ නැහැ!”

මේ වටිනා විග්‍රහයන්ට මා සවන් දුන්නේ 2016 සැප්තැම්බර් 8-11 දින කිහිපය තුළ ඉන්දියාවේ නවදිල්ලියේ පැවති ජාත්‍යන්තර මාධ්‍ය සමුළුවකදී (East-West Center 2016 International Media Conference).  අමෙරිකාවේ හවායිහි පිහිටි ඊස්ට්-ටෙස්ට් කේන‍ද්‍රය තවත් කලාපීය හා ඉන්දීය පාර්ශ්වකරුවන් සමග සංවිධානය කළ මේ සමුළුවට රටවල් හතළිහකින් පමණ 350කට වැඩි මාධ්‍යවේදී පිරිසක් සහභාගි වුණා.

මා එහි ගියේ ආරාධිත කථීකයෙක් හා එක් සැසි වාරයක මෙහෙයවන්නා ලෙසින්.

තොරතුරු අයිතිය, විද්‍යුත් ආවේක්ෂණය, සමාජ මාධ්‍ය, ගවේෂණාත්මක මාධ්‍යකරණය, පාරිසරික වාර්තාකරණය ආදී විවිධ තේමා යටතේ සැසිවාර හා සාකච්ඡා රැසක් තිබුණත් වැඩිපුරම අවධානය යොමු වුණේ මාධ්‍ය නිදහසට එල්ල වන පීඩන හා තර්ජන ගැනයි.

මෙය දේශපාලන සංවාදයකට සීමා නොවී මාධ්‍යවල වෘත්තියභාවය, ආචාරධර්මීය ක්‍රියා කලාපය හා මාධ්‍ය-රජය තුලනය ආදී පැතිකඩද කතාබහ කෙරුණා.

Mahfuz Anam speaks at East West Center Media Conference in Delhi
Mahfuz Anam speaks at East West Center Media Conference in Delhi

සමුළුවේ ප්‍රධාන භූමිකාවන් රඟපෑවේ (සහ මාධ්‍ය නිදහස උදෙසා අරගල කිරීම සඳහා පිරිනැමුණු විශේෂ සම්මානයක් හිමි කර ගත්තේ) මෆූස් අනාම් (Mahfuz Anam) මාධ්‍යවේදියායි.ඔහු බංග්ලාදේශයේ අද සිටින ජ්‍යෙෂ්ඨතම එසේම ලොව පිළිගත් පුවත්පත් කතුවරයෙක්. කලක් යුනෙස්කෝ සංවිධානයේ තනතුරක් හෙබ වූ ඔහු සියරට ආවේ මාධ්‍ය ක්ෂේත්‍රයේ සක්‍රිය වීමටයි.

ඔහු එරට මුල්පෙළේ පුවත්පතක් වන Daily Star කතුවරයා මෙන්ම ප්‍රකාශකයාද වනවා. ඩේලි ස්ටාර් බංගල්දේශයේ වඩාත්ම අලෙවි වන ඉංග්‍රීසි පුවත්පතයි. එය මීට වසර 25කට පෙර අනාම් ඇරඹුවේ එරට මිලිටරි පාලනයකින් යළිත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මාවතට පිවිසි පසුවයි.

ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය, පුරවැසි අයිතිවාසිකම්, විවෘත ආණ්ඩුකරණය හා රාජ්‍ය විනිවිදභාවය වැනි පරමාදර්ශයන් වෙනුවෙන් ඔහුත්, ඔහුගේ පුවත්පතත් කවදත් පෙනී සිටිනවා.

බංග්ලාදේශයේ අතිශයින් ධ්‍රැවීකරණය වී ඇති පක්ෂ දේශපාලනය ඔහු විවෘතවම විවේචනය කරනවා. මේ නිසා දේශපාලකයන් ඔහුට කැමති නැහැ. මීට පෙරද නොයෙක් පීඩනයන් එල්ල වුවත් ඔහුගේ මාධ්‍ය කලාවට ලොකුම තර්ජනය මතු වී ඇත්තේ ෂේක් හසීනා වත්මන් අගමැතිනියගේ රජයෙන්.

බලයේ සිටින ඕනෑම රජයක් සහේතුකව විවේචනය කිරීම අනාම්ගේ ප්‍රතිපත්තියයි. අධිපතිවාදී රාජ්‍ය පාලනයක් ගෙන යන හසීනා අගමැතිනියට මෙය කිසිසේත් රුස්සන්නේ නැහැ. ඇය, ඇගේ ආන්දෝලනාත්මක පුත්‍රයා හා දේශපාලන අනුගාමිකයන් ඩේලි ස්ටාර් පත්‍රයට හිරිහැර කිරීමට පටන් ගත්තේ මීට වසර 3කට පමණ පෙරයි.

එහෙත් එය උත්සන්න වූයේ 2016 පෙබරවාරියේ. එරට ටෙලිවිෂන් නාලිකාවක් සමඟ කළ සාකච්ඡාවකදී අනාම් එක්තරා පාපෝච්චාරණයක් කළා. වත්මන් අගමැතිනිය 2007දී විපක්ෂ නායිකාව ලෙස සිටියදී ඇයට එරෙහිව මතු වූ දුෂණ චෝදනා සිය පුවත්පතේ පළ කිරීම ගැන ඔහු කණගාටුව ප්‍රකාශ කළා.

එවකට එරට පාලනය කළේ හමුදාව විසින් පත් කළ,  ඡන්දයකින් නොතේරුණු රජයක්. එම රජය හසීනා අගමැතිනියට එරෙහිව මතු කළ දූෂණ චෝදනා, නිසි විමර්ශනයකින් තොරව සිය පත්‍රයේ පළ කිරීම කර්තෘ මණ්ඩල අභිමතය අනිසි ලෙස භාවිත කිරීමක් (poor editorial judgement) බව ඔහු ප්‍රසිද්ධියේ පිළිගත්තා.

එම දූෂණ චෝදනා එරට වෙනත් බොහෝ මාධ්‍යද එවකට පළ කරන ලද නමුත් මෙසේ කල් ගත වී හෝ ඒ ගැන පසුතැවීමක් සිදු කර ඇත්තේ ඩේලි ස්ටාර් කතුවරයා පමණයි.

කතුවරුන් යනු අංග සම්පූර්ණ මිනිසුන් නොවෙයි. ඔවුන් අතින් ද වැරදි සිදු වනවා. ඒවා පිළිගෙන සමාව අයැද සිටීම අගය කළ යුත්තක්.

එහෙත් මේ  පාපොච්චාරණයෙන් හසීනා පාක්ෂිකයෝ දැඩි කෝපයට පත් වූවා. මහජන ඡන්දයෙන් නොව බලහත්කාරයෙන් බලයේ සිටි රජයක් එකල විපක්ෂ නායිකාවට කළ චෝදනා පත්‍රයේ පළ කිරීම ඇය දේශපාලනයෙන් ඉවත් කිරීමට කළ කුමන්ත්‍රණයක කොටසක් බව ඔවුන් තර්ක කළා.

අනාම් මේ තර්කය ප්‍රතික්ෂේප කරනවා. 2007-8 හමුදාමය රජයට එරෙහිව තමන් කතුවැකි 203ක් ලියමින් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය යළි ස්ථාපිත කරන මෙන් ඉල්ලා සිටි බව ඔහු මතක් කරනවා. එසේම දූෂණ චෝදනා මත හසීනා අත්අඩංගුවට ගත් විට එයට එරෙහිව ප්‍රබල විරෝධතා මතු කළේත් තම පත්‍රය බව ඔහු කියනවා. (2008දී හසීනාගේ අවාමි ලීගය යළි බලයට පත් වූ විට එම චෝදනා සියල්ල කිසිදු  විභාග කිරීමකින් තොරව අත්හැර දමනු ලැබුවා.)

Mahfuz Anam, center, the editor of The Daily Star, Bangladesh’s most popular English-language newspaper, outside a court in Rangpur District, March 2016
Mahfuz Anam, center, the editor of The Daily Star, Bangladesh’s most popular English-language newspaper, outside a court in Rangpur District, March 2016 [Photo courtesy The New York Times]
පෙබරවාරි ටෙලිවිෂන් සාකච්ඡාවෙන් පසු සති කිහිපයක් තුළ රටේ විවිධ ප්‍රදේශවල උසාවිවල අනාම්ට එරෙහිව අපහාස නඩු හා රාජ්‍ය ද්‍රෝහිත්වය (sedition) අරභයා නඩු දුසිම් ගණනක් ගොනු කරනු ලැබුවා. මේ එකම නඩුවකටවත් බංග්ලාදේශ රජය සෘජුව සම්බන්ධ නැහැ. නඩු පැමිණිලිකරුවන් වන්නේ හසීනාගේ පාක්ෂිකයෝ.

මේ වන විට අපහාස නඩු 68ක් හා රාජ්‍ය ද්‍රෝහිත්වයට එරෙහි  නඩු 18ක් විභාග වෙමින් තිබෙනවා. මේවාට පෙනී සිටීමට රට වටේ යාමටත් වග උත්තර බැඳීමටත් ඔහුට සිදුව තිබෙනවා.

නඩු පැවරීමට අමතරව වෙනත් උපක්‍රම හරහාද තම පත්‍රයට හිරිහැර කරන බව අනාම් හෙළි කළා. පත්‍රයට නිතිපතා දැන්වීම් ලබා දෙන ප්‍රධාන පෙළේ සමාගම් රැසක් රාජ්‍ය බලපෑම් හමුවේ නොකැමැත්තෙන් වුවත් එය නතරකොට තිබෙනවා. මේ නිසා ඩේලිස්ටාර් දැන්වීම් ආදායම 40%කින් පහත වැටිලා.

”එහෙත් මධ්‍යම හා කුඩා පරිමානයේ දැන්වීම්කරුවන් දිගටම අපට දැන්වීම් දෙන බවට ප්‍රතිඥා දී තිබෙනවා. මේ ව්‍යාපාරිකයන්ගේ කැපවීම අගය කළ යුතුයි. ආණ්ඩු බලයට නතු නොවී, බිය නොවී, ස්වාධීන මාධ්‍යවලට අනුග්‍රහය දක්වන ව්‍යාපාර ඉතිරිව තිබීම අපට ලොකු සවියක්” අනාම් ප්‍රකාශ කළා.

කුඩා හා මධ්‍යම පරිමාන දැන්වීම් කරුවන්ට අමතරව බංගලාදේශයේ වෘත්තිකයන්, බුද්ධිමතුන් හා කලාකරුවන්ද ඩේලිස්ටාර් හා එහි කතුවරයා වෙනුවෙන් කථා කරනවා. සෙසු (තරඟකාරී) මාධ්‍ය කෙසේ වෙනත් මහජනයා මෙසේ ස්වාධීන මාධ්‍යවල නිදහස වෙනුවෙන් කථා කිරීම ඉතා වැදගත්.

මාධ්‍ය නිදහස රැකීමට වීදි උද්ඝෝෂණ කළාට පමණක් මදි. අන්තවාදීන්ගේ හා මර්දනකාරී ආණ්ඩුවල පීඩනයට ලක් වන මාධ්‍ය ආයතනවලට ප්‍රසිද්ධියේ සහාය දැක්වීම ද අවශ්‍යයි.

නවදිල්ලි සමුළුවේ අවධානයට ලක් වූ තවත් මාධ්‍ය මර්දනයක් නම් නේපාලයේ කත්මණ්ඩු අගනුවරින් පළ කැරෙන හිමාල් (Himal) සඟරාවේ අර්බුදයයි.

Kanak Mani Dixit (left) and Kunda Dixit struggling to save Himal South Asian magazine
Kanak Mani Dixit (left) and Kunda Dixit struggling to save Himal South Asian magazine

හිමාලයට සාමුහිකව හිමිකම් කියන භූතානය, ඉන්දියාව, නේපාලය, ටිබෙටය, පකිස්ථානය හා චීනය යන රටවල් කෙරෙහි මුලින් අවධානය යොමු කළ මේ ඉංග්‍රීසි සඟරාව, වසර කිහිපයකින් සමස්ත දකුණු ආසියාවම ආවරණය කැරෙන පරිදි Himal Southasian නමින් යළි නම් කළා.

සාක් කලාපයේ රටවල (විශේෂයෙන් ඉන්දියාවේ) හොඳ කාලීන පුවත් සඟරා ඇතත් දකුණු ආසියාව ගැන පොදුවේ කථා කරන එකම වාරික ප්‍රකාශනය මෙයයි. ජාතික දේශසීමාවලින් ඔබ්බට ගොස් සංසන්දනාත්මකව හා තුලනාත්මකව සමාජ, ආර්ථීක, දේශපාලනික හා සංස්කෘතික ප්‍රශ්න ගවේෂණය කිරීම දශක තුනක් තිස්සේ හිමාල් සඟරාව ඉතා හොඳින් සිදු කරනවා.

2016 අගෝස්තු 24 වනදා හිමාල් සඟරාවේ ප්‍රකාශකයන් වන දකුණු ආසියානු භාරය (Southasia Trust) විශේෂ නිවේදනයක් නිකුත් කරමින් කියා සිටියේ නේපාල රජයේ ආයතනවලින් දිගින් දිගටම මතුව ඇති බාධක හා අවහිර කිරීම් නිසා කණගාටුවෙන් නමුත් සඟරාව පළ කිරීම නතර කරන බවයි.

”හිමාල් නිහඬ කරනු ලබන්නේ නිල මාධ්‍ය වාරණයකින් හෝ සෘජු භෞතික පහරදීමකින් හෝ නොවෙයි. නිලධාරිවාදයේ දැඩි හස්තයෙන් අපට හිරිහැර කිරීමෙන්. කිසිදු දැනුම් දීමකින් හෝ චෝදනාවකින් තොරව අපට ලැබෙන ආධාර සියල්ල අප කරා ළඟා වීම වළක්වා තිබෙනවා. අපේ සියලු ගිණුම් වාර්තා ඉහළ මට්ටමක ඇති බවත්, සියලු කටයුතු නීත්‍යනුකූල බවත් රාජ්‍ය ආයතන සහතික කළත්, අපට එල්ල වන පරිපාලනමය බාධක අඩු වී හෝ නතර වී නැහැ” එම නිවේදනයේ සඳහන් වුණා.

වෘත්තීය කර්තෘ මණ්ඩලයක් මඟින් සංස්කරණය කැරෙන, ලිපි ලියන ලේඛකයන්ට ගරුසරු ඇතුව ගෙවීම් කරන, දැන්වීම් ඉතා සීමිත මේ සඟරාවේ නඩත්තු වියදම පියවා ගත්තේ දෙස් විදෙස් දානපති ආධාරවලින්. සඟරාවට ආධාර ළඟා වීම වැළැක්වීම හරහා එය හුස්ම හිරකර මරා දැමීම එහි විරද්ධවාදීන්ගේ උපක්‍රමයයි.

මෙසේ කරන්නේ ඇයි? හිමාල් සඟරාවේ ආරම්භකයා හා අද දක්වාත් සභාපතිවරයා නේපාල ක්‍රියාකාරීක හා මගේ දිගු කාලීන මිත්‍ර කනක් මානි ඩික්සිත් (Kanak Mani Dixit). 2012 අගෝස්තු 12 මගේ තීරු ලිපියෙන් සිංහල පාඨකයන්ට ඔහුගේ ප්‍රතිපත්තිමය අරගලයන් මා හඳුන්වා දුන්නා.

සිවුමංසල කොලූගැටයා #78: කනක් මානි ඩික්සිත් – හිමාල කඳු සොළවන පුංචි වැඩකාරයා

කනක්ගේ මාධ්‍ය විවේචන හමුවේ දැඩි ලෙසි උරණ වී ඔහුට නිලබලයෙන් පහර දීමට මූලිකව සිටින්නේ නේපාලයේ බලය අයථා ලෙස භාවිත කිරීම විමර්ශනය කරන රාජ්‍ය කොමිසමේ ප්‍රධානියා වන ලෝක්මාන් සිං කාර්කි.

2013 දී කාර්කි මේ තනතුරට පත් කරන විට ඔහු එයට නොසුදුසු බව කනක් ප්‍රසිද්ධියේ පෙන්වා දුන්නා. එහෙත් දේශපාලකයන් පත්වීම ස්ථීර කළ අතර එතැන් පටන් මේ නිලධාරීයා නිල බලය අයථා ලෙස යොදා ගනිමින් සිය විවේචකයන්ට හිරිහැර කිරීම ඇරඹුවා.

2016 අප්‍රේල් මාසයේ දූෂණ චෝදනා මත කනක් ඩික්සින් අත් අඩංගුවට ගෙන ටික දිනක් රඳවා තැබුණා. මේ ගැන එරට හා විදෙස් මාධ්‍ය හා මානව හිමිකම් සංවිධාන දැඩි විරෝධය පළ කළා. අන්තිමේදී කනක් සියලු චෝදනාවලට නිදොස් කොට නිදහස් කරනු ලැබුවේ නේපාල ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය විසින්.

කනක්ට සෘජුව හිරිහැර කිරීම ඉන් පසු අඩු වූවත් ඔහු සම්බන්ධ මාධ්‍ය ප්‍රකාශන, ස්වේච්ඡා ආයතන හා සිවිල් සමාජ සංවිධානවලට නොයෙක් බලපෑම් කිරීම දිගටම සිදු වනවා.

හිමාල් සඟරාවට හා දකුණු ආසියාව භාරයට හිරිහැර කිරීම මේ ප්‍රහාරයන්ගේ එක් පියවරක්. මේ අත්තනෝමතික නිලධාරියාට දේශපාලන බලයද ඇති නිසා අන් නිලධාරීන්  ඔහුට එරෙහි වීමට බියයි.

රාජ්‍ය තන්ත්‍රයේ මුළු බලය යොදා ගෙන පුංචි (එහෙත් නොනැමෙන) සඟරාවකට හිරිහැර කරන විට එයට එරෙහිව හඬක් නැගීමට බොහෝ නේපාල මාධ්‍ය ආයතන  පැකිලෙනවා. එයට හේතුව මර්දකයා තමන් පසුපස ද එනු ඇතැයි බියයි. මේ අතින් නේපාල තත්ත්වය බංග්ලාදේශයට වෙනස්.

පොදු උන්නතිය වෙනුවෙන් නිර්ව්‍යාජව පෙනී සිටින මාධ්‍ය ආයතනයක් හා කතුවරයෙක් මර්දනයට ලක් වූ විට ඔවුන් වෙනුවෙන් හඬ නැගීම ශිෂ්ඨ සමාජයක කාගේත් වගකීමක්. හිමාල් සඟරාව හා කනක් ඩික්සින් වෙනුවෙන් මේ හඬ වැඩිපුරම මතුව ආයේ ඔහුගේ මෙහෙවර අගයන සෙසු දකුණු ආසියාතික රටවලින්.

මේ ලිපිය ආරම්භයේ මා උපුටා දැක්වූ පලමු උධෘතය මෆූස් අනාම්ගේ. ඊළඟ උධෘතය කනක්ගේ  සොහොයුරු කුන්ඩා ඩික්සිත්ගේ. මෆූස්, කනක් හා කුන්ඩා වැනි කතුවරුන්ට සහයෝගිතාව දැක්වීම නවදිල්ලි සමුළුව පුරාම දැකිය හැකි වුණා.

අවසානයේ මාධ්‍ය ජය ගන්නා තුරු මර්දනයට ලක් වන මාධ්‍ය ආයතන හා මාධ්‍යවේදීන් සමඟ සහයෝගයෙන් සිටීම ඉතා වැදගත්.

Media innovation in Sri Lanka: Responding then to tyranny, and now to opportunity

East-West Center 2016 International Media Conference in New Delhi, India, from September 8 to 11, 2016
East-West Center 2016 International Media Conference in New Delhi, India, from September 8 to 11, 2016

The Hawaii-based East-West Center held its 2016 International Media Conference in New Delhi, India, from September 8 to 11, 2016. Themed “South Asia Looking East”, it drew over 350 participants from across Asia and the United States.

On September 11, I took part in a breakout session that discussed media innovation in Asia and the United States. While my fellow panelists spoke mainly about digital media innovation of their media outlet or media sector, I opted to survey the bigger picture: what does innovation really mean when media is under siege, and how can the media sector switch from such ‘innovation under duress’ to regular market or product innovation?

Here are my remarks, cleaned up and somewhat expanded:

Nalaka Gunawardene speaks on media innovation under duress
Nalaka Gunawardene speaks on media innovation under duress

Innovation has been going on in media from the beginning. Faced with major challenges from advancing technologies and changing demography, innovation is now an imperative for market survival.

We can discuss this at different levels: product innovation, process innovation and systemic innovation. I like to add another kind for our discussion: innovation for physical survival.

With forces social and market Darwinism constantly at work, you might ask, shouldn’t the most adaptable and nimble players survive – while others perish?

Yes and No. Sometimes the odds against independent and progressive media organisations are disproportionately high – they should not be left to fend for themselves. This is where media consumers and public spirited groups need to step in.

Let me explain with a couple of examples from South Asia.

They say necessity is the mother of invention or innovation. I would argue that tyranny – from the state and/or extremist groups – provides another strong impetus for innovation in the media.

In Nepal, all media came under strict control when King Gyanendra assumed total control in February 2005. Among other draconian measures, he suspended press freedom, imposing a blanket ban on private or community broadcasters carrying news, thus making it a monopoly of state broadcasters.

The army told broadcasters that the stations were free to carry music, but not news or current affairs. Soldiers were sent to radio and TV stations to ensure compliance.

When the king’s siege of democracy continued for weeks and months, some media started defying censorship – they joined human rights activists and civil society groups in a mass movement for political reforms, including the restoration of parliamentary democracy.

Some of Nepal’s many community radio stations found creative ways of defying censorship. One station started singing the news – after all, there was no state control over music and entertainment! Another one in central Nepal went outside their studio, set up an impromptu news desk on the roadside, and read the news to passers-by every evening at 6 pm.

Panel on Media innovation at East-West Center Media Conference, Delhi, 11 Sep 2016: L to R - Philippa McDonald, Nalaka Gunawardene, LEE Doo Won, Fernando (Jun) SEPE, Jr. and ZHONG Xin
Panel on Media innovation at East-West Center Media Conference, Delhi, 11 Sep 2016: L to R – Philippa McDonald, Nalaka Gunawardene, LEE Doo Won, Fernando (Jun) SEPE, Jr. and ZHONG Xin

The unwavering resolve of these and other media groups and pro-democracy activists led to the restoration of parliamentary democracy in April 2006 and the subsequent abolition of the Nepali monarchy.

My second example is from Sri Lanka where I live and work.

We are recovering from almost a decade of authoritarian rule that we ended in January 2015 by changing that government in an election. The years preceding that change were the darkest for freedom of expression and media freedom in Sri Lanka – the country, then nominally a democracy, was ranked 165th among 183 countries in the World Press Freedom Index for 2014.

In June 2012, Sri Lanka was one of 16 countries named by the UN Special Rapporteur on the promotion and protection of the right to freedom of opinion and expression for “attacks against journalists during coverage of street protests and demonstrations, such as arbitrary arrests and detention, verbal and physical attacks, confiscation or destruction of equipment, as well as killings.”

Threats of attacks and actual incidents of physical violence in recent years led to a climate of fear and widespread self-censorship among journalists in Sri Lanka. This is slowly changing now, but old habits die hard.

At the height of media repression by the former regime, we saw some of our media innovating simply for physical survival. One strategy was using satire and parody – which became important forms of political commentary, sometimes the only ones that were possible without evoking violent reprisals.

Three years ago, I wrote a column about this phenomenon which I titled ‘When making fun is no laughing matter (Ceylon Today, 5 May 2013).

Full text: https://collidecolumn.wordpress.com/2013/05/05/when-worlds-collide-65-when-making-fun-is-no-laughing-matter/
Full text: https://collidecolumn.wordpress.com/2013/05/05/when-worlds-collide-65-when-making-fun-is-no-laughing-matter/

What I wrote then, while still in the thick of crackdown, is worth recalling:

“For sure, serious journalism can’t be fully outsourced to satirists and stand-up comics. But comedy and political satire can play a key role in critiquing politicians, businessmen and others whose actions impact the public.

“There is another dimension to political satire and caricature that isn’t widely appreciated in liberal democracies where freedom of expression is constitutionally guaranteed.

“In immature democracies and autocracies, critical journalists and their editors take many risks in the line of work. When direct criticism becomes highly hazardous, satire and parody become important — and sometimes the only – ways for journalists get around draconian laws, stifling media regulations or trigger-happy goon squads…

“Little wonder, then, that some of Sri Lanka’s sharpest commentary is found in satire columns and cartoons. Much of what passes for political analysis is actually gossip.”

For years, cartoonists and political satirists fulfilled a deeply felt need in Sri Lanka for the media to check the various concentrations of power — in political, military, corporate and religious domains.

They still continue to perform an important role, but there is more space today for journalists and editors to report things as they are, and to comment on the key stories of the day.

During the past decade, we have also seen the rise of citizen journalism and vibrant blogospheres in the local languages of Sinhala and Tamil. Their advantage during the dark years was that they were too numerous and scattered for the repressive state to go after each one (We do know, however, that electronic surveillance was attempted with Chinese technical assistance.)

Of course, Sri Lanka’s media still face formidable challenges that threaten their market survival.

Rebuilding Public Trust: An Assessment of the Media Industry and Profession in Sri Lanka (May 2016)
Rebuilding Public Trust: An Assessment of the Media Industry and Profession in Sri Lanka (May 2016)

A new assessment of Sri Lanka’s media, which I edited earlier this year, noted: “The economic sustainability of media houses and businesses remains a major challenge. The mainstream media as a whole is struggling to retain its consumer base. Several factors have contributed to this. Many media houses have been slow in integrating digital tools and web-based platforms. As a result, there is a growing gulf between media’s production models and their audiences’ consumption patterns.”

Innovation and imagination are essential for our media to break out of 20th century mindsets and evolve new ways of content generation and consumption. There are some promising new initiatives to watch, even as much of the mainstream continues business as usual – albeit with diminishing circulations and shrinking audience shares.

Innovate or perish still applies to our media. We are glad, however, that we no longer have to innovate just to stay safe from goon squads.

 

සිවුමංසල කොලූගැටයා #262: ලාංකිකයන් දෙදෙනෙක් එවරස්ට් කන්ද තරණයට සැරසෙයි

Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries: Aiming it real high...
Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries: Aiming it real high…

An experienced mountaineering duo, Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries, are the first Lankans to attempt the summit of Mt. Everest in the forthcoming Spring 2016 mountaineering season.

They have both individually and as a team successfully completed some of the world’s most challenging treks in Asia, Africa and Latin America – not to mention all key peaks in Sri Lanka.

Professionally, Jayanthi is a women’s rights and gender expert while Johann is a hair and make-up designer and performing artist. They are dedicating this climb to their families, to the causes they advocate (conservation, gender equality and healthy living), and to every child, woman and man of Sri Lanka.

They plan to be part of a larger team led by International Mountain Guides (IMG), a globally renowned mountaineering company which has led several successful Mt. Everest expeditions over the past 30 years.

In this week’s Ravaya column (appearing in the print issue of 27 March 2016), I look at the history of Everest exploration and the two Lankans plans to conquer it.

See also my recent English interview with the duo:

Sunday Observer, 28 Feb 2016: Taking Lanka to the Top of the World

At the Summit of Kilimanjaro, highest peak in Africa - Johann Peries on extreme left Jayanthi Kuru-Utumpala 3rd from left
At the Summit of Kilimanjaro, highest peak in Africa – Johann Peries on extreme left Jayanthi Kuru-Utumpala 3rd from left

ඇන්ටාක්ටිකාවට ගිය ලාංකිකයන් තිදෙනකු ගැන මේ කොලමෙන් මීට පෙර අප කතාබහ කළා (2012 දෙසැම්බර් 2 රාවය).

ඉතිහාසයේ මුල් වතාවට ලෝකයේ උසම කඳු මුදුනට නැගීමට ලාංකිකයන් දෙදෙනකු මේ දිනවල සූදානම් වනවා.

එවරස්ට් ලෝකයේ උසම කඳු සිරසයි. එය නේපාලය හා ටිබෙටය අතර පිහිටා තිබෙනවා. එහි උස මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර් 8,848ක් (අඩි 29,029) ක්. සංසන්දනය සඳහා ශ‍්‍රී ලංකාවේ උසම කන්ද වන පිදුරුතලාගල උස මීටර් 2,524 (අඩි 8,281) යි. මේ අනුව එවරස්ට් අපේ උසම කන්ද මෙන් තුන හමාර ගුණයක් උසින් වැඩියි.

ලෝකයේ තුන්වන ධ‍්‍රැවය (Third Pole) ලෙස ඇතැම් විට හැඳින් වෙන හිමාලය කඳුවැටියේ පිහිටි එවරස්ට් තරණය කිරීම ඉතා දුෂ්කර හා සීරුවෙන් කළ යුතු කාරියක්. කාය ශක්තිය හා මානසික ඒකාග‍්‍රතාව යන දෙකම ඉතා හොඳින් අවශ්‍ය වන්නක්.

මේ අභියෝගයට මුහුණ දෙන්නේ ජයන්ති කුරුඋතුම්පලා හා යොහාන් පීරිස්. ඔවුන් මෙරට සිටින අත්දැකීම් බහුලතම කඳු නගිින්නන් දෙදෙනෙක්.

පෞද්ගලික මට්ටමින් ඔවුන් ගන්නා ප‍්‍රයත්නයට ජනපති, අගමැති දෙපළගේ ආශිර්වාදය ලැබී තිබෙනවා. 2016 අපේ‍්‍රල් – මැයි කාලයේ ඔවුන් මේ ගමන යන්නේ වසර 30ක් පමණ තිස්සේ සාර්ථක එවරස්ට් තරණයන් රැසක් කොට ඇති ඉන්ටර්නැෂනල් මවුන්ටන් ගයිඞ් (IMG) නම් සමාගමේ මාර්ගෝපදේශ සපයන කණ්ඩායමක් සමගයි.

ජයන්ති වෘත්තියෙන් කාන්තා අයිතිවාසිකම් හා ස්ත‍්‍රී-පුරුෂ සමාජ භාවය පිළිබඳ විශේෂඥවරියක්. යොහාන් මෙරට ජනප‍්‍රිය කොණ්ඩා සැකසුම් ශිල්පියෙක්.

ශරීර සුවතාවය, සොබා දහම් ගවේෂණය හා එළිමහන් වික‍්‍රමයන්ට මේ දෙදෙනාම මහත් සේ ලැදියි.

මෙරට සියලූම උස් කඳු මුදුන් තරණය කර ඇති ඔවුන් ගෙවී ගිය වසර කිහිපය තුළ ආසියාවේ, අප‍්‍රිකාවේ හා දකුණු ඇමෙරිකාවේ උස් කඳු ගණනාවක් නැගීමෙන් අත්දැකීම් රැසක් ලබා සිටිනවා.

අප‍්‍රිකාවේ උසම කන්ද වන ටැන්සේනියාවේ කිලිමන්ජාරෝ Mount Kilimanjaro (මීටර් 5,895 හෙවත් අඩි 19,340), නේපාලයේ ඉම්ජා සේ කන්ද Mount Imja Tse (මීටර් 6,189 හෙවත් අඩි 20,305) මෙන්ම එවරස්ට් කන්දෙ මීටර් 5,384ක් (අඩි 17,598) උසින් පිහිටි කඳු නගින්නන්ගේ අතරමග කඳවුරට (Everest Base Camp) ඔවුන් ගොස් තිබෙනවා.

දශකයකට අධික කාලයක් ඉමහත් පරිශ‍්‍රමයෙන්, කැපවීමෙන් හා අධිෂ්ඨානයෙන් ලබා ගත් පුහුණුව මත පදනම් වෙමින් ජයන්ති හා යොහාන් එවරස්ට් තරණයට දැන් යොමු වන්නේ ජීවිතයේ ලොකුම අභියෝගයට මුහුණ දීමටයි.

එවරස්ට් කන්දට මේ නම දුන්නේ බි‍්‍රතාන්‍ය පාලකයන්. ඉන්දියාවේ මිනුම්පතිවරයා ලෙස 1830-1843 වකවානුවේ සේවය කළ ජෝර්ජ් එවරස්ට්  (Sir George Everest) නම් මිනින්දෝරු හා භූගෝල විද්‍යාඥයා සිහිවීම පිණිස මේ නම භාවිතය ඇරැඹුණේ 1856දී.

එයට පෙර විවිධ දේශීය නම්වලින් මේ කන්ද හැඳින්වුණා. ටිබෙට් ජාතිකයන් එයට ‘චෝ මොලූන්මා’ (Chomolungma) කීවේ කඳු අතර දේව මාතාව යන අරුතින්. නේපාල බසින් එයට සාගර්මාතා (Sagarmatha) හෙවත් ‘අහසේ නළල් තලය’ යයි කියනවා. ප‍්‍රබලව පෙනෙන කඳු ශිඛරවලට පූජනීය මට්ටමකින් සැලකීම මේ දෙරටේම දේශීය සම්ප‍්‍රදායන්ට අයිති වූවක්.

එවරස්ට් කන්ද මහාලන්ගුර් නම් හිමාල කඳු පෙළක (Mahalangur mountain range) පිහිටා තිබෙනවා. මේ ප‍්‍රදේශය උස කඳුවලින් ගහනයි. 1856දී මුල්වරට විද්‍යාත්මකව උස නිර්ණය කරන තුරු මෙය ලොව උසම කන්ද  බව දේශීය ජනයා දැන සිටියේ නැහැ.

එවරස්ට් කන්ද නැගීමට මුල්ම උත්සාහය ගත්තේ 1921දී. ඒ කාලයේ නේපාලයට විදේශිකයන්ට පිවිසීමට අවසර නොතිබූ නිසා එවරස්ට් නැග්ම විබෙට් පැත්තෙන් කෙරුණා. එම උතුරු මුහුණතින් මීටර් 7,000ක් ඉහළට යාම 1921දීත්, මීටර් 8,000ක් දක්වා ඉහළට නැගීම 1922දීත් කරනු ලැබුවා.

අධික ශීතල  හා කුණාටු බහුල මේ පරිසරයේ වාතයේ ඔක්සිජන් මට්ටමද අඩුයි. මේ නිසා කඳු නැඟීමට තැත් කරන අය ඉක්මනින් හා ලෙහෙසියෙන් ශාරීරික පීඩාවට පත් වනවා. එසේම අති දුෂ්කර බෑවුම් තරණය කිරීම අන්තරායකාරී අභියෝගයක්.

එවරස්ට් තරණය කිරීමට උත්සාහයන් ඇරැඹුණු සමයේ පටන්ම විටින් විට අනතුරු හා මරණ ද වාර්තා වුණා. 1924 ජුනි 8 වනදා එවරස්ට් කඳු මුදුනට ආසන්න වූ ජෝර්ජ් මැලරි හා ඇන්ඩෘ අර්වින් (George Mallory and Andrew Irvine) නම් අත්දැකීම් බහුල කඳු නගින්නන් දෙදෙනා හිටි අඩියේම අතුරුදන් වුණා.

ඔවුන් අනතුරට පත් වූයේ එවරස්ට් ජය ගත්තාට පසුවද, නැතිනම් ඊට පෙරද? මේ දෙගිඩියාව අභිරහසක් ලෙස දශක ගණනක් පැවතියා. 1999දී මැලරිගේ මළ සිරුර හිම අතරින් සොයා ගත්තේ මීටර් 8,155 (අඩි 26,755) උසකදී.

1930 හා 1940 දශකවලදී තවත් යුරෝපීය කඳු නඟින්නන් ගණනාවක් එවරස්ට් ජය ගන්නට තැත් කළත් අන්තිම මීටර් සිය ගණන තරණය කිරීම ඔවුන් සැමටම අපහසු වුණා.

1950 කොමියුනිස්ට් චීනය දැඩි බලහත්කාරයෙන් ස්වාධීන ටිබෙට් රාජ්‍යය අත්පත් කර ගත් පසු උතුරු මුහුණතින් ටිබෙට් පැත්තේ සිට එවරස්ට් නැගීම නතර වුණා. එතැන් පටන් කඳු නගින්නන් නේපාල පැත්තෙන් ගවේෂණ පටන් ගත්තා.

මුල්ම සාර්ථක එවරස්ට් කඳු තරණය සිදු කළේ 1953 මැයි 29 වනදා. බි‍්‍රතාන්‍ය කඳු නැගීමේ ගවේෂණ කණ්ඩායමක් ජෝන් හන්ට්ගේ නායකත්වයෙන් ටිකෙන් ටික මුදුනට ළං වුණා. අවසන් අදියරේදී ඉදිරියට ගියේ නවසීලන්ත ජාතික එඞ්මන්ඞ් හිලරි හා නේපාල ජාතික ටෙන්සිං නෝර්ගේ (Edmund Hillary and Tenzing Norgay).

Edmind Hillary and Tenzing Norgay, first humans to climb Everest on 29 May 1953
Edmind Hillary and Tenzing Norgay, first humans to climb Everest on 29 May 1953

ඔවුන් එදින (නේපාල වේලාවෙන්) පෙරවරු 11.30ට එවරස්ට් මුදුනට ළඟා වුණා. එහි ටික වේලාවක් ගත කොට, ඡායාරූප ගත් පසු සීරුවෙන් ආපසු බැස්සා. නැගීම තරමටම බැසීමත් අවදානම් සහගත කාරියක්.

හිලරි හා ටෙන්සිං නෝර්ගේ එවරස්ට් මුදුනේ ගත කළ කෙටි කාලයේදී ට‍්‍රාන්සිස්ටර් රේඩියෝවක් ක‍්‍රියාත්මක කොට රේඩියෝ විකාශයන් හසු කර ගැනීමට තැත් කළා. එහිදී ඔවුන්ට තේරෙන බසකින් අසන්නට ලැබුණේ කිලෝමීටර් 2,300කටත් වඩා දුරකින් පිහිටි කොළඹින් ආ විකාශයක්. එය Radio Ceylon විදේශීය විකාශයක්.

ඉන්දියානු අර්ධද්වීපය ඉලක්ක කරගෙන රේඩියෝ විකාශයන් එවකට මෙහි සිට නිතිපතා ප‍්‍රචාරය කෙරුණා. එයට අසන්නන් විශාල ගණනක යහපත් ප‍්‍රතිචාරද ලැබුණා. එවරස්ට් ජයගත් ඓතිහාසික මොහොතට ලාංකික සම්බන්ධයක්ද බිහි වූයේ එලෙසයි.

එදා මෙදා තුර වසර 63ක පමණ කාලය තුළ හාර දහසකට වැඩි දෙනෙකු එවරස්ට් කඳු මුදුනට ගොස් තිබෙනවා. සමහරුන් කිහිප වතාවක් මේ වික්‍රමය කර තිබෙනවාග එසේම 250ක් පමණ දෙනා එම උත්සාහයේදී අනතුරට පත්ව මිය ගොස් තිබෙනවා.

‘මරණයේ කලාපය’ ලෙස සමහරුන් හඳුන්වන අවසාන හා දුෂ්කරම නැගීම ඇත්තේ මීටර් 8,000 ඉක්ම වූ පසුවයි. ගිරිහිම නිපාත (avalanches) නිතර සිදු විය හැකියි.

කඳු නගින ශිල්ප ක‍්‍රම හා තාක්ෂණය දියුණු වී ඇතත් එවස්ට් නැගීම සැලකිය යුතු අවදානමක් තවමත් තිබෙනවා. 2015 වසරේ වසරේ එවරස්ට් තරණ උත්සාහයන් සියල්ල අත්හැර දමන්නට වුණේ 2015 අපේ‍්‍රල් 25දා සිදුවූ කම්පන මාපකයේ 7.8ක් වූ නේපාල භූමිකම්පාව නිසයි. එයින් හට ගත් ගිරිහිම නිපාතයෙන් 18 දෙනෙකු වැළලී මිය ගියා.

එසේම ඔක්සිජන් මට්ටම් බෙහෙවින් අඩුවීම නිසා මිනිස් දේහ ක‍්‍රියාකාරීත්වය අඩු වෙනවා. මේ නිසා මුහුදු මට්ටමින් ඉහළ ප‍්‍රදේශයක දින ගණන් ගතකොට එම පරිසරයට සිරුර හැඩගස්වා ගැනීම අවශ්‍යයි (acclimatization).

එවරස්ට් තරණයට තරමක් හෝ හිතකර කාලගුණ තත්ත්වයන් හමු වන්නේ වසරේ කෙටි කාලයක පමණයි. එනම් අපේ‍්‍රල් හා මැයි මාසවල සති කිහිපයක්. හැම වසරකම ලෝකයේ නන් රටවලින් එන සිය ගණනක් දෙනා මේ කෙටි කාලය තුළ එවරස්ට් තරණයට තැත් කරනවා.

මුල් වරට කාන්තාවක් එවරස්ට් තරණය කළේ 1975දී. ජපන් ජාතික ජුන්කෝ තාබේ (Junko Tabei) ඒ වික‍්‍රමය කළා. 2015 වනවිට කාන්තාවන් 400කට වඩා එහි ගොස් තිබෙනවා. 2014 මැයි මාසයේ මලවත් පූර්ණා (Malavath Purna) නම් ඉන්දියානු දැරිය මේ හපන්කම කරන විට ඇගේ වයස අවුරුදු 13 මාස 11යි. එහි ගිය ළාබාලම කාන්තාව ඇයයි.

එවරස්ට් ජය ගත් වයස්ගතම කාන්තාව ජපන් ජාතික තමායි වතානබේ (Tamai Watanabe). 2012දී ඇය දෙවන වරට එවරස්ට් නැංගේ වයස 73දී. මේ දක්වා මේ වික්‍රමය කළ වයස්ගතම පුද්ගලයාත් ජපනෙක්ග ඒ යුඉචිරෝ මියුරා (Yuichiro Miura). 2013දී ඔහු එවරස්ට් නගින විට වයස 80යි.

එවරස්ට් නැගීමට නේපාල රජයේ අවසරය අවශ්‍යයි. වාර්ෂිකව බලපත‍්‍ර දෙනු ලබන්නේ සීමිත සංඛ්‍යාවක්. එසේම වගකීම් සහිතව මේ කාරියේ නිරතවීමේ වැදගත්කම නේපාල බලධාරීන් අවධාරණය කරනවා. තමන්ගේ හා අන් අයගේ ජීවිත අනවශ්‍ය ලෙස අවදානමට ලක් නොකර, කඳුකර පරිසරයේ හිතුමතයට කසල නොදමා ක‍්‍රියා කරන මෙන් සියලූ කඳු නගින්නන්ට අවවාද කැරෙනවා.

ලෝකයේ විවිධ රටවල ගැහැනුන් හා පිරිමින් මේ හපන්කම කළත් මේ දක්වා ලාංකිකයන් ඔවුන් අතරට එක් වී නැහැ. වෙනත් හිමාල කඳු තරණය කළ ලාංකිකයන් ගැන ඉඳහිට වාර්තා වෙතත් එවරස්ට් උත්සාහය කැරෙන්නේ පළමු වැනි වතාවටයි.

මේ සඳහා රුපියල් මිලියන 19ක වියදමක් යනවා. බැලූ බැල්මට ලොකු මුදලක් සේ පෙනුනත් මහපාරේ දිවෙන මහජන නියෝජිතයන් රිසි සේ පාවිච්චි කරන පජෙරෝ එකක මිල මීට වඩා වැඩියි. ජයන්ති හා යොහාන් මේ මුදල එක් රැස් කර ගන්නේ සමාගම් කිහිපයක අනුග‍්‍රහයෙන් හා හිතමිතුරන්ගේ දානපති දීමනාවලින්.

පුහුණුවීම් හා මුදල් සෙවීම කරන අතරවාරයේ මීට ටික දිනකට පෙර ඔවුන් මා සමග සම්මුඛ සාකච්ඡාවකට එක් වුණා. මේ දෙදෙනාම ඉමහත් උද්‍යෝගයෙන්, අධිෂ්ඨාන පූර්වකව මේ වික‍්‍රමයට පිවිස ඇති බව ඔවුන් කී දෙයින් හොඳ හැටි පැහැදිලි වුණා.

මේ දක්වා ඔවුන්ගේ කඳු නැගීම් අතරින් වඩාත්ම දුෂ්කර වූයේ නේපාලයේ ඉම්ජා සේ නැගීම බව ඔවුන් කියනවා. එහි අන්තිම නැග්මේදී 70%ක් අයිස්වලින් සැදුනු මුහුණතක් පසුකර යාමටත්, ඉතා සීරුවෙන් පටු හෙල් මුදුනක් තරණය කිරීමටත් සිදු වුණා.

‘මුහුදු මට්ටමින් අඩි 20,000ක් පමණ උසින් ඔබ්බට ඔක්සිජන් හීන වීම නිසා සමස්ත ශරීර ක‍්‍රියාකාරීත්වයම මන්දගාමී වනවා. එයට ටිකෙන් ටික හුරු වීම හා හදිසියේ කිසිවක් නොකිරීම වැදගත්. නිසි පමණට ආහාර හා වතුර ගැනීම අවශ්‍යයි. කිසිදු ආහාර රුචියක් නැති වුවත් ශරීර ශක්තිය දිගටම පවත්වා ගැනීමට කෑම බීම ගැනීම වැදගත්.’  ජයන්ති හා යොහාන් කියනවා.

Sri Lankan Everest Expedition 2016 - logo
Sri Lankan Everest Expedition 2016 – logo

මානසික සෞඛ්‍යයද ඒ සමානවම වැදගත්. එවරස්ට් තරණය අවදානම් සහගත වැඩක්. අවාසනාවන්ත ලෙස එම උත්සාහයේදී මිය යන කඳු නගින්නන්ගේ මළ සිරුරු දින ගණන් හිම අතර රැඳී තිබිය හැකියි. ‘එවන් මළ සිරුරක් දුටුවිට කලබල නොවී, කම්පා නොවී හිත හදා ගැනීමත් අපේ දුෂ්කර කාරියේම එක් අභියෝගයක්.’ ජයන්ති කියනවා.

ඔවුන් මේ එවරස්ට් චාරිකාව හරහා ප‍්‍රණාමයට ලක් කරන්නේ තමන්්ට කවදත් දිරිය හා සවිය දෙන තමන්ගේ පවුල් හා තමන් පෙනී සිටින පොදු අරමුණයි. එනම් ස්ත‍්‍රී පුරුෂ සමානාත්මතාව, සෞඛ්‍ය සම්පන්න දිවිපෙවෙත හා පරිසර සංරක්ෂණය.

තමන්ගේ චාරිකාවේ තොරතුරු හැකි පමණින් ජනමාධ්‍ය හා සමාජ මාධ්‍ය හරහා බෙදා ගැනීමටත් ඔවුන් සැලසුම් කරනවා. දැනටමත් මේ සඳහා නිල ෆේස්බුක් පිටුවක් තිබෙනවා. https://www.facebook.com/Everest-Expedition-Sri-Lanka-2016-841768315935549/?fref=ts  ජයන්ති ට්විටර් හරහාද අලූත් තොරතුරු බෙදා ගන්නවා. @jayfemrock

එවරස්ට් නගින්නේ කුමකටදැයි 1924 ගවේෂණයේ නායක ජෝර්ජ් මැලරිගෙන් නිව්යෝර්ක් ටයිම්ස් පත‍්‍රයේ වාර්තාකරුවකු ඇසුවා. ‘ඒ ඉතින් එය එතැන තිබෙන නිසානෙ’ (Because it’s there!) යයි මැලරි සැහැල්ලූවෙන් පිළිතුරු දුන්නා.

ඇත්තටම එවරස්ට් නැගීම ගැන විවිධ කඳු නගින්නන්ගේ අරමුණු හා ආකල්ප වෙනස්. මේ ප‍්‍රශ්නයම මා ජයන්තිට යොමු කළ විට ඇය කීවේ මෙයයි.

“එවරස්ට් නැගීම මා කුඩා කාලයේ සිටම තිබුණු සිහිනයක්. එම සිහිනය සැබෑ කරගැනීමට මා මහත් උත්සාහයෙන් ක‍්‍රියා කරනවා. එදිනෙදා ජීවන අරගලයෙන් ඔබ්බට යන ක‍්‍රියාවක නිරත වීමට ලැබීම අප ආයාසයෙන් පාදා ගත යුතු අවස්ථාවක්.”

“එවරස්ට් කන්ද ස්වභාවධර්මයේ විශ්මය ජනක ආශ්චර්යමත් නිර්මාණයක්. මුහුදු මට්ටමෙන් ඉතා ඉහළින්ම පිහිටා තිබීම, දේශගුණයට හුරු වීමේ ක‍්‍රියාවලිය හිම මිදෙනා උෂ්ණත්වය සහ ඉක්මනින් වෙනස් වන කාලගුණ තත්ත්වයන්ට අපගේ ගමනේ සියලූම අවස්ථාවන්හිදී මුහුණු දීමට සිදුවනු ඇති. නිසැකවම එය අපට අති දුෂ්කර අභියෝගයක් වේවි,” ජයන්ති පැවැසූවා.

Sri Lanka Everest Expedition 2016: Taking Lanka to the Top of the World

Sri Lankan Everest Expedition 2016 - logo
Sri Lankan Everest Expedition 2016 – logo

In February 2013, I interviewed Imalka de Silva, the first Lankan woman to visit Antarctica. She accomplished this feat in March 2010 when she joined an international team who spent two weeks on an expedition to the frozen continent.

I have just interviewed an experienced Lankan mountaineering duo, Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries, who plan to be the first Sri Lankans to reach the summit of Mt. Everest in the forthcoming Spring mountaineering season.

Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries: Aiming it real high...
Jayanthi Kuru-Utumpala and Johann Peries: Aiming it real high…

They have both individually and as a team successfully completed some of the world’s most challenging treks in Asia, Africa and Latin America – not to mention all key peaks in Sri Lanka.

Mount Everest is located in the Mahalangur mountain range in Nepal and Tibet, and its peak is 8,848 metres (29,029 ft) above sea level. It has so far been reached by over 4,000 people from many countries.

Professionally, Jayanthi is a women’s rights and gender expert while Johann is a hair and make-up designer and performing artist. They are dedicating this climb to their families, to the causes they advocate (conservation, gender equality and healthy living), and to every child, woman and man of Sri Lanka.

They plan to be part of a larger team led by International Mountain Guides (IMG), a globally renowned mountaineering company which has led several successful Mt. Everest expeditions over the past 30 years.

Read my full interview in The Sunday Observer (Sri Lanka), 28 Feb 2016:

Taking Sri Lanka to the Top of the World

At the Summit of Kilimanjaro, highest peak in Africa - Johann Peries on extreme left Jayanthi Kuru-Utumpala 3rd from left
At the Summit of Kilimanjaro, highest peak in Africa – Johann Peries on extreme left Jayanthi Kuru-Utumpala 3rd from left

සිවුමංසල කොලූගැටයා #254: ලක් සමාජයේ නිදන්ගත රාජ උන්මාදය තුරන් කරමු!

Last king of Ceylon, Sri Wickrama Rajasinghe's court
Last king of Ceylon, Sri Wickrama Rajasinghe’s court

In this week’s Ravaya column (appearing in issue of 24 January 2016), I wonder why some people in Sri Lanka – including educated ones – keep clamouring for a return to monarchy that ended 200 years ago.

The Lankan monarchy always remained absolute until it ended in 1815. There were no formal limits to the monarch’s powers, even though Dasa-Raja-Dhamma or the ‘Ten Royal Virtues’ in Buddhism were meant to moderate that power. In practice, many monarchs ignored it.

There was never a local equivalent of the Magna Carta, adopted in medieval England in 1215 as the first formal document stating that a King had to follow the laws of the land (‘Rule of Law’). It guaranteed the rights of individuals against the wishes of the King. This paved the way for trial by jury which means people are tried by their peers and guaranteed the civil rights of the individual.

This was never the case in Sri Lanka where all powerful and feudal king could – and often did – execute anyone who disagreed with him.

Those who clamour for the restoration of monarchy in Sri Lanka don’t know or overlook how feudal, unrestrained and unaccountable the monarchy was. And shrewd politicians use this misplaced desire to project themselves as modern-day monarchs, i.e. figures of veneration who by historical implication need to be treated as ‘above the law’, and custodian of all the state’s wealth. Hmm…

I also look at how Nepal abolished its monarchy in 2008 and Bhutan became a Constitutional Monarchy in recent years – steps towards modernity and democracy.

Controversial song to mark first anniversary of Maithripala Sirisena - later disowned by the Presidential Secretariat of Sri Lanka
Controversial song to mark first anniversary of Maithripala Sirisena – later disowned by the Presidential Secretariat of Sri Lanka

මෛත‍්‍රීපාල සිරිසේන ජනාධිපති පදවියට පත්වී පළමුවන සංවත්සරය නිමිති කර ගෙන නිර්මාණය කළ ‘නුඹ අපේ මිනිහෙක්’ ගීතය මහත් ආන්දෝලනයක් ඇති කළා.

ජනපතිගේ නිජබිම වන පොළොන්නරුවේ අතීත ශ‍්‍රී විභූතිය හා රාජධානිය නිරූපණය කළ මේ ගීතය මගින් සිරිසේන චරිතයට රාජභාවයක් ආරෝපණය කරන්නට තැත් කරනවා යන හැඟීම එය දුටු සමහරුන් තුළ හට ගත්තා.

එවන් අරමුණක් තමන්ට නොතිබිණියැ’යි නිෂ්පාදකයන් පසුව කියා සිටි අතර මෙය කිසිසේත්ම නිල ගීතයක් නොවේයැ’යි ජනාධිපති ලේකම්වරයාට කීමට සිදු වුණා.

මගේ අරමුණ මේ තර්ක විතර්ක ප‍්‍රශ්න කිරීම නොවෙයි. ශ‍්‍රී ලංකාවේ රාජ පෙළපත අවසන් වී වසර 200ක් ගත වූ පසුත් අප සමාජයේ ඇතැම් තලයන්හි රජ කාලයට හා රාජ පාලනයකට ඇති නොමඩනා ලද අතීතකාමය (රාජ-කාමය?) ගැන විග‍්‍රහ කිරීමයි.

මෙය හුදෙක් ශාස්ත‍්‍රීය ගැටලූවක් පමණක් නොවෙයි. රාජකාමය මගින් අපේ සමහරුන්ගේ තර්ක බුද්ධිය මොට කිරීම හෝ අන්ධ කිරීම හෝ සිදු වන බව පෙනෙනවා. ශාස්ත‍්‍රාල උගතුන් ඇතැම් දෙනා පවා මේ අන්ධානුභක්තියට දායක වන්නේ ඉතිහාසය සීරුවෙන් ප‍්‍රතිවිග‍්‍රහ කිරීමෙන්. පුරා විද්‍යාත්මක සාක්ෂිවලට වඩා අර්ධ-ප‍්‍රබන්ධාත්මක හා අතිශයෝක්තිවලින් ගහන වංශ කතා යොදා ගනිමින් මෙරට අතීත ශ‍්‍රී විභූතිය වර්ණනා කරනවා.

අපේ සංස්කෘතික උරුමය හා තාක්ෂණික හපන්කම් ගැන කිසිදු විවාදයක් නැහැ. එය මැදහත් පර්යේෂකයන් විසින් ගවේෂණාත්මකව තහවුරු කර තිබෙනවා.

එහෙත් අතිශයින්ම වැඩවසම් වූ රාජ පාලන ක‍්‍රමය යටතේ සාමාන්‍ය ජනයාගේ ජීවිතය කෙසේ වීද?

රජ පවුලට හා රභූන් සීමිත පිරිසකට දිවි ඇති තෙක් යටත්වැසියන්ව, බයෙන් හා පක්ෂපාතීකමින් සිටි ඔවුන්ට ලොකු සිහින දකින්නට ඉඩක් හෝ කිසිදු මූලික මානව අයිතිවාසිකමක් හෝ තිබුණේ නැහැ. මේ පැතිකඩ යන්තමින් හෝ අපට හෙළි වන්නේ රොබට් නොක්ස් වැනි පිටස්තරයන් තැබූ වාර්තාවල පමණයි.

Painting by Lankan artist Prasanna Weerakkody. http://prasannaweerakkody.com
Painting by Lankan artist Prasanna Weerakkody. http://prasannaweerakkody.com

රජුගේ බලතල සාධාරණව සීමා කැරෙන, බි‍්‍රතාන්‍යයේ 1215දී සම්මත කරගත් මැග්නා කාටාව (Magna Carta) වැනි ලේඛනයක් කිසි දිනෙක අපේ රටේ මතුව ආයේ නැහැ. රජු යම් තරමකට හෝ සවන් දුන්නේ පූජකයන්ට පමණයි. මේ වරප‍්‍රසාදයෙන් පූජකයන් බොහෝ අනිසි ප‍්‍රයෝජන ගත්තා.

සිවුමංසල කොලූගැටයා #217: වසර 800කට පෙර යහපාලන අඩිතාලම දැමූ මැග්නා කාටාව

රජුට එරෙහිව කලාතුරකින් හෝ ප‍්‍රශ්න කළ සියලූ අය රාජ ද්‍රෝහීන් යයි සළකා අත්තනෝමතික ලෙස මරා දමනු ලැබුවා. රාජ්‍යය යනු රජුය යන ප්‍රාථමික අදහස හැමදාමත් පැවතියාග විකල්ප මතවාදයන් හා ස්වාධීන චින්තනය වැනි දෙයට කිසිදු ඉඩක් තිබුණේ නැහැ.

මහරජාණෙනි කියා ගීතවලින් ප‍්‍රශස්ති ලද හිටපු පාලකයන් අප කැඳවා ගෙන යන්නට තැත් කළේත් එබඳු යුගයකටද?

වත්මන් දේශපාලනයට එහා මානයකට අයත් සමාජ විද්‍යාත්මක ප‍්‍රවණතාවක් මෙහි තිබෙනවා.

තමන් පැරණි රජ පෙළපතකින් පැවත එන බව ප‍්‍රසිද්ධියේ කීමට පුරුදු වූ ටික දෙනකු මෑතක් වන තුරු මෙරට සිටියා. එයින් සමහරුන් එය සනාථ කිරීමට පෙළපත් පවුල් ගස් පවා ඉදිරිපත් කළා. එහෙත් ඒ කතා පම්පෝරිවලින් ඔබ්බට ගියේ නැහැ.

වඩා මෑතදී මහජන ඡන්දයෙන් පත්වූ නායකයන්ට පැරණි වැඩවසම් රාජ තත්ත්වය දීමට අදූරදර්ශී වන්දිභට්ටයන් හා සටකපට කලාකරුවන් උත්සාහ කළ සැටි අප දන්නවා.

(හීනමානයක් ඇති?) නායකයන් මේ උත්සාහයන් ඉවසන්නේ හා සමහර රටවැසියන් මේ ප‍්‍රලාප අදහන්නේ ඇයි? ප‍්‍රබන්ධාත්මක රාජ කතා රූප ගතකොට චිත‍්‍රපට යයි ලේබල් ගසා මහජන ප‍්‍රදර්ශනය කරන විට දහස් ගණනින් පෙළ ගැසී ඒවා නරඹන්නේ ඇයි? අවශේෂ වූ රාජකාමය (residual monarchism) මෙයට හේතු විය යුතුයි.

මේ ඓතිහාසික ඇබ්බැහිය නිසාදෝ රජකු හා රාජාණ්ඩුවක් නැවත ලබා ගැනීමේ සිහින දකින සමහර ලාංකිකයන් තවමත් සිටිනවා. ජන ප්‍රවාදයෙන්ද මීට උඩගෙඩි ලැබෙනවා.

1815 මාර්තු 2 වනදා කන්ද උඩරට ගිවිසුම අත්සන් තැබීම සමග සමස්ත ලංකා දිවයින බි‍්‍රතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයට යටත් වුණා. එයින් ටික දිනකට පසු කුංකුනාවේ හිමියන් බිම දිගේ සීරුවෙන් ඇදී යන කුහුඹු පෙළක් දැක ‘අනේ කූඹියනේ, තොපටත් රජෙක් ඉන්නේ’ නම් කව කී බව කියැවෙනවා.

ඔහු තව දුරටත් මෙසේ කීවාලු:

‘රජෙක් ලැබුණෝතින්

එදා කිරිබත් කන්නේ

පෙරහැර කරන්නේ

සාදු නාදෙන් ගිගුම් දෙන්නේ’

එහෙත් මෙහි සත්ත්ව විද්යාත්මක පදනමක් නම් නැහැ. ලෝකයේ මේ දක්වා කුහුඹු විශේෂ 20,000කට වඩා සොයා ගෙන තිබෙනවා. මානවයන්ට පසුව වඩාත්ම සමාජ සංවිධානයක් ඇත්තේ කුහුඹියන්ට බව ඔවුන් අධ්‍යනය කරන කීට විද්‍යාඥයන්ගේ අදහසයි.

Queen Ant and worker ants
Queen Ant and worker ants

ඇත්තටම කුහුඹි ගුලක ඉන්නේ රජෙක් නොවෙයි රැජිනක්. රැජිනට කිසිදු පරිපාලන හෝ විධායක බලයක් නැහැ. ඇගේ එකම කාරිය රජනනයයි. කුහුඹි ප‍්‍රජාවක් ගොඩ නැගුණු විට ඇය දිගටම බිත්තර දැමීම කරනවා. ඇයට අවශ්‍ය ආහාර ලබා දීමත්, අපද්‍රව්‍ය ඉවත ගෙන යාමත් අනෙක් කුහුඹුවන් විසින් කරනු ලබනවා. මෙය ඇගේ සමාජ තත්ත්වයට වඩා වර්ගයාගේ පැවැත්ම සඳහා ක‍්‍රියාත්මක වන පරිණාමීය ආවේගයක් පමණයි.

කුහුඹි රැජින කොලනියක හෙවත් ගුලක සෙසු සියලූ කුහුඹින්ගේ මාතාවයි. සමහර කුහුඹි විශේෂ විරුද්ධ ලිංගිකයන්ගේ සහායකින් තොරව ජෛව පිටපත් බිහි කිරීමට (cloning) සමත්. කුහුඹි විශේෂය අනුව එක ගුලක එක් රැජින කුහුඹියකු හෝ රැජිනන් ගණනාවක් සිටිය හැකියි. මිනිසුන් විසින් රැජින යන නාමය (Queen Ant) යෙදුවත් එහිදී සිදු වන ක‍්‍රියාවලිය මිනිස් සමාජවල රජ පරපුරකට සම කරන්නට බැහැ.

රාජ පාලනය මානව සමාජ පරිණාමයේ එක් අවස්ථාවක් සටහන් කරනවා. එහෙත් අද වන විට බහුතරයක් සමාජ එම අවධිය පසු කර ඉදිරියට ගොස් තිබෙනවා.

21 වන සියවස 2001දී ඇරඹෙන විට දකුණු ආසියානු (සාක්) කලාපයේ රජුන් සහිත රටවල් දෙකක් තිබුණා. එනම් භූතානය හා නේපාලයයි. මේ හිමාලයානු රාජධානි දෙකම ගෙවී ගිය දශක එක හමාර තුළ ලොකු විපර්යාසවලට බඳුන් වුණා. ඔවුන්ගේ අත්දැකීම කෙටියෙන් විමසීම වැදගත්.

භූතානයේ රජ පෙළපතට එතරම් දිගු ඉතිහාසයක් නැහැ. ප‍්‍රාදේශීයව එරට බලයක් තිබූ ප‍්‍රභූවරයකු වූ උග්යන් වංචුක් (Ugyen Wangchuck) 1907දී බි‍්‍රතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේද උදව් ඇතිව සෙසු ප‍්‍රභූන් අබිබවා නැගී සිටියා. එතැන් පටන් ඔහු භූතානයේ මකර රාජ වංශය ඇරඹුවා.

භූතානය කිසි දිනෙක බි‍්‍රතාන්‍ය යටත්විජිතයක් වූයේ නැහැ. එහෙත් භූතානයේ රජුන් බි‍්‍රතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය සමග සහයෝගිතා ගිවිසුමක් අත්සන් කළා. ඒ අනුව ඉන්දියාවේ මහරාජාවරුන්ට බි‍්‍රතාන්‍ය පාලනය යටතේ දී තිබූ නිදහසට සමාන ස්වයංපාලන අයිතියක් භූතානයට ද ලැබුණා. එහෙත් විදේශ සබඳතා හා ජාතික ආරක්ෂාව බි‍්‍රතාන්‍ය අධීක්ෂණය යටතේ පැවතුණා. මේ තත්ත්වය අවසන් වූයේ 1949දීයි.

1907 සිට මේ දක්වා භූතානයේ රජවරුන් පස්දෙනකු රජකම් කොට තිබෙනවා. ඒ අතරින් 1972 සිට 2006 දක්වා රජ කළ ජිග්මේ සිංයේ වංචුක් (Jigme Singye Wangchuck) රජු එරට සෙමින් හා සීරුවෙන් නවීකරණය කිරීම ඇරඹුවා. ලොව ප‍්‍රකට වූ දළ ජාතික සන්තුෂ්ටිය (Gross National Happiness) පිළිබඳ සංකල්පයේ නිර්මාතෘවරයා වූ ඔහු එරටට නව ආණ්ඩුක‍්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් කෙටුම්පත් කළා.

එහෙත් එය සම්මත කරගත්තේ ඔහුගේ පුත් ජිග්මේ කේසර් නම්යල් වංචුක් (Jigme Khesar Namgyel Wangchuck) 2006 දෙසැම්බරයේ කිරුළ භාර ගත් පසුවයි. මේ දක්වාත් රජ කරන මේ පස්වන භූතාන රජු, සිය රටට ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය හඳුන්වා දුන්නා.

ඒ අනුව අසීමිත බලතල සහිත රජකු වෙනුවට දැන් භූතානයේ ඇත්තේ ව්‍යවස්ථානුකූල රාජ්‍ය පාලනයක් (Constitutional Monarchy). මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත් වන පාර්ලිමේන්තුවක් ආණ්ඩු කරනවා. රටේ රාජ්‍ය නායකයා ලෙස සීමිත හා නිශ්චිත බලයක් රජුට තිබෙනවා. මෙය බි‍්‍රතාන්‍යයේ හා තායිලන්තයේ රජුන්ට සම කළ හැකියි.

සියවස් ගණනක් පැවති වැඩසම් සම්ප‍්‍රදායකින් නූතන ජනසම්මතවාදී රාජ්‍ය පාලනයකට එක් පරම්පරාවක් තුළ පිවිසෙන්නට භූතානයට හැකිව තිබෙනවා. හොඳ අධ්‍යාපනයක් ලැබූ, රට ලෝකය ගැන අවබෝධයක් ඇති රජ පෙළපතක් සිටීම ඔවුන්ගේ භාග්‍යය වුණා.

එහෙත් ඔවුන්ගේ අසල්වැසි නේපාලයේ තත්ත්වය ඊට හාත්පසින්ම වෙනස්.

නේපාලය රාජධානියක් ලෙස පිහිටුවනු ලැබුවේ 1788දී. වෙනම පාලනය වූ ප‍්‍රාදේශීය රාජධානි කිහිපයක් එක්සත් කළ ප‍්‍රථම රජු වූයේ ප‍්‍රිත්වි නාරයන් ෂා (Prithvi Narayan Shah). එතැන් පටන් 2008 දක්වා වසර 220ක කාලයක් පුරා ෂා පෙළපතේ රජුන් 14 දෙනකු නේපාලය පාලනය කළා. මෙයින් යම් වකවානුවකදී බි‍්‍රතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ ආරක්ෂාව ලබා ගත්ත ද නේපාලය ද කිසි දිනෙක යටත් විජිතයක් වූයේ නැහැ.

බොහෝ කාලයක් පුරා අසීමිත බලැති වැඩවසම් රාජ පාලනයක් තිබූ නේපාලයේ ජන උද්ඝෝෂණවලට ප‍්‍රතිචාරයක් ලෙස 1990දී ව්‍යවස්ථාවක් හඳුන්වා දෙනු ලැබුවා. මේ අනුව ඡන්දයෙන් තෝරා පත් කර ගන්නා පාර්ලිමේන්තුවකට ආණ්ඩුකරණය භාර වූ අතර රජු ව්‍යවස්ථානුකූලව රජකු බවට පත්වුණා.

1996දී මාවෝවාදී නේපාල කොමියුනිස්ට් පක්ෂය, එරට රාජ පෙළපත මුළුමනින්ම ප‍්‍රතික්ෂේප කරමින් රට ජනරජයක් බවට පත් කිරීම සඳහා සන්නද්ධ අරගලයක් ඇරඹුවා. 1996-2006 දශකය තුළ ඇවිලී ගිය නේපාල සිවිල් යුද්ධයෙන් 12,000කට වැඩි සංඛ්‍යාවක් මිය ගොස් රට අරාජික තත්ත්වයට මුහුණ දුන්නා.

තත්ත්වය බැරෑරුම් වූ විට රටේ ව්‍යවස්ථාව අත්හිට වූ ඥානේන්ද්‍ර රජු, 2005 පෙබරවාරි 1 වනදා සිට ආඥාදායක ඍජු පාලනයක් ඇරඹුවා.

ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදයේ අඩුපාඩු ඇතත් නැවතත් වැඩවසම් රාජ්‍ය පාලනයකට නතු වීමට නොකැමැති වූ ලක්ෂ සංඛ්‍යාත නේපාල ජාතිකයෝ රජුට එරෙහිව දිගින් දිගටම වීදි උද්ඝෝෂණ කළා. දැඩි මර්දනයක් හරහාත් තත්ත්වය සමනය කර ගන්නට බැරි වූ විට රජු පියවරක් ආපස්සට ගත්තා.

2006 අපේ‍්‍රල් මස අසීමිත බලතල අත්හැරි රජු නැවත එරට පාර්ලිමේන්තුවට ආණ්ඩුකරණයට ඉඩ දුන්නා. 2006 නොවැම්බර් 21දා සිවිල් යුද්ධය හමාර වූයේ මාවෝවාදීන් හා නව රජය අතර සාම ගිවිසුමක් අත්සන් කිරීමෙන්.

2007 ජනවාරියේ එරට පාර්ලිමේන්තුව නීත්‍යනුකූල ලෙස රජුගේ බලතල සියල්ල අත්හිට වූවා. අන්තිමේදී 2008 මැයි 28 වැනිදා රාජ පාලනය මුළුමනින් තුරන් කොට, නේපාලය ජනරජයක් බවට ව්‍යවස්ථානුකූලව පත් වුණා.

මෙසේ මා සම්පිණ්ඩනය කළේ සංකීර්ණ ක‍්‍රියාවලියක්. එය තවමත් පරිපූර්ණ වී නැහැ. එහෙත් අසීමිත බලැති වැඩවසම් රජකු හා රජ පෙළපතක් නූතන රාජ්‍යයකට අවශ්‍ය නැති බව නම් නේපාල වැසියන් අති බහුතරයකගේ පිළිගැනීමයි.

මේ දකුණු ආසියාතික දෙරටේම ජාතික මට්ටමේ රාජ පාලනයක් පැවතියේ සාපේක්ෂව කෙටි කාලයක් බවත්, එනිසා එරටවල රාජ ඇබ්බැහිය එතරම් කිඳා බැස නොතිබූ බවත් කියා යමකුට තර්ක කළ හැකියි. එහෙත් අපටත් වඩා දිගු හා ප්‍රෞඨ රාජ වංශයන් පැවති ඊජිප්තුව, ඉරානය (පර්සියාව) හා භාරතය වැනි රටවල අපේ මෙන් රාජ උන්මාදයක් දක්නට නැහැ. මේ ඇයි?

ඊජිප්තුවේ 1 වන ෆාරුක් රජු (1920-1965) වරක් කීවේ ‘අන්තිමේදී ලෝකයේ ඉතිරි වනු ඇත්තේ බි‍්‍රතාන්‍ය රජුත්, කාඞ් කුට්ටමේ රජුන් හතර දෙනාත් පමණයි.’ සමහර විට මෙය යම් දිනෙක සැබෑ වේවි. එහෙත් අසීමිත බලතල සතු වැඩවසම් රජවරුන්ට නම් ශිෂ්ට ලෝකයේ තව දුරටත් ඉඩක් නැති බව නම් පැහැදිලියි.

මේ රාජ උන්මාදය වත්මන් සමාජයට උචිත වූවක් නොවෙයිග ඉතිහාසඥ ආචාර්ය නිර්මාල් රන්ජිත් දේවසිරි මෙයට අදාලව 2015 මැදදී මෙසේ කීවා:

“රජෙක් සදහා වන ෆැන්ටසිමය ආකර්ශනය මිනිස් විෂයේ සැකැස්ම සමග සම්බන්ධිත වූවකි. මෙම ෆැන්ටසිය නවීන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී දේශපාලන පරිකල්පනය සමග ප්‍රතිවිරෝධී වේ. කෙසේ වෙතත් දේශපාලන වශ‍ෙයන් ප්‍රජාතන්ත්‍රීකරණය මුහුකුරා ගිය සමාජවල මේ ගැටලුවට ප්‍රායෝගික විසදුමක් සොයාගෙන ඇත. ඒ රජෙක් හෝ රැජනක් සංකේතාත්මක වශයෙන් දේශපාලන ධූරාවලියේ ඉහලින් තබා ගැනීමෙනි. මේ මගින් පොදුජන දේශපාලන ෆැන්ටසිය සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රීය ආණ්ඩුකරණය අතර ඇති විය හැකි ආතතිය සමනය කර ගෙන ඇත.

“අරාබි ලොකය මේ ගැටලුව විසදා නොගැනීම පිළිබද වර්තමානයේ හොදම උදාහරණයයි. ජර්මනියේ හිට්ලර් පිළීබද උදාහරණයද එවැන්නකි. ලංකාවේ මහින්දවාදයද මේ ගැටලුව තුළ හිරවී ඇත. එය විසින් රජෙක් පිළිබද පොදුජන ෆැන්ටසිය හා දේශප්‍රෙමය පිළිබද ව්‍යාජ දෘෂ්ටිවාදී පිරිවැස්ම උපයෝගී කර ගෙන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ආණ්ඩුකරණය අඩස්සිගත කරනු ලැබ ඇත. මේ ප්‍රවණතාවය පරාජය කිරීම වර්තමානයේ ලංකාවේ ප්‍රමුඛ දේශපාලන අවශ්‍යතාවයයි.”

සිවුමංසල කොලූගැටයා #218: භූමිකම්පා, අනුකම්පා සහ මෝඩකම්පා

_82566881_nepal_earthquake_624

In this week’s Ravaya column (in Sinhala, published in issue of 10 May 2015), I explore the aftermath of the major earthquake that hit Nepal on 25 April 2015, causing widespread damage. I quote Nepali experts and activists on how the lack of preparedness aggravated impact, and the challenge of recovery that now faces Nepali society.

I quote my journalist and activist friend Kanak Mani Dixit, who wrote on May 1: “There’s nothing to do but to try to convert the Great Nepal Earthquake of 2015 into an opportunity to transform the conduct of politics and in the process lift up Nepal at least from the status of a ‘least developed nation’ to that of a ‘developing nation’. For a beginning to be made in that direction, the polity must be jolted out of its stu­por. Only then can the advantages Nepal has—of nature, history and demography—be fully realised.”

I also comment on outrageous claim by some religious nuts who make a bizarre claim that Nepal’s earthquake was “karmic justice” for the sacrifice of some 5,000 buffaloes for a religious festival held last year. I paraphrase in Sinhala these words by young Lankan blogger Yudhanjaya Wijeratne.

After the Nepal Earthquake on 25 April 2015
After the Nepal Earthquake on 25 April 2015

2015 අපේ‍්‍රල් 25 වැනිදා මධ්‍යහනයේ සිදු වූ ප‍්‍රබල භූමිකම්පාවකින් නේපාලයේ බරපතල ආපදාවක් සිදු කළා. කම්පන මාපකයේ 7.8ක් ලෙස ගණනය කළ භූමිකම්පාවේ කේන්ද්‍රය වූයේ නේපාල අගනුවර කත්මණ්ඩු සිට කි.මී. 80ක් පමණ ඊසාන දිගින්.

එම භූමිකම්පාවෙන් හා ඉනික්බිති හට ගත් පසුකම්පා (aftershocks) රැසක් නිසා නේපාලය පුරා බෙහෙවින් ජීවිත හානි හා දේපළ හානි සිදු වූවා. එතරම්ම දරුණු නොවූවත් අසල්වැසි උතුරු ඉන්දියාවේ, බංග්ලාදේශයේ, භූතානයේ හා චීනයේ ටිබෙට් ප‍්‍රාන්තයේ ද මේ කම්පා බලපෑම තිබුණා.

භූමිකම්පා යනු මුළුමනින් ස්වාභාවික සිදුවීමක්. භූමිකම්පා හට ගැනීමට හේතුව පෘථිවි අභ්‍යන්තරයේ නිරන්තරයෙන් සිදු වන විපර්යාස බව විද්‍යාඥයන් කියනවාග භූවිද්‍යාත්මක තැටිවල (tectonic plate) මායිමේ භූ චලන ඇති වන බවත් දන්නා කරුණක්.

භූ විද්‍යාත්මකව සලකන විට හිමාලය කඳුවැටිය ලෝකයේ වයසින් අඩුම කඳුවැටියක්. එය බිහි වූයේ මීට අවුරුදු මිලියන 50කට පමණ පෙර ඉන්දියාව හා ලංකා දුපත රැගත් ඉන්දු භූ විද්‍යා තැටිය (Indian tectonic plate) උතුරු දෙසට ටිකෙන් ටික ඇදී ගොස් සෙසු ආසියාව හා යුරෝපය පවතින යුරේසියානු භූ තැටිය (Eurasian Plate) සමග ගැටීම නිසයි.

මේ මහා භූ තැටි දෙක එකිනෙක තෙරපීම නිසා කාලයාගේ ඇවෑමෙන් හිමාල කඳුවැටිය ඉහළට මතුවී ආවා. එය දැන් තරමක් සන්සුන්ව ඇතත් පොළොව යටින් තවමත් මේ තැටි දෙකේ නොනිමෙන ගැටීමක් පවතිනවා. වසරකට මිලීමීටර් 67ක් පමණ ඉන්දියානු තැටිය තවත් ටිබෙට් සානුව තුළට කිඳා බසිනවා. මෙය ඉතා කෙටි දුරක් වුවත් දැවැන්ත භූමි සමුදායක් මෙසේ තෙරපෙන විට අධික පීඩනයක් හට ගන්නවා. වසරක් පාසා ගොඩ නැගෙන මේ පීඩනය දශක කිහිපයකට වරක් එක්වරම නිදහස් වනවා. උතුරු ඉන්දියාවේ භූමිකම්පා සිදු වන්නේ එවිටයි.

භූමිකම්පා කවදා කොතැනක් කේන්ද්‍ර කර ගෙන සිදුවේදැ’යි කිසිදු භූ විද්‍යාඥයකුට හෝ වෙනත් කිසිදු පිළිගත් ශාස්ත‍්‍රයකට කල් තබා කියන්නට බැහැ.

අපේ‍්‍රල් 25 භූමිකම්පාව නොසිතූ මොහොතක සිදු වුවත් එය අපේක්ෂිත වූවක්. ගෙවී ගිය වසර 100 තුළ නේපාලයේ ප‍්‍රබල භූමිකම්පා 4ක් සිදුව තිබෙනවා. 1934 ජනවාරි 15 වැනිදා මෙයටත් වඩා ප‍්‍රබල (කම්පන මානයේ 8.0ක් සටහන් කළ) භූමිකම්පාවක් සිදු වුණා. උතුරු ඉන්දියාවටද සැරෙන් දැනුණු එයින් ජනයා 16,000ක් පමණ මිය ගොස් බරපතළ දේපළ හානි කළා.

ප‍්‍රබල භූමිකම්පාවක් සිදුවීමට නියමිත බව නම් නේපාල වැසියෝ වසර ගණනාවක සිට දැන සිටියා. ආසන්න වශයෙන් වසර 50-60කට වරක් මේ ප‍්‍රදේශවල ප‍්‍රබල භූමිකම්පාවක් සිදු වන බවට ඓතිහාසික වාර්තා අනුව අනුමාන කළ හැකි වුණා. එයට මුහුණදීමේ සූදානමක් වසර 20ක පමණ පෙර පටන් නේපාල විද්‍යාඥයන් හා සිවිල් සමාජ ක‍්‍රියාකාරිකයන් ඇරඹුවා.

ඒ අනුව අලූතෙන් ඉදි කරන ගොඩනැගිලිවල සැකිල්ල යම් පමණක භූචලනයන්ට ඔරොත්තු දිය හැකි අන්දමේ අමතර සවියක් හා උපක‍්‍රම යෙදීම ප‍්‍රවර්ධනය කළා. (ජපානය වැනි භූමිකම්පා නිතර සිදුවන රටවල සියලූ ගොඩනැගිලි තනන්නේ මෙලෙසයි.) දැනට පවතින ගොඩනැගිලි යම් පිරිද්දීම් හා උපක‍්‍රම මගින් සවිමත් කරනු ලැබුවා (retro-fitting). විශේෂයෙන් ජනයා එක් රැස්වන පාසල්, රෝහල් හා කාර්යාල වැනි ස්ථාන.

මීට අමතරව භූමිකම්පාවක් හට ගන්නා මොහොතේදී එසැණින් ගතයුතු පියවර මොනවාදැ’යි එරට වැසියන් හැකිතාක් දැනුවත් කෙරුණා.

මේ සියල්ල කළේ රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන හා විද්වතුන්. දේශපාලන කඹ ඇදීම්වල වසර ගණනක් ඇලී ගැලී සිටින එරට දේශපාලකයන් හෝ රාජ්‍ය නිලධාරීන් මේ තරම් මහජන ආරක්ෂාවට වැදගත් කරුණක් ගැන ඇති තරම් අවධානය යොමු කළේ නැහැ. කොටින්ම කිවහොත් වසර 5කට පෙර කෙටුම්පත් කරන ලද ආපදා කළමනාකරණ පනත තවම සම්මත කරන්නවත් එරට පාර්ලිමේන්තුව උනන්දු වී නැහැ.

SciDev.Net 26 April 2015: Nepal caught unprepared for disasters

Volunteers help remove debris of a building that collapsed at Durbar Square, after an earthquake in Kathmandu, Nepal, Saturday, April 25, 2015. A strong magnitude-7.9 earthquake shook Nepal's capital and the densely populated Kathmandu Valley before noon Saturday, causing extensive damage with toppled walls and collapsed buildings, officials said. (AP Photo/ Niranjan Shrestha)
Volunteers help remove debris of a building that collapsed at Durbar Square, after an earthquake in Kathmandu, Nepal, Saturday, April 25, 2015. A strong magnitude-7.9 earthquake shook Nepal’s capital and the densely populated Kathmandu Valley before noon Saturday, causing extensive damage with toppled walls and collapsed buildings, officials said. (AP Photo/ Niranjan Shrestha)

දියුණු රටක් වන ජපානයේ කලක සිට අනුගමනය කරන සමහර ආරක්ෂණ පියවර, ආසියාවේ ඉතා දුප්පත් රටක් වන නේපාලයට ගැළපෙන පරිදි හැඩගසා ගන්නටද සමාජ ක‍්‍රියාකාරිකයෝ පියවර ගත්තා. උදාහරණයකට ගෙල වටා මාලයක් මෙන් නිරතුරුව විසල් එකක් පැළඳීම. (විසල් එක පැළඳ සිටියහොත් කඩා වැටුණු ගොඩනැගිලි සුන්බුන් අතර තමා කොටු වූ විට බේරා ගන්නට එන අයට යම් ඉඟියක් දිය හැකියි.) නේපාල භූමිකම්පා තාක්ෂණ සංගමය (Nepal Society for Earthquake Technology) නම් රාජ්‍ය නොවන සංවිධානය 1990 ගණන්වල සිට මෙබඳු උපදෙස් එරට ජනයාට දෙනවා.

නේපාල වැසියන්ට සිදු වුණේ තමාගේ ආරක්ෂාව තමන්ම සලසා ගන්නට සිදු වීමයි. එහෙත් අකාර්යක්ෂම, නිසි සම්බන්ධීකරණයකින් තොර වූ එරට රාජ්‍ය අංශයට මේ මහා ආපදාවට හරිහැටි ප‍්‍රතිචාර දැක්විය නොහැකි වුණා.

දේශපාලකයන් තුෂ්නිම්භූත වී ගිය බවත්, නිලධාරීන් කරකියා ගන්නට කිසිවක් නැතිව අසරණ වූ බවත් මගේ නේපාල මිතුරන් සමාජ මාධ්‍යවල වාර්තා කළා. මේ ජාතික හිදැස පිරවීමට ස්වේච්ඡුාවෙන් හා කැපවීමෙන් පෙරට ආවේ එරට වෘත්තිකයන් (විශේෂයෙන් වෛද්‍යවරුන් හා ඉංජිනේරුවන්) හා ප‍්‍රබල ලෙස පවතින රාජ්‍ය නොවන සංවිධානයි.

දේශපාලන අස්ථාවර බව නිසා නේපාලයේ පළාත් පාලන ආයතන සඳහා වසර 12කට වැඩි කලක් මැතිවරණ පවත්වා නැහැ. මේ නිසා ප‍්‍රාදේශීය මට්ටමින් ක‍්‍රියාත්මක විය හැකිව තිබූ යාන්ත‍්‍රණයද අකර්මණ්‍ය වෙලා.

නේපාලයේ යහපාලනය හා ජනතා පෙළගැස්ම ගැන සක‍්‍රියව මැදිහත් වී සිටින මා මිත‍්‍ර පත‍්‍ර කතුවර කනක් මානි ඩික්සිත් මේ තත්ත්වය මෙසේ විග‍්‍රහ කරනවා.

‘‘විටින් විට හට ගන්නා සොබාවික ආපදාවලට අමතරව නේපාලයට සදාකාලිකව උරුම වී තිබෙන මිනිසා අතින් බිහි වූ ආපදාවක් තිබෙනවා. ඒ තමයි අපේ ආත්මාර්ථකාමී හා අදක්ෂ දේශපාලකයෝ. භූමිකම්පා උවදුර ගැන විද්වතුන් හා සිවිල් සංවිධාන කෙතරම් කීවත් එය නොතකා ඔවුන්ගේම දුෂණ, වංචා හා අඩදබර කරමින් සිටි දේශපාලකයන් පාලක පක්ෂ විපක්ෂ දෙකේම බහුතරයයි. රටම අසරණ වූ මේ අවස්ථවේවත් දේශපාලකයන් නායකත්වය දෙන්නට පෙරට එන්නේ නැහැ.

‘‘ජනතාවට දැන් මේ රොත්තම එපා වෙලා. විදෙස් රටවල ද උදව් ඇතිව හැකි පමණින් අපටම තමයි මේ ආපදාවෙන් පසු යළි හිස ඔසවන්නට සිදුව ඇත්තේ. දේශපාලකයන්ට හා නිලධාරීන්ට අප කියන්නේ මෙයයි; අඩුතරමින් අප අපටම සහන සලසා ගන්නා විට එයට බාධා නොකර පසෙකට වී සිටින්න. හැකි නම් පමණක් නිසි නායකත්වය පමා වී හෝ ලබා දෙන්න!’’

Outlook magazine, 1 May 2015: Alarms For The Sirsastas: It will be good if Nepal’s lazy, grasping politicians wake up by Kanak Mani Dixit

Earthquakes don't kill; poorly constructed buildings do
Earthquakes don’t kill; poorly constructed buildings do

නේපාලය මුහුණ දෙන තවත් ලොකු අභියෝගයක් කනක් පෙන්වා දෙනවා. එනම් රටේ ජනගහනයෙන් 10%කටත් වැඩි පිරිසක් (මිලියන් 2.2ක් පමණ) මැදපෙරදිග, ඉන්දියාවේ හෝ මැලේසියාවේ ශ‍්‍රමිකයන් ලෙස සේවය කිරීමයි. එරටින් පිටරට යන බහුතරය පිරිමි නිසා බොහෝ ප‍්‍රදේශවල තරුණ වියේ පිරිමින් ඉතා අඩුයි. සුන්බුන් ඉවත් කිරීම වැනි දෙයට අසල්වැසි රටවලින් පැමිණි හමුදා හා අනෙක් ස්වේච්ඡුා සිවිල් ක‍්‍රියාකාරිකයන්ගේ උදව් ඕනෑ වී තිබෙනවා.

බොහෝ දුක් කරදර මැද එදිනෙදා ජීවිතය ගෙවන සාමාන්‍ය නේපාල වැසියන් මේ ආපදාව නිසා වඩාත් පීඩිතව සිටියත්, ඔවුන්ගේ දරා ගැනීමේ හැකියාව ඉතා ඉහළයි. මේ නිසා (දින කිහිපයක් ශෝක වීමෙන් පසු) යළි ඉදි කිරීම හා ජීවනෝපායන් යළි ගොඩනගා ගැනීම ගැන දැන් ඔවුන් ක‍්‍රියාත්මක වනවා. විදේශවලින් උදව්වට ආ අය මේ ප‍්‍රත්‍යස්ථතාව (resilience) ගැන මවිත වෙනවා.

නේපාලයේ මේ දිරිය මිනිසුන් හා ගැහැනුන් ඛේදවාචකයකින් පසු යළි නැගී සිටීමට වෙර දරන විට අපේ රටේ සමහරුන් කරන්නේ කුමක්ද? මේ අහිංසකයන්ගේ විපත ගැන අනුකම්පා වනු හෝ හැකි පමණින් උපකාර කරනු වෙනුවට අවිද්යාත්මක තර්ක මතු කරමින් කාලකණ්ණි වින්දනයක් ලැබීමයි.

ඇතැම් දෙනා මේ විපතින් තම පටු තර්ක සනාථ කරන්නට තැත් කරනු අප පසුගිය දිනවල දුටුවා. හින්දු ආගමික සම්ප්‍රදායකට සතුන් රැසක් බිලි දුන් පූජා කළ නිසා මහා භූමිකම්පාව කර්ම විපාකයක්ලු! මේ තර්කය මොහොතකට පිලිගතහොත්, අපේ ජනයා 40,000ක් පැය කිහිපයක් තුළ මරණයට පත් කළ 2004 සුනාමිය කිනම් මහා “පාපයක” විපාකයද?

සමහර පරිසරවේදීන් කියන්නේ මිහිතලය නේපාලයට දඩුවම් කළාලු. මෙහි සම්පූර්ණ අවිද්‍යාත්මක තර්කය එක සැනන් බැහැර කළ හැකියි.

පෘථිවිය සක‍්‍රිය ග‍්‍රහලෝකයක් ලෙස එහි අභ්‍යන්තරයේ භූවිද්‍යාත්මක ක‍්‍රියාදාමයන් නිරතුරුව සිදු වනවා. මානවයන් මිහිපිට බිහි වන්නට බොහෝ කලකට පෙරත් භූමිකම්පා සිදු වුණා. අනාගතයේ යම් දිනෙක මානවයන් මිහිපිටින් තුරන් වී ගිය පසුද මේ සක‍්‍රියත්වය පවතිනු ඇති. ඒ නිසා මේ ආකාරයේ ආපදා කිසිසේත්ම මානව ක‍්‍රියාදාමය සමග පටලවා නොගත යුතුයි. භූමිකම්පා හා ගිනි කඳු විදාරණය යනු මිහිතලය අපට දඬුවම්දීමක් නොවෙයි.

2013 ජූනි 2දා මා ලියූ පරිදි: “අප කෙතරම් ආදරයෙන්, භක්තියෙන් හා ගෞරවයෙන් මිහිතලයට සැළකුවත් එහි භෞතික රියාකාරිත්වය නිසා විටින් විට අපට ස්වාභාවික ආපදා හා වෙනත් උවදුරුවලට මුහුණ දීමට සිදු වනවා. අප මිහිතලය රැක ගත හොත් එය අපව රැක ගනීවි යන්න විද්යාත්මකව නිවැරදි දැක්මක් නොවෙයි.

2 June 2013: සිවුමංසල කොලූගැටයා #120: මිහිතල මෑණියෝ ද? මිහිතල අම්මණ්ඩි ද?

මේ සියල්ල පසෙක තබමුග අසල් වැසියකුට දුකක් කරදරයක් වූ විටෙක එය තම පිලේ ර්‍ණවැඩි උතුම් බව” පෙන්වන තර්කයක් බවට පෙරළා ගැනීම කෙතරම් පහත් ක්‍රියාවක්ද?

මේ ගැන හොඳ විචාරයක් බ්ලොග් ලේඛක යුධන්ජය විජේරත්න ඉංග‍්‍රීසියෙන් ලියා තිබෙනවා. ඔහුගේ පණිවුඩය සැකෙවින් මෙයයි:

‘‘නේපාලයේ මිය ගිය දහස් ගණනක් ජනයා ගැන අනුකම්පා උපදවා ගන්නට බැරි නම් නිහඬව සිටින්න. මහා ඛේදවාචකයක් වැරදි ලෙස විග‍්‍රහ කොට එය කර්ම විපාකයක්යැ’යි උද්දාමයට පත් නොවන්න. භූමිකම්පා ඇති වන්නේ කර්ම විපාකයට නොව භූ විද්‍යාත්මක තැටිවල චලනයෙන්. මීහරකුන්ගේ මරණයන් හා මේ ස්වාභාවික ප‍්‍රවාහයන් අතර හේතු-ඵල සම්බන්ධයක් ඔබ යන්තමින් හෝ පිළිගන්නවා නම් අපෙ විද්‍යා අධ්‍යාපනය මුළුමනින්ම අසාර්ථක වී ඇති බව පැහැදිලියි.’’

See: Nepal’s Earthquake: Nature, not Karma

Illustration by Outlook magazine India
Illustration by Outlook magazine India

South Asian race each other to set world records in ‘human national flag’

The Tudikhel open ground in central Kathmandu is transformed into a large flag holder as 35,000 Nepalese break the world record for the biggest human flag - 23 August 2014 - Photo by AFP/Getty Images
The Tudikhel open ground in central Kathmandu is transformed into a large flag holder as 35,000 Nepalese break the world record for the biggest human flag – 23 August 2014 – Photo by AFP/Getty Images

If there’s one thing (many) South Asian nations have in abundance, it’s people. Now, countries of this populous region are competing to hold the world record in an unusual phenomenon called the human national flag.

On 23 August 2014, more than 35,000 Nepalese came together in Kathmandu’s city centre to form the world’s largest “human national flag”. The feat was best seen from the air, and had a special visual significance too: the Himalayan nation has the world’s only flag which is not a quadrilateral (it’s made up of two triangles).

Yahoo News http://news.yahoo.com/nepalese-attempt-worlds-largest-human-flag-record-102255975.html

The exercise was billed as an effort to ‘unite the hearts of Nepal’. As seen from the Facebook page (https://www.facebook.com/events/1521476671414710/), it entailed plenty of preparation. Unless you’re in North Korea, getting thousands of people to perform an act of mass coordination isn’t easy.

If Guinness World Records accepts this claim based on photographic and video evidence, Nepal will replace Pakistan as current record holder. On 15 February 2014, a total of 28,957 people came together at the National Hockey Stadium in Lahore to make up their flag during Punjab Youth Festival 2014. http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/2000/largest-human-national-flag

On 5 February 2014, a total of 28,957 Pakistanis came together at the National Hockey Stadium in Lahore to create their national flag
On 5 February 2014, a total of 28,957 Pakistanis came together at the National Hockey Stadium in Lahore to create their national flag

Pakistanis beat Bangladesh to this record. A total of 27,117 volunteers, mostly students, stood up with red and green blocks to form their flag at the National Parade Ground in Sher-e-Bangla Nagar in Dhaka on 16 December 2013. They stood there for 6 minutes 16 seconds, though the requirement for setting a new world record was 5 minutes.

My friend Shahidul Alam photographed it from the air – see: http://www.driknews.com/issue/849

Bangladesh human national flag created at the National Parade Ground in Sher-e-Bangla Nagar in Dhaka on 16 December 2013. Photo by Shahidul Alam/Drik News
Bangladesh human national flag created at the National Parade Ground in Sher-e-Bangla Nagar in Dhaka on 16 December 2013. Photo by Shahidul Alam/Drik News

So here’s a chance for Sri Lanka’s patriots to literally fly their flag into a world record. Of course, coordinating the creation of the Lion Flag will be more demanding (making up Pakistani and Bangladeshi flags is relatively easier than Nepal’s).

Who’s willing to take up this little challenge?

සිවුමංසල කොලූගැටයා #164: දකුණු ආසියාව කුල්මත් කළ හුරුබුහුටි මීනා

This week’s Ravaya column (in Sinhala) is about the Meena Communication Initiative, which used animations and popular culture to discuss serious messages related to the girl child in South Asia.

I covered the same ground in an English column some weeks ago: January 2014: When Worlds Collide 96: Before Malala Came Meena…

Meena and Mithu

මීනා කෙලිලොල් හා හුරුබුහුටි දැරියක්. වයස අවුරුදු 9 – 10ක් පමණ ඇති. ඇයට වැඩිමහලූ අයියා කෙනකුත්, අතදරු වියේ පසු වන නංගි කෙනකුත් ඉන්නවා. ඇගේ මව, පියා සහ ආච්චි සමග පවුල වාසය කරන්නේ සරල ගැමි ගෙදරක. ඔවුන්ගේ ගම්මානය දකුණු ආසියාවේ යම් තැනෙක, ඕනෑම තැනෙක විය හැකියි.

ඇත්තටම කිවහොත් මීනා කාටූන් චරිතයක්. එහෙත් ගෙවී ගිය දශක දෙක පුරා මීනාගේ කථා ටෙලිවිෂන් හා චිත‍්‍රකථා පොත් හරහා රස විදින මිලියන් ගණනක් දකුණු ආසියාවේ දරු දැරියන්ට හා වැඩිහිටියන්ට නම් මීනා ඇතුඵ පවුලේ උදවිය හරියට ජීවමාන චරිත වගෙයි.

එක්සත් ජාතීන්ගේ ළමා අරමුදල හෙවත් යුනිසෙෆ් (Unicef) ආයතනය ලොව දක්‍ෂ කාටූන් ශිල්පීන් හා සන්නිවේදනක පිරිසක් සමග එක්ව නිර්මාණය කළ මීනා කථා මාලාව, මෑත කාලයේ සංවර්ධන පණිවුඩ හා ජනපි‍්‍රය සංස්කෘතිය මනා සේ යා කළ සාර්ථක උත්සාහයක්.

1990දී ලෝකයේ රාජ්‍යයන් විසින් සම්මත කර ගත් ළමා අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ ලෝක සම්මුතියේ කියැවෙන විවිධ අයිතීන් දකුණු ආසියාතික දැරියන්ට අදාල වන ආකාරය ගැන මීනා කථාවලින් රසවත්ව විවරණය කරනු ලැබුවා. නීති හෝ පිළිවෙත් ගැන කිසිවක් සඳහන් නොකොට එය මුළුමනින් ම මතු කරන්නේ කථා හරහායි.

දකුණු ආසියාවේ (සාක් කලාපයේ) රටවල ගැහැණු දරුවන් මුහුණ දෙන අභියෝග හා ඔවුන්ට නිසි අයිතීන් හා රැකවරණය ලබා දෙන්නට සමාජයට ඇති වගකීම් ගැන සරලවත්, විචිත‍්‍රවත් කියා දෙන මීනා කථා ඇරඹුණේ 1990 දශකය මුලදී බංග්ලාදේශයෙන්. ඇගේ මාධ්‍ය චාරිකාව මුල් යුගයේ පටන් මහත් ඕනෑකමින් අධ්‍යයනය කළ කෙනකු ලෙස මා එය සැකෙවින් බෙදා ගන්නට කැමතියි.

Meena originator Neill McKee
Meena originator Neill McKee

මීනා චරිතයේ හා කථා මාලාවේ නිර්මාතෘවරයා කැනේඩියානු ජාතික සන්නිවේදක නීල් මැකී (Neill Mckee). 1990 දශකය ඇරැඹෙන විට ඔහු යුනිසෙෆ් ආයතනයේ බංග්ලාදේශ් කාර්යාලයේ සන්නිවේදන ප‍්‍රධානියාව සිටියා.

ගතානුගතික දකුණු ආසියාතික ජන සමාජයන්හි පිරිමි දරුවන්ට ලැබෙන සැළකිල්ල හා ප‍්‍රමුඛත්වය බොහෝ විට එම පවුල්වල ගැහැණු දරුවන්ට නොලැබීම යුනිසෙෆ් අවධානයට ලක්ව තිබුණා. මේ නිසා ගැහැණු දරුවන්ගේ අධ්‍යාපනය, සෞඛ්‍යය, පෝෂණය හා අනාගතය අඩාල වන බවත්, මේ සමාජයීය ආකල්ප ටිකෙන් ටික වෙනස් කළ යුතු බවත් යුනිසෙෆ් තේරුම් ගත්තා.

මෙබඳු කිදා බැස ගත් ආකල්පවලට එක එල්ලේ එරෙහි වීම හෝ පණ්ඩිත විවේචන කිරීම සාර්ථක නොවන බවත් නීල් මැකී දැන සිටියා. කථාන්දර ස්වරූපයෙන්, ලිහිල් විලාසයකින් මේ ගැඹුරු පණිවුඩය ගෙන යාමට යුනිසෙෆ් තීරණය කළා.

මේ වන විට සාර්ක් කලාපයේ රාජ්‍යයන් ද මේ ගැන අවධානය යොමු කර තිබුණා. 1990 වසර ගැහැණු දරුවන් පිළිබඳ සාක් වර්ෂය (SAARC Year of Girl Child) ලෙස නම් කරනු ලැබුවා.

මීනා චෙකොස්ලොවාකියාවේ ප‍්‍රාග් නුවර දී පිළිසිඳ ගෙන, බංග්ලාදේශයේ අගනුවර ඩාකාහිදී උපත ලැබුවා යයි කිව හැකියි. හේතුව මේ අදහස මුලින්ම මැකීගේ මනසට ආවේ ප‍්‍රාග් නුවර සමුඵවකට සහභාගී වන අතර බැවින්.

ආපසු ඩාකා නුවරට පැමිණි මැකී සෙසු කාර්ය මණ්ඩලයත් සමග දිගින් දිගට මේ ගැන සාකච්ඡා කළා. හුරුබුහුටි දැරියක් කථා නායිකාව කර ගෙන, ඇගේ පවුල හා ගම පසුබිම් කර ගත් කාටූන් කථා මාලාවක් නිර්මාණය කරන්නට ඔවුන් තීරණය කළා. මේ සඳහා ආයතනය තුළ අරමුදල් නොසෑහුණු බැවින් විවිධ ආධාර ආයතනවලින් එයට මුදල් සොයා ගන්නට ද මැකී වෙහෙසුණා.

ආණ්ඩු සාමාජිකත්වය දරණ අන්තර් රාජ්‍ය ආයතනයක් ලෙස යුනිසෙෆ් කි‍්‍රයාත්මක වන්නේ රජයන්ගේ අනුදැනුම ඇතිවයි. දකුණු ආසියාවේ කොයි කාටත් තේරෙන, සමීප නමක් සෙවූ යුනිසෙෆ් කණ්ඩායම මීනා නම තෝරාගෙන එයට සාක් රටවල නිල අනුමැතිය ලබා ගත්තා.

Best friends - Meena and Mithu
Best friends – Meena and Mithu

කථා රසය වැඩි කරන්නට මීනාට සුරතල් සතෙකු සිටිය යුතු යයි ඔවුන් තීරණය කළා. මුලින් යෝජනා වූයේ හීලෑ කළ රිලා පැටවෙකු වුවත් එයට ශී‍්‍ර ලංකා රාජ්‍ය නියෝජිතයන් එකඟ නොවු නිසා කටකාර ගිරවකු තෝරා ගත් බව මැකී ලියා තිබෙනවා. මිතූ (Mithu) යයි නමක් දෙනු ලැබු මේ ගිරවා මීනා යන සැම තැනම යන, ඇයට ඉතා ලෙන්ගතු සුරතලෙක්.

මීනාගේ පෙනුම හා ඇඳුම් ද හැම දකුණු ආසියාතික රටකට ම සමීප වීම සඳහා නිර්මාණකරුවන් විශේෂ උත්සාහයක් ගත්තා. සාරියක්, සල්වා කමීසයක් වැනි සංස්කෘතික වශයෙන් එක් රටකට දෙකකට ආවේණික ඇඳුමක් වෙනුවට එතරම් සුවිශේෂි නොවන ලිහිල් කලිසමක් හා කමිසයක් ඇයට ලබා දුන්නා.

මේ පෙනුම ඇතුළු අනෙක් සියුම් කාරණා නිර්ණය කිරීමට පෙර ඉතා පුළුල්ව මත විමසීම් ගවේෂණ කරනු ලැබුවා. සාක් රටවල කුඩා කණ්ඩායම් රැස්වීම් 200ක් පමණ පවත්වා බාල හා වැඩිහිටි 10,000කට වැඩි පිරිසකගේ රුචි අරුචිකම් විමසා බැලූ බව මැකී කියනවා.

මෙතරම් පේ‍්‍රක්‍ෂක පර්යේෂණ මත පදනම්ව නිර්මාණය වූ කාටූන් කථා අපේ කලාපයේ දුර්ලභයි. (එහෙත් වෝල්ට් ඩිස්නි වැනි ලොකු සමාගම් අළුත් නිර්මාණයක් කරන්නට පෙර සැම විටම පුළුල්ව පර්යේෂණ කරනවා.)

මීනා වසන ගම්මානයත් දකුණු ආසියාවේ ඕනෑම රටක තිබිය හැකි ආකාරයේ පෙනුමක් සහිතයි. ගතානුගතික වැඩවසම් මානසිකත්වය ඇති අය මෙන් ම වඩාත් විවෘත මනසකින් යුතු පාසල් ගුරුවරිය වැනි චරිත ද එහි හමු වනවා.

Meena chief animator Ram Mohan
Meena chief animator Ram Mohan

මේ චරිත රූප බවට පත් කොට කාටූන් කථා බිහි කරන්නට යුන්සෙෆ් ඇරයුම් කළේ ඉන්දියාවේ ප‍්‍රවීණතම කාටූන් චිත‍්‍රපට අධ්‍යක්‍ෂවරයෙකු වූ රාම් මෝහන්ටයි ( Ram Mohan). ඔහු 1956 සිට මේ ක්‍ෂෙත‍්‍රයේ නියැලී සිටි කෙනෙක්. උපදේශක මට්ටමින් ඇමරිකාවේ ප‍්‍රකට කාටූන් සමාගමක් වන හැනා-බාබරා චිත‍්‍රාගාරය (Hanna-Barbera Productions) ද ෆිලීපිනයේ ෆිල්කාටූන් සමාගම (Fil-Cartoons) ද සම්බන්ධ කර ගනු ලැබුවා. එහෙත් මේ නිර්මාණය 90%ක්ම දකුණු ආසියාතික නිර්මාණයක්.

‘‘අප විවිධාකාර හැඩතල නිර්මාණය කරමින් විවිධ ජන පිරිස් වලට ඒවා පෙන්නුවා. ඔවුන් වැඩි දෙනෙකු පි‍්‍රය කළ රසය එකතු කොට මීනාගේ පවුල, ගම හා කථා මාලාව බිහි කළා’’ රාම් මෝහන් කියනවා. මෙය වසර දෙකක් ගත වූ සාමුහික ව්‍යායාමයක්.

මුල් ම මීනා කථාව වූයේ Count Your Chicken (කුකුළු පැටවුන් ගණන් කරමු). අයියා (රාජු) පාසල් යවන නමුත් ගැහැණු දරුවෙකු නිසා මීනා පාසල් නොයවා ගෙදර තබා ගන්නවා. ඒත් අයියා පසුපස පාසල දක්වා යන මීනා, පන්ති කාමරයට පිටත සිට පාඩම් අසා සිටිනවා. එසේ දුර සිට උගත් ගණන් කිරීමේ හැකියාව ප‍්‍රායෝගිකව පාවිච්චි කොට කුකුල් හොරකු අල්ලා දෙන මීනා ගැන පැහැදෙන ඇගේ දෙමවුපියෝ ප‍්‍රමාද වී හෝ ඇයත් පාසල් යවනවා.

දෙවැනි කථාවට පාදක වූයේ රසවත් අඹ ගෙඩියක් ගෙදර ගෙනවිත් එයින් වැඩි පංගුව අයියාටත් ඇබිත්තක් පමණක් මීනාටත් දීමේ සිද්ධියයි. ගැහැණු දරුවාට එළිපිටම අඩු සැළකිලි දීමේ සම්ප‍්‍රදාය මේ කථාවෙන් හීන් සීරුවේ අභියෝගයට ලක් කැරෙනවා.

විනාඩි 10-15ක් පමණ දිගට දිවෙන මීනා කාටූන් කථා මුල් වටයේ 13ක් නිර්මාණය කළා. ඒවා ඉංගී‍්‍රසි, හින්දි, උර්දු, බංග්ලා, නේපාලි, දෙමළ, සිංහල වැනි භාෂා ගණනාවකට හඬ කවා එක් එක් රටවල ටෙලිවිෂන් නාලිකාවලට නොමිලයේ බෙදා හරිනු ලැබුවා.

Who's Afraid of the Bully
Who’s Afraid of the Bully

ප‍්‍රතිශක්තිකරණය, සනීපාරක්‍ෂාව, බාල වයස්කරුවන්ගෙන් වැඩ ගැනීම, ආපදාවලින් සුරැකීම, සෙල්ලම් කිරීමට දරු දැරියන්ට ඇති අයිතිය, අඩු වයසින් දැරියන් විවාහ කර දීම, HIV/AIDSවලින් ආරක්‍ෂා වීම වැනි තේමා යටතේ මීනා කාටූන් කථා නිපදවනු ලැබුවා. ඒ හැම එකක්ම සංවේදීව හා නිවැරදිව අදාල කරුණු කථානුසාරයෙන් ඉදිරිපත් කළා. මෙය ලෙහෙසි පහසු වැඩක් නොවෙයි.

ටෙලිවිෂන් කාටූන් මාලාවට අමතරව එම කථා චිත‍්‍ර කථා පොත් පෙළක් ලෙස ද මුද්‍රණය කොට විවිධ භාෂාවලින් බෙදා හරිනු ලැබුවා. බංග්ලාදේශය මුල් කර ගෙන ඇරඹුණත් 1995 වන විට මීනා සන්නිවේදන ව්‍යාපෘතිය සියළු සාක් රටවලට ව්‍යාප්ත වුණා.

එහිදී වැදගත් මෙහෙවරක් ඉටු කළේ මීනා ව්‍යාපෘති කළමනාකරු ලෙස කත්මන්ඩු නුවර යුන්සෙෆ් දකුණු ආසියාතික කලාපීය කාර්යාලයට පත්ව ආ කි‍්‍රස්ටියන් ක්ලාක් (Christian Clark). කලකට පෙර ලෝක ප‍්‍රකට සෙසමි ස්ටී‍්‍රට් ළමා ටෙලිවිෂන් වැඩසටහනේ පිටපත් රචකයෙකු හා කාටුන් ශිල්පියෙකු ද වූ ඔහු කාටුන් හරහා සමාජයට වැදගත් තොරතුරු හා පණීවුඩ දීමේ විභවය මනාව හඳුනාගෙන සිටියා.

‘කිසි විටෙක කථා රසය පලූදු වන ආකාරයෙන් තොරතුරු වැඩි කිරීමට හෝ පණිවුඩ දීමේ අරමුණින් දේශනා පැවැත්වීමට හෝ අප ඉඩ දුන්නේ නැහැ,’ මා හමු වූ විටෙක ඔහු ආවර්ජනය කළා.

කෙටි කලකින් මීනා කථා දකුණු ආසියාව පුරා කෙතරම් ජනපි‍්‍රය වී ද යත් එය ආදර්ශයට ගෙන සාරා නම් අපි‍්‍රකානු කථා මාලාවක් ද පසුව නිර්මාණය කරනු ලැබුවා. ඒ හරහා මෙබඳු ම වැදගත් පණිවුඩ අපි‍්‍රකානු සමාජයන්ට දෙන්නට යුන්සෙෆ් අපි‍්‍රකානු කාර්යාල උත්සාහ කළා. මීනාට වඩා ටිකක් වැඩිමහලූ සාරා දැරියට වයස 13යි. සිංගෝ නම් හුරතල් රිලා පැටියෙකු ඇයට සිටිනවා.

‘කාටූන් චරිත හැටියට මීනා හා සාරා තීරණාත්මක සමාජ සන්නිවේදනයක පෙර ගමන්කරුවන් වුණා. බොහෝ ගතානුගතික සමාජවල විවෘතව එක එල්ලේ සාකච්ඡා කළ නොහැකි ආකල්ප ගැන නැවත සිතා බැලීමකට ඒ හරහා යොමු කළා.’ නීල් මැකී හා කි‍්‍රස්ටියන් ක්ලාක් පසු කලෙක සිය අත්දැකීම් සමාලෝචනය කරමින් ලියා තැබුවා.

කාටූන් නිසා ළමා මනස අයාලේ යනවා යයි සිතන අයට මීනා අළුත් මානයක් පෙන්වා දෙනවා. තවත් කාටූන් නිර්මාණකරුවන් මේ මාර්ගයේ යනවා නම් කෙතරම් අපූරුද?

මීට වසර 15කට පමණ පෙර පාලිත ලක්‍ෂ්මන් ද සිල්වා ළමා අයිතිවාසිකම් විදහා දැක්වෙන කෙටි (විනාඩියේ) කාටුන් මාලාවක් නිර්මාණය කළා. සිබිල් වෙත්තසිංහගේ චිත‍්‍ර යොදා ගෙන කළ මේ නිර්මාණය සීමිත සම්පත් හරහා මීනා ගිය මග යන්නට ගත් දේශීය උත්සාහයක්.

 

Meena: Count your Chickens

Will Meena Leave School?

Meena: Too young to Marry

සිවුමංසල කොලූගැටයා #78: කනක් මානි ඩික්සිත් – හිමාල කඳු සොළවන පුංචි වැඩකාරයා

This is the (Sinhala) text of my Sunday column in Ravaya newspaper on 12 August 2012, which is about the journalistic, political and social endeavours of my friend Kanak Mani Dixit of Nepal, whom I introduced in Colombo a few days ago.

Kanak Mani Dixit challenges Nepali Army arresting him for peaceful street protests on 5 April 2006, Kathmandu – Photo by Shehab Uddin

ශ‍්‍රී ලංකා කර්තෘ සංසදය හා ශ‍්‍රී ලංකා පුවත්පත් ආයතනය සංවිධානය කළ 2011 ජනමාධ්‍ය විශිෂ්ටතා සම්මාන උළෙලේ ප‍්‍රධාන ආරාධිතයා ලෙස පැමිණියේ නේපාල පුවත්පත් කතුවර හා ප‍්‍රකාශක කනක් මානි ඩික්සිත් (Kanak Mani Dixit). මාධ්‍ය නිදහස හා මාධ්‍යවේදියාගේ සමාජ මෙහෙවර ගැන දේශනයක් ද ඔහු කොළඹ දී පැවැත්වූවා.

ශ‍්‍රී ලංකාවට නිතර යන එන හා අපේ රට ගැන ඕනෑකමින් අධ්‍යයනය කරන මේ දකුණු ආසියාතික හිතවතා එසේ මෙසේ චරිතයක් නොවේ. මා ඔහු දකින්නේ හිමාලයේ කඳු හොල්ලන්නට තරම් සමත් ඉමහත් ධෛර්යයක් හා කැපවීමක් ඇති, අතිශයින් කාර්යශූර පුද්ගලයකු හැටියටයි. ඔහු මගේ මිතුරකු වගේ ම මා බෙහෙවින් අගය කරන අසාමාන්‍ය ගණයේ චරිතයක්. එයට හේතු ගණනාවක් තිබෙනවා.

ඩික්සිත්වරුන් නේපාලයේ ඉසුරුබර, ප‍්‍රභූ පවුලක්. පෙළපතින් උරුම වූ සම්පත් හා වරප‍්‍රසාද භුක්ති විඳිමින් සැහැල්ලූවෙන් හෝ විනෝදකාමීව හෝ සිටීමට හැකියාව තිබුණත් ඔවුන් පොදු උන්නතියට කැප වෙමින්, විද්‍යා, කලා හා ශිල්ප ශාස්ත‍්‍ර ප‍්‍රගුණ කරන පිරිසක්. එබඳු පෙළපතක වුවත් කනක් සුවිශේෂීයි.

නේපාලයේත්, ඉන්දියාවේත් ඉගෙනුම ලැබ මාධ්‍ය කලාවේ ඉහළ ම පශ්චාත් උපාධියක් අමෙරිකාවේ කොලම්බියා සරසවියෙන් ලද කනක්, වසර කිහිපයක් නිව්යෝක් නුවර එක්සත් ජාතීන්ගේ මූලස්ථානයේ තොරතුරු අංශයේ සේවය කළා. එබඳු තනතුරකට පත් වන අපේ වැනි රටවලින් මතු වන බහුතරයක් දෙනා නැවත සිය රට එන්නේ නැහැ.

එහෙත් බටහිරින් හා ජාත්‍යන්තර සංවිධාන ක්ෂේත‍්‍රයෙන් ලත් දැනුම හා අත්දැකීම් රැගෙන කනක් ආපසු නේපාලයට ආවේ 1980 දශකය මැදදී. 1987දී ඔහු හිමාල් (HIMAL) නම් සඟරාවක් ඇරඹුවා. හිමාලයට සාමුහිකව හිමිකම් කියන භූතානය, ඉන්දියාව, නේපාලය, ටිබෙටය, පකිස්ථානය හා චීනය යන රටවල් කෙරෙහි මුලින් අවධානය යොමු කළ මේ ඉංග‍්‍රීසි සඟරාව, වසර කිහිපයකින් සමස්ත දකුණු ආසියාවම ආවරණය කැරෙන පරිදි HIMAL Southasian නමින් යළි නම් කළා.

හිමාල් සඟරාව දේශපාලන, සමාජ විද්‍යාත්මක, කලා, විද්‍යා හා අන් මාතෘකා දකුණු ආසියාතික කෝණයෙන් බලමින් විග‍්‍රහ කරන ප‍්‍රකාශනයක්. වසර 25ක් ගත වීත් එයට ඍජුව තරඟකාරී වෙනත් කලාපීය ප‍්‍රකාශනයක් නැහැ. (ඉන්දියානු පුවත් සඟරා බොහෝ කොට තම රටෙහි සිදුවීම්වලට වාර්තාකරණය හා විග‍්‍රහයන් සීමා කරන අතර දකූණු ආසියාවේ සෙසු රටවල් ගැන ඇස යොමු කරන්නේ ඉඳහිට පමණයි.)

කනක් ඩික්සිත්, මිලියන් 26කට අධික ජනතාවක් වෙසෙන, ලෝකයේ අන්ත දුගී රටවල් 49න් එකක් වන නේපාලයේ සමාජ, ආර්ථික හා දේශපාලන ප‍්‍රශ්න ගැන සංවේදී වන අතර දකුණු ආසියාතික පොදු චින්තනයක් හා අනන්‍යතාවයක් ගොඩ නංවන්නට කවදත් උත්සුක වූ අයෙක්.

දකුණු ආසියාවේ ආණ්ඩු 1985දී අටවා ගත් සාර්ක් (SAARC) නම් අන්තර්-රාජ්‍ය කලාපීය සහයෝගිතා සංවිධානයට වඩා කනක්ගේ දැක්ම පුළුල් හා ගැඹුරුයි. රාජ්‍ය නායකයන්, නිලධාරීන් හා තානාපතීන් විටින් විට මුණ ගැසී නිල කථාබහ කරන අතර සාර්ක් රටවල් අටෙහි වසන මිලියන් 1,400ක් සාමාන්‍ය ජනයා ද ආර්ථික, සාංස්කෘතික හා සමාජයීය මට්ටමින් සබඳතා දියුණු කර ගත යුතු බව ඔහු දැඩි සේ විශ්වාස කරනවා. සැබෑ කලාපීය සහයෝගීතාව බිහි වන්නේත්, අන්‍යෙන්‍ය විශ්වාසය හා සුහදතාව වැඩෙන්නේත් අන්තර්-රාජ්‍ය ගිවිසුම් හරහා නොව මිනිස් සබඳතා හරහා යයි ඔහු නිතර කියනවා.

දකුණු ආසියාතික මට්ටමින් ජන සබඳතා, කලා සබඳතා හා මාධ්‍ය සබඳතා වැඩි කරන්නට Film South Asia නමින් කලාපීය වාර්තා චිත‍්‍රපට උළෙලක් 1997දී ඔහු ඇරඹුවා. දෙවසරකට වරක් කත්මණ්ඩු නුවර පැවැත්වෙන මේ උළෙලට දකුණු ආසියාවේ ඕනෑ ම තේමාවක් ගැන නිපදවුණු චිත‍්‍රපට ඉදිරිපත් කැරෙනවා. උළෙලක හොඳම චිත‍්‍රපට ලෙස සම්මාන ලබන චිත‍්‍රපට ඉන්පසු වසරක් පුරා දකුණු ආසියාවේ ප‍්‍රධාන නගරවලටත්, වෙනත් රටවලටත් සංචාරය කරනවා.

මා කනක් හරිහැටි හඳුනා ගත්තේ මුල්ම Film South Asia චිත‍්‍රපට උළෙලේ ජූරි සභිකයකු ලෙස 1997 ඔක්තෝබරයේ ඔහු සමග කටයුතු කළ කාලයේ. සීමිත සම්පත් හා පහසුකම් මැද, එහෙත් දැඩි උද්‍යොගයෙන් හා ස්වේච්ඡ සේවකයන්ගේ උදවුවෙන් ලොකු වැඩ කරන්නට මේ පුංචි මිනිසාට ඇති සුවිසල් සංවිධාන ශක්තිය මා හොඳාකාර දුටුවා.

චිත‍්‍රපට උළෙල, සම්මන්ත‍්‍රණ, විද්වත් වැඩමුළු මෙන් ම වෙනත් නොයෙක් පොදු උන්නතියට දායක වන ක‍්‍රියාකාරකම් කනක් නිතර සංවිධානය කරනවා. එසේ කරන්නේ හිමාල් මීඩියා නම් මාධ්‍ය ආයතනය හරහා සතිපතා හා මාස්පතා පත්තර සඟරා කිහිපයක් ද පළ කරන අතරයි.

තමන්ගේ ම ප‍්‍රකාශන ආයතනයක අධිපති හා ප‍්‍රධාන කර්තෘ වීමේ වාසිය ඔහුට ඇතත්, එ් වාසියම අවදානමක් වන අවස්ථා ද තිබෙනවා. ඔහු තර්කානුකූලව හා ප‍්‍රතිපත්ති ගරුකව ගන්නා ඇතැම් ස්ථාවරයන් නිසා නේපාලයේ ප‍්‍රබල දේශපාලකයන් හා නිලධාරීන් කෝපයට පත්ව විවිධ තර්ජන, හිරිහැර හා දැන්වීම්කරුවන් බිය වැද්දීම ආදිය සිදු කළ අවස්ථා තිබෙනවා. එහෙත් ප‍්‍රබල විවේචකයන් පවා ඔහුගේ අවංක බව හා පක්ෂග‍්‍රාහී නොවීම අගය කරනවා.

වාමාංශික මාවෝවාදී (Maoist) ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයක් නේපාලයේ ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදීව පත් වූ රජයට එරෙහි වන්නට පටන් ගත්තේ 1996 සිටයි. ටික කලෙකින් සන්නද්ධ අරගලයක් බවට පත් වූ එය වසර 10ක් තිස්සේ 12,000කට අධික ජීවිත බිලි ගත්තා. නේපාල දේශපාලන ඉතිහාසය ගැන කියන්නට මේ අවස්ථාව නොවූවත්, මාවෝවාදීන් ප‍්‍රබල වී හා දරුණු වී, බලයේ සිටි රජය අසරණව සිටින වකවානුවේ පවා ගරිල්ලන්ගේ ප‍්‍රචන්ඩත්වය ප‍්‍රසිද්ධියේ හෙළා දැකීමට පුවත්පත් කතුවරයකු ලෙස කනක්ට ධෛර්යය තිබුණා.

2005 පෙබරවාරියේදී පාර්ලිමේන්තුව අත්හිටුවමින් පූර්ණ විධායක බලය සියතට ගත් නේපාලයේ ඥනේන්ද්‍ර රජු, අත්තනෝමතික පාලනයකට යොමු වුණා. රජුගේ ආඥදායකත්වය යටතේ නේපාල හමුදාව මාවෝවාදී ගරිල්ලන්ට එරෙහිව බිහිසුණු රාජ්‍ය ප‍්‍රචන්ඩත්වයක් රට පුරා මුදා හරින්නට ගත් විට එය විවේචනය කරන්නට තරම් පිට කොන්දක් තිබුනේ නේපාල සමාජයේ හා මාධ්‍ය ක්ෂේත‍්‍රයේ ඉතා ටික දෙනකුටයි.

ප‍්‍රභූ පැලැන්තිය හා පීඩිත බහුතරයක් අතර පංති අරගලයක් ලෙස ඇවිලෙමින් තිබූ නේපාල සිවිල් යුද්ධයේදී, කනක් ප‍්‍රභූ පෙළපතකින් ආවත් යුක්තිය, සාධාරණත්වය හා මානව හිමිකම් වෙනුවෙන් දිගට ම මතවාදීව පෙනී සිටියා. එහිදී ඔහු නිතර ජීවිත තර්ජනවලට ලක් වූ බව ප‍්‍රකට කරුණක්.

What Himal is all about…

2005 සැප්තැම්බරයේ මාවෝවාදීන් මාස තුනක එ්කපාර්ශවික සටන් විරාමයක් ප‍්‍රකාශ කළා. එ් රජුගේ පාලනයත් සමග යම් මට්ටමක එකඟත්වයකට පැමිණිමට. දෙපසින් ම දරුණු ලෙස බැට කා හෙම්බත් වී සිටි නේපාල ජනතාව එ් විරාමය අතරතුර වීදි උද්ඝෝෂණ කරන්නට පටන් ගත්තා. පාර්ලිමේන්තුව නැවත කැඳවන ලෙස ඔවුන් බල කර සිටියා.

හමුදාව හා පොලිසිය යොදා ගෙන හදිසි නීතිය යටතේ ජන බලවේගය පාලනය කරන්නට රජු උපරිම උත්සහ ගත්තා. නේපාල ජන ආන්දෝලනයේ සුවිශේෂී ලක්ෂණයක් වූයේ දේශපාලන පක්ෂ හා වෘත්තිය සමිතිවලට අමතරව විද්වතුන්, වෘත්තිකයන් හා ඉහළ පැලැන්තියේ උදවියත් වීදි බැසීමයි.

රජුගේ දඩබ්බර ඇඳිරි නීතියක් කඩ කරමින් වීදි ගත වී උද්‍යොග පාඨ කියමින් සිටි සිය ගණනක් අත්අඩංගුවට ගනිද්දී කනක් ඩික්සිත් ද සිර බාරයට පත් වුණා. බලාධිකාරීන් සමග පෞද්ගලික සබඳතා ඇති පුවත්පත් ප‍්‍රකාශකයකු හා කතුවරයකු ලෙස ඕනෑ නම් ඔහුට තම හිතවත්කම් මත පැය කිහිපයක් ඇතුලත නිදහස් වන්නට ඉඩ තිබුණා. එහෙත් ප‍්‍රතිපත්තිමය ස්ථාවරය මත ඔහු එසේ කළේ නැහැ. දින 19ක් තමා රඳවා තැබූ කත්මණ්ඩු හිර ගෙදර, එයින් නිදහස් වූ පසු වතාවක් ඔහු පිටතින් මට පෙන්වූයේ හැඟීම් බරවයි.

ජන බලවේගය ගිනි අවි හා මැර බලයෙන් මැඬ පවත්වන්නට බැරි වූ තැන රජු 2006 අපේ‍්‍රල් 24 වනදා එයට හිස නැමුවා. පාර්ලිමේන්තුව නැවත ස්ථාපිත කොට, අගමැතිවරයකුට කැබිනට්ටුවක් පත් කර ගෙන රට පාලනය කරන්නට ඉඩ දී, පෙර පරිදි නාමික රාජ්‍ය නායකයා ලෙස සිටීමට රජු කැමති වුණා. එහෙත් ඉනික්බිති දිග හැරුණු සිදුවීම්වල අවසානය වූයේ රාජාණ්ඩු සංකල්පය ම ඉවත දමා නේපාලය 2008දී ජනරජයක් බවට පත් වීමයි.

මේ දේශපාලන හා ව්‍යුහමය ප‍්‍රතිසංස්කරණ තවමත් හරිහැටි නිමා වී නැහැ. නව ව්‍යවස්ථාවක් සම්පාදනය කර ගන්නට නේපාල දේශපාලන පක්ෂ තවමත් වෙර දරනවා. ඔහුත් සමග වීදි අරගල කළ, එකට සිරබත් කෑ සමහරුන්ව අද කනක් විවේචනය කරනවා. මේ නිසාදෝ දැන් බලයේ සිටින ඇතමුන්ට මේ ප‍්‍රතිපත්තිගරුක කතුවරයා හිසරදයක් වෙලා. අන්තවාදී දේශපාලන කණ්ඩායමක් මෑතදී ඔහුව ‘ජන සතුරකු’ (Enemy of the People) ලෙස හංවඩු ගසනු ලැබුවේ එ නිසායි.

මේ අතර රටේ සාමාන්‍ය ජනතාවගේ සුබ සිද්ධිය ගැනත්, අනාගත ආර්ථික හා සමාජයීය ස්ථාවරය ගැනත් කනක් ඩික්සිත් දිගට ම විග‍්‍රහ කරනවා. දේශපාලනයෙන් ඔබ්බට දිවෙන දැක්මක් කනක්ට තිබෙනවා. ඉන්දියාවට හා චීනයට මැදි වී තිබෙන නේපාලය, ආර්ථික වශයෙන් දියුණු කරන්නට ගත යුතු ප‍්‍රතිපත්ති හා උපායමාර්ග ගැන ඔහු මාධ්‍ය හරහාත්, විද්වත් සභා සහ සිවිල් සමාජය තුළත් සංවාද කරනවා.

උදාහරණයක් හැටියට ජනාකිර්ණ හා තදබදයට ලක් වූ කත්මණ්ඩු නිම්නයේ පොදු මාර්ග ප‍්‍රවාහනය දියුණු කරන්නට උපක‍්‍රම සොයා ඔහු රාජ්‍ය හා පෞද්ගලික අංශයේ කොයි කවුරුත් සමග වැඩ කරනවා. මෝටර් බයිසිකල් හා රටවලින් පිරී ඉතිරී ගිය මංමාවත් වෙනුවට කාටත් ලෙහෙසියෙන් ගමන් යා හැකි, වාත දුෂණය පාලනය කරගත් ප‍්‍රවාහන පද්ධතියක් බිහි කර ගන්නට තවමත් කත්මණ්ඩු නුවරට ඉඩක් ඇතැයි ඔහු විශ්වාස කරනවා.

එ අතර ඓතිහාසික වශයෙන් වැදගත් සිද්ධස්ථාන හා පුරාණ ගොඩනැගිලි සංරක්ෂණය කිරීම ගැනත් ඔහු බොහෝ උනන්දු වනවා. මේ සියල්ල කරන අතරේ නේපාලයේ ඉතිහාසය හා සංස්කෘතික උරුමය ගැන දරුවන්ට රසවත් ලෙස කියා දෙන ලමා පොත් ලියන්නටත් ඔහු පටන්ගෙන තිබෙනවා.

වයස 45දී ඔහු නේපාල බසින් එරට පුවත්පත් වලට ලිපි ලිවීම ඇරඹුවා. එ දක්වා ඉංගී‍්‍රසි පුවත්පත් ලේඛකයකු හා කතුවරයකු ලෙස ක‍්‍රියා කළ ඔහු දැන් වසර හත අටක සිට එරට ප‍්‍රධාන දේශීය බස හරහා වැඩි ජන සංඛ්‍යාවක් අමතනවා. ර්‍ණමෙය මුලදී මට ලෙහෙසි වූයේ නැහැ. නමුත් සැබෑ සමාජ, ආර්ථික හා දේශපාලන පරිනාමයකට හරිහැටි දායකවන්නට නම් නේපාල බසින් ද සන්නිවේදනය කළ යුතු බව මා තේරුම් ගත්තා” පසුගිය සතියේ ඔහු කොළඹදී මට පැහැදිලි කළා.

කනක් තමා කරන දේ ගැන අළුත් තොරතුරු බ්ලොග් අඩවියක් හරහාත් (www.kanakmanidixit.com), ට්විටර් වැනි වෙබ් මාධ්‍ය හරහාත් ලොව පුරා විසිර සිටින මිතුරන් සමග බෙදා ගන්නවා.

කනක් ඩික්සිත් කරන හපන්කම් අසන දකින මට නිතර සිතෙන්නේ අපේ ප‍්‍රභූ පැලැන්තිවලත් ඉඳහිටවත් මෙබඳු පොදු උන්නතියට කැප වන, එඩිතර චරිත හමු වනවා නම් කෙතරම් අපූරු ද කියායි! අපට සිටින ප‍්‍රකාශක හාමුලා හා පත්තර මුදලාලිලාට මේ හිමාලයේ කඳු සොළවන පුංචි මිනිසාට කිට්ටු කරන්නත් අමාරුයි!