In an op-ed written in 2008, titled Mobile Phones – Everyman’s New Trousers?, I said:
“The mobile phone is the biggest social leveller in Sri Lankan society since the trouser became ubiquitous (initially for men, and belatedly for women). Our elders can probably recall various arguments heard 30 or 40 years ago on who should be allowed to wear the western garb: it was okay for the educated and/or wealthy mahattayas, but not for the rest. Absurd and hilarious as these debates might seem today, they were taken very seriously at the time.
“Make no mistake: the mobile is the trouser of our times –- and thus becomes the lightning rod for class tensions, petty jealousies and accumulated frustrations of an elite that sees the last vestiges of control slipping away.”
Six years on, pockets of resistance and cynicism still prevail. I was taken aback by a recent Sinhala-language commentary appearing in the official magazine of a respected Lankan development organisation that reiterated many such prejudices. In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I look at how Lankans in lower socio-economic groups perceive benefits from their mobile phones. I draw from LIRNEasia’s research on teleuse at bottom of the pyramid.
‘මානව ඉතිහාසය යනු අධ්‍යාපනය හා ව්‍යසනය අතර තරග දිවීමක්’ යයි ව්‍යක්ත ලෙසින් වරක් කීවේ ප‍්‍රකට බි‍්‍රතාන්‍ය ලේඛක හා සමාජ විචාරක එච් ජී වෙල්ස්. මෙය ඉතා හරබර කියමනක් මෙන්ම මානව ශිෂ්ටාචාරය මුහුණ දෙන ලොකු ම අභියෝගය කැටි කරන්නක්.
ලක් සමාජයට අදාලවත් වෙනත් ආකාරයේ තරග දිවීම් නිරන්තරයෙන් සිදුවනු මා දකිනවා. පෞරාණිකත්වය හා නූතනත්වය එකිනෙකා අභිබවා යන්නට පොර කනවා. විවෘත වූත්, ආත්ම විශ්වාසය පෙරටු කර ගත්තා වූත් ගෝලීය මානසිකත්වය සමග ගතානුගතික වැඩවසම් දුපත් මානසිකත්වය නිරතුරු ගැටෙනවා.
අප නවීන ලෝකයෙන් ඈත් වී, අතීත සශ‍්‍රීකත්වයක් මෙනෙහි කරමින් (රාවනා වැනි) ප‍්‍රවාදයන්ට යළි පණ පොවමින් සිටිය යුතු යැයි තර්ක කරන බාල-වැඩිහිටි පිරිස් මෙන් ම දුපතෙන් ඔබ්බට අපේ බුද්ධිය, ශිල්ප කුසලතාවන් රැගෙන ගොස් ලෝකය ජය ගත යුතු යයි තරයේ විශ්වාස කරන අයත් සිටිනවා. පරිනත සමාජයක මේ කොයි කාටත් තමන් කැමති දෙයක් ඇදහීමට ඉඩ තිබිය යුතුයි.
ජංගම දුරකථන මෙරටට හඳුන්වා දුන්නේ 1989දී. ඒ නිසා මේ තාක්‍ෂණයේ ලංකාගමනයට 2014දී වසර 25ක් පිරෙනවා. මුලින් රුපියල් ලක්‍ෂයක් පමණ අධික මිල වූ (ගඩොල් බාගයක් තරම් විශාල) ජංගම දුරකථනවලින් ඇරැඹුණු මේ සේවා වසර කිහිපයක් ඇතුළත සාමාන්‍ය ජනයා අතර ගැවසෙන එදිනෙදා උපකරණයක් බවට පත් වුණා.
එය අහම්බෙන් සිදු වූවක් නොව 1990 දශකය මැද චන්ද්‍රිකා රජය හඳුන්වා දුන් දුරදක්නා ටෙලිකොම් නියාමන ප‍්‍රතිපත්තිවල ප‍්‍රතිඵලයක්. දශක ගණනක් ඒකාධිකාරය හිමි කරගෙන සිටි රාජ්‍ය ටෙලිකොම් සේවයට අමතරව නිසි ලෙස නියාමනය කැරෙන රාමුවක් තුළ තරගකාරි සමාගම්වලට ද දුරකථන සේවා ක්‍ෂෙත‍්‍රයට පිවිසීමට ඉඩ සලසා දුන්නා.
මේ සම්බධයෙන් තීරණාත්මක ලෙස මුල් වූ මෙරට මුල්ම ටෙලිකොම් නියාමක මහාචාර්ය රොහාන් සමරජීව පෙන්වා දෙන පරිදි 1990 දශකයෙන් පසු මෙරට දුරකථන හා අනුබද්ධිත සේවා ව්‍යාප්ත කිරීම සඳහා මහා භාණ්ඩාගාරයෙන් කිසිදු මහජන මුදලක් වැය කර නැහැ. තනිකරම වෙළඳපොල ප‍්‍රවාහයන් හරහා දෙස් විදෙස් ආයෝජන ඇද ගනිමින් මේ ක්‍ෂෙත‍්‍රය ඉක්මනින් පුළුල් වූවා. එසේම තරගකාරිත්වය හරහා ග‍්‍රාහකයන් ගෙවිය යුතු ගාස්තු සැළකිය යුතු ප‍්‍රමාණයකින් අඩු වුණා.
සංවර්ධනය ගැන තුලනාත්මකව හා සංවේදීව සිතන ජනතා සංවිධාන අතර පවා හනමිටි අදහස් හා කල් ගිය සංඛ්‍යාලෙඛන මත පදනම් වූ වැරදි මතයන් හමු වනවා. මීට දශක දෙකකට පෙර දුරකථන සම්බන්ධයෙන් තිබූ යථාර්ථය මුළුමනින් වෙනස් වී ඇතත් තවමත් ජංගම දුරකථන සුපිරි පැලැන්තියකට බර වූ හා වියදම් අධික තාක්‍ෂණයක් යයි දුර්මතය සමහරුන් බැහැර කර නැහැ.
මෙරට ප‍්‍රධාන පෙළේ ජන සංවිධානයක නිල සඟරාවේ මෑතක පළ වූ විග‍්‍රහයක් (බත් වෙනුවට ‘‘රයිස්’’ කකා ‘‘රීලෝඞ්’’ දමන ජංගම සමාජයක්) මා කම්පනයට පත් කළා. නව තාක්‍ෂණයට විචාරශීලීව විවෘත වූ මනසක් කවදත් ඔවුන් සතු බව මා අත්දැකීමෙන් දන්නවා. එහෙත් එබඳු තැනෙක පවා පසුගාමී අදහස් ඇති අය සිටිය හැකියි. මේ උධෘත බලන්න.
‘‘බිරිය රැකියාවක් කළත් නොකළත්, ඇතැම් විටෙක දෙදෙනාට ම ස්ථිර ආදායමක් නැති වුණත්, ඉඳහිට ලැබෙන ගානකින් හෝ ණයක් තුරහක් වීමෙන් හෝ සතියකට දවසක් දෙක්කවත් ‘රයිස්’ කෑම හා ‘රීලෝඞ්’ දැමීම මග නොහරි.’’
‘‘තමන්ගේම වාහනයක, පොදු ප‍්‍රවාහණ සේවයක, පයින් ඇවිද යන අවස්ථාවට පිරිමින්ටත් වඩා කාන්තාව සිය ජංගම දුරකතනය කනට ළං කර ගත් ගමන්ය. ඇත්තම කියනවා නම් අද කාන්තාව බහුතරයක්ම තම තනියට ළං කර ගෙන සිටින්නේ ජංගම දුරකථනයයි. ඒ නිමක් නැති කතාව වෙනුවෙන් තමාම හෝ කාට හරි කියා හෝ ‘රීලෝඞ්’ දැමිය යුතුය.’’
‘‘නිවසේ බතක් උයා පිහා ගන්නට තරම් වත් කාලයක් නැතිව, කඩෙන් ‘රයිස්’ කකා, ‘රීලොඞ්’ දම දමා, මේ කතා කරන්නේ කාටද? මොනවා ගැනද? විශේෂයෙන් ම රැකියාවක් නොකරන ගමේ කාන්තාව මේ දුරකතන සංවාදය පවත්වා ගන්නේ කවර ප‍්‍රතිඵලයක් වෙනුවෙන්ද?’’
මේ ලේඛකයා කාන්තා විරෝධී මෙන්ම නූතනත්වයට එරෙහි අතිශය පටු විග‍්‍රහයක් කරනවා. (මෙය තම සංවිධානයේ නිල මතය නොවන බවට එහි ප‍්‍රධානින් මට සහතික වූවා.) මේ මත දරන්නට තනි පුද්ගලයකුට ඉඩක් ඇතත්, ඒවා විවාදාත්මකයි.
ලේඛකයාට අනුව හැමදාමත් ගමේ කතුන් ළිඳ ළඟ නැත්නම් වැට ළඟ ම කථා කළ යුතු ද? මානසික විවේකය සඳහා ජංගම දුරකථනයක් හරහා කිසිවකුට කථාබහ කිරීම කාන්තාවන්ට අකැප ද? සන්නිවේදන සේවා භාවිතයේදී ගැහැණු පිරිමි භේද තිබිය යුතු ද? රැකියාවක් නොකළත් ගෙදරදොර බොහෝ වැඩ කරන කාන්තාව සැමදාමත් ගෙයිමුල්ලේ හූල්ලමින් හුදකලාවේ සිටීම සාධාරණ ද?
කාන්තාවන් තමාගේම ජංගම දුරකථනයක් හිමිකර ගත යුතු ද එයින් කැමති කෙනකු හා සාමිචියේ යෙදිය යුතු ද ආදි පුද්ගල මට්ටමේ ප‍්‍රශ්න කොහේවත් සිටින සුචරිතවාදීන්ට අදාල කාරණා නොවේ. ඒ හරහා මතු වන්නේ ඔවුන්ගේ කුහක බවයි.
තොරතුරු තාක්‍ෂණයන් හරහා තොරතුරු සමාජය ආසියාවේ නැගී එන රටවල ස්ථාපිත වන සැටි විධිමත්ව අධ්‍යයනය කරන ලර්න්ඒෂියා LIRNEasia පර්යේෂණායතනය, අඩු ආදායම්ලාභි ජනතාව දුරකථන භාවිත කරන රටා 2006 සිට සොයා බලනවා. ගම් හා නගරවල දහස් ගණන් අපේ ගැහැණු පිරිමි දුරකථන යොදා ගන්නේ කුමකට ද? ඔවුන් ඒ සඳහා කරන වියදම කෙබඳු ද? රුචි අරුචිකම් මොනවා ද? මේ ආදිය ගැන රැස් කර ගත් වටිනා දත්ත සමුදායක් ලර්න්ඒෂියා සතුයි.
මේ සමීක්‍ෂණය අවසන් වරට කළ 2011 වසරේදී දිවයිනේ විවිධ ප‍්‍රදේශ නියෝජනය වන පරිදි තෝරාගත් 1,200ක් දෙනා සම්බන්ධ කර ගත්තා. එයින් 40%ක් පිරිමි හා 60%ක් කාන්තාවන්. 15% නාගරික හා ඉතිරි 85% ග‍්‍රාමීය. සමීක්‍ෂණයට පාත‍්‍ර වූ ගෘහස්තයන්ගෙන් 88%ක ස්ථාවර හෝ ජංගම දුරකථනයක් තිබුණා. (මේ සමීක්‍ෂණය කළේ වෙළඳපොළ සමීක්‍ෂකයන්ගේ විග‍්‍රහයට අනුව සමාජ ආර්ථික ස්ථර D හා E නම් ගණයට වැටෙන ගෘහස්ත පමණක් සම්බන්ධ කර ගෙනයි. මෙරට මේ ගණයට වැටෙන මෙරට ජනගහන ප‍්‍රතිශතය 44%ක් වනවා.)
පොදුවේ මෙම ආදායම් මට්ටමේ 71% ලාංකිකයන් දුරකථනයක් හිමිව හෝ පහසුවෙන් භාවිත කිරීමේ හැකියාව 2011 වන විට ලබා තිබුණා. දැන් වන විට මේ තත්ත්වය තවත් දියුණු වී තිබිය යුතුයි. පෙර වසරවල මෙන්ම 2011දීත් දුරකථනයක් හිමිකාරිත්වයේ හා භාවිතයේ වාසි මොනවාදැයි විමසනු ලැබුවා.
Telecom Regulatory Commission of Sri Lanka statistics
2011 මෙන්ම ඊට පෙර කරන ලද මේ ආකාරයේ ලර්න්ඒෂියා සමීක්‍ෂණවලින් පැහැදිලි වන්නේ දුරකථන භාවිතයේ ලොකුම වටිනාකම ලෙස අඩු ආදායම්ලාභීන් සලකන්නේ මානව සබඳතා පවත්වා ගැනීම හා හදිසියකදී සම්බන්ධ වීමේ හැකියාවයි. ආර්ථික හා ජීවනෝපාය වාසි එන්නේ ප‍්‍රමුඛත්වයෙන් ඉන් පසුවයි. http://lirneasia.net/projects/2010-12-research-program/teleusebop4/
මෙය අඩු වැඩි වශයෙන් සමීක්‍ෂණයට හසු කර ගත් බංග්ලාදේශය, ඉන්දියාව, පාකිස්ථානය හා තායිලන්තය යන රටවල නියැදිවලටත් අදාල වූවා. (එහෙත් ඉන්දියාවේ හා පාකිස්ථානයේ දුරකථනයක් හිමි කර ගැනීම තමන්ගේ සමාජ තත්ත්වයට රුකුලක් වන බව වැඩි දෙනෙකු සිතනවා.)
ලාංකිකයන් දුරකථන භාවිතයේ වඩාත් වැදගත් වාසි ලෙසට තෝරනු ලැබුවේ: 1) හදිසියකදී අන් අය සමග සන්නිවේදනයේ හැකියාව; 2) පවුලේ උදවිය හා හිතමිතුරන් සමග සබඳතා පවත්වා ගැනීම; 3) යම් ගමන්බිමන් අඩු කර ගත හැකි වීම.
දුරකථනයක ආර්ථික වාසි නම් කිරිමට කී විට ලැබුණු පිළිතුරු වූයේ: 1) ගමන් බිමන් අඩු කර ගැනීම; 2) එදිනෙදා වැඩකටයුතු වඩාත් හොඳින් සැළසුම් කොට කළ හැකි වීම; 3) රැකියාවට හෝ ව්‍යාපාරයට අදාල පුද්ගලයන් සමග ලෙහෙසියෙන් සන්නිවේදනය කළ හැකි වීම.
ජංගම දුරකථන එදිනෙදා උපකරණයක් බවට පත් වී පිරිමි හා ගැහැණු දෙපිරිසේ ම මානව අවශ්‍යතා සම්පාදනය කර දෙන සමීප සේවාවක් බවට පත්ව තිබෙනවා. දුරකථන භාවිතා කරන රටාවන් හා රුචි අරුචිකම් සසඳා බලන විට පිරිමි හා ගැහැණු අතර සැළකිය යුතු වෙනස්කම් නැති බවත් මේ සමීක්‍ෂණයෙන් පෙනී යනවා. සන්නිවේදනයට පිවිසියාම අපි සියළු දෙනා මානවයෝ!
පරම්පරාවකට පෙර දුරකථන දුර්ලභ හා ඇමතුම් වියදම් සහගත වූ නිසා ඉතා අරපරෙස්සමින් හා සකසුරුවමෙන් ඇමතුම් ගන්නට එකල අප පුරුදු වුණා. ඒ යථාර්ථය දැන් වෙනස්.
සිතේ සැනසිල්ලට හෝ අස්වැසිල්ලට (peace of mind) ඇමතුමක් ගැනීම කිසිසේත් වරදක් හෝ නාස්තියක් නොවෙයි. ටෙලිකොම් සමාගම්වලින් ලබා දෙන විවිධ පැකේජයන්ගෙන් උපරිම ප‍්‍රයෝජන ගනිමින්, වැය කරන මුදලට හැකි තාක් වැඩි ඇමතුම් හෝ SMS හෝ වෙනත් සේවා ගැනීමට අද තරුණ තරුණියෝ දක්‍ෂයි.
අවිනිශ්චිතබව හා අසහනයන් හමුවේ ඔවුන් මෙසේ නිතර දුරස්ථ සාමිචි කිරිමට හැකි වීම මානසික සුවයක්. එයට ඔවුන් වියදම් කරන්නේ දුරස්ථ සන්නිවේදනය අගය කරන නිසා. වයස 60 පසු කළ නැන්දලා මාමලාට මෙය තේරුම් ගන්න අමාරුයි.
අප කම්පා කළ සඟරා ලිපිය නිර්නාමිකව ලියූ ලේඛකයා එය අවසන් කරන්නේ මුළු ලක් සමාජයම මහා විපතකට ලක්ව ඇතැයි විලාප නගමින්. මේ උධෘතය බලන්න.
‘‘බෞද්ධ සංස්කෘතියෙන් හැඩ ගැසී ඇතැයි කීවත්, ලාංකික සමාජයට මේ බර දරා ගැනීමට හැකියාවක් නැති බව මේ ‘සන්නිවේදන සුනාමියට’ රට ගසා ගෙන යන සැටියෙන් පෙනේ.’’
ලක් සමාජයට සන්නිවේදන සුනාමිය දරා ගත නොහැකි යයි ලේඛකයා කියන්නේ කුමන පර්යේෂණාත්මක පදනමක් මත ද? අපට ටෙලිවිෂන්, ඉන්ටර්නෙට්, ජංගම දුරකථන අවශ්‍ය නැතැයි කියමින් සුචරිතවාදී අතලොස්සක් එදත් අදත් විරෝධය දැක් වූ බව අප දන්නවා. එහෙත් බහුතරයක් ලාංකිකයන් මේ සන්නිවේදන සුනාමියෙන් නොගිලී එය ජය ගැනීමට තැත් කරන බවත් පැහැදිලියි.
උතුරු කොරියාව හා (මෑතක් වන තුරු) බුරුමය මෙන් විශ්ව ගම්මානයෙන් මුළු රටම ඈත් කර පවත්වා ගන්නට හදන්නේ වැඩවසම්වාදී සමාජ රටාවකට එබඳු හුදකලාව වඩා ගැලපෙන නිසා විය යුතුයි. අපටත් වඩා ප්‍රෞඩ ඉතිහාසයක් ඇති භාරතය අතීත උරුමය හා නූතනත්වය මනාව තුලනය කර ගනිද්දී මේ දෙකෙන් එකක් තෝරා ගන්න යැයි අපේ පණ්ඩිතයන් කියන්නේ ඇයි?
මෙරට මෑත සන්නිවේදන පෙරළිය ආපසු හැරවිය හැකි ප‍්‍රවනතාවක් නොවෙයි. කළ යුතුව ඇත්තේ වඩාත් හරවත් හා ආචාරශීලි සන්නිවේදන සඳහා නූතන තාක්‍ෂණ මෙවලම් යොදා ගැනීමයි. එහිදී අධ්‍යාපන හා වෙළඳපොළ තොරතුරුවලට මෙන් ම හිතේ සැනසිල්ලට ද නිසි වටිනාකමක් දීම අවශ්‍යයි.
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 