In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I write about an Indian friend of mine: Moji Riba, filmmaker and cultural anthropologist, who lives and works in India’s north-eastern Arunachal Pradesh.
It’s an isolated remote and sparsely populated part of the country that is home to 26 major tribal communities,. Each one has its own distinctive dialect, lifestyle, faith, traditional practices and social mores. They live side by side with about 30 smaller communities.
A combination of economic development, improved communications, the exodus of the young and the gradual renunciation of animist beliefs for mainstream religions threatens Arunachal’s colourful traditions. “It is not my place to denounce this change or to counter it,” says Moji. “But, as the older generation holds the last link to the storehouse of indigenous knowledge systems, we are at risk of losing out on an entire value system, and very soon.”
For the past 15 years, he has been documenting it on video and photos. Read my English blogposts about him in Nov 2008 and Jan 2009.
I caught up with him in Delhi last week, which inspired this column.
ගෝලීයකරණය නැතහොත් Globalization ගැන අපේ ඇතැම් දෙනකු කථා කරන්නේ සැකයෙන් හා බියෙන්. එසේ කලබල වන අය මේ සංසිද්ධිය හරිහැටි තේරුම් ගෙන නැහැ.
ගෝලීයකරණය යනු හැම සමාජයක් හා ආර්ථිකයක් ම එක අච්චුවේ පිටපත් බවට පත් කිරීම නොවෙයි. වෙළඳ සබඳතා, දේශ සංචාරයන්, කලාපීය සහයෝගිතාව හා තොරතුරු තාක්ෂණය ආදී ක්ෂෙත‍්‍රවලදී ස්වාධීන රටවල් තමන්ගේ අනන්‍යතාව රැක ගනිමින් යම් මට්ටමකින් ඒකාබද්ධ වීමයි.
ගෝලීයකරණයේ අංගයන් යොදා ගෙන අපේ සාංස්කෘතික උරුමයන් හා දායාදයන් රැක ගත හැකියි. අද මා කථා කරන්නේ එබඳු ප‍්‍රයත්නයක යෙදී සිටින ඉන්දියානු මිතුරකු ගැන.
ඔහුගේ නම මෝජි රීබා (Moji Riba). වයස 40යි. ඔහු උපන්නේ හා හැදුනේ වැඩුනේ ඉන්දියාවේ අරුණාචල් ප‍්‍රදේශ් ප‍්‍රාන්තයේ. එය මහා නගරයක් හෝ ප‍්‍රකට ප‍්‍රාන්තයක් නොවෙයි. තිබෙන්නේ ඉන්දියාවේ ඊසානදිග කෙළවරේ. චීනය, බුරුමය හා භූතානය සමඟ දේශසීමා තිබෙන මේ ප‍්‍රාන්තය භූමියෙන් ශ‍්‍රී ලංකාවටත් වඩා විශාලයි (වර්ග කිලෝ මීටර් 83,743). එහෙත් 2011දී ජනගහණය මිලියන් 1.4යි. ජන ඝනත්වය ඉතා අඩු, කඳුකර ප‍්‍රදේශවලින් බොහෝ විට සැදුණු අරුණාචල් ප‍්‍රාන්තයේ වැඩි කොටසක් හිමාල කඳුවැටියෙන් වැසී තිබෙනවා.
ජන සංඛ්‍යාව සාපේක්ෂව අඩු වූවත් ජන විවිධත්වය අතින් අරුණාචල් ප‍්‍රාන්තය ඉන්දියාවේ පමණක් නොව මුළු ආසියාවේ ම ඉහළින් සිටිනවා. එකිනෙකට වෙනස් භාෂා 30ක් හා උප භාෂා (dialects) දුසිම් ගණනක් එහි තිබෙනවා. මෙයට හේතුව තමන්ට ම ආවේණික සංස්කෘතීන් ඇති සුළු ජන කොටස් රැුසක් මේ ප‍්‍රදේශයේ සහස‍්‍ර ගණනක් තිස්සේ ජීවත් වීමයි.
අරුණාචල් ප‍්‍රාන්තයේ හමු වන්නේ ඉන්දියාවේ මහා හින්දු සංස්කෘතික ප‍්‍රවාහයට බෙහෙවින් වෙනස් වූ, වඩාත් බුරුම හා ටිබෙට් ආභාෂය ලද සංස්කෘතීන් ගොන්නක්. මේ සෑම එකකට ම ආවේණික ජන කලා ශිල්ප, සිරිත් විරිත්, ඇදහිලි හා ගති පැවතුම් තිබෙනවා. ඒකීය ඉන්දියානු ජනරජය තුළ මෙබඳු සංස්කෘතීන් අඛණ්ඩව පවත්වා ගෙන යාමට එරට ව්‍යවස්ථාවෙන් ම ඉඩ සලසා තිබෙනවා.
එසේ වූවත් නවීකරණය සමඟ මේ සමහර ජන කොටස්වල අළුත් පරම්පරා සාම්ප‍්‍රදායික උරුමයන් දිගට ම පවත්වා ගන්නට එතරම් උනන්දු නැහැ. මෙය ඉන්දියාවේ පමණක් නොව ලොව පුරා දැකිය හැකි ප‍්‍රවණතාවක්. පුද්ගල මට්ටමෙන් විග‍්‍රහ කරන විට පරම්පරා උරුමයන් ඉදිරියට ගෙන යාමට කිසිවකුට බල කළ නොහැකියි. එහෙත් අරුණාචල් ප‍්‍රාන්තයේ අතිශය විචිත‍්‍ර වූත්, ලොව කිසිදු තැනෙක හමු නොවන්නා වූත් ජන උරුමයන් රැක ගැනීමේ අවශ්‍යතාව මානව විද්‍යාඥයන් හඳුනාගෙන තිබෙනවා.
ජන සංස්කෘතියක් යනු සජීව හා ගතික දෙයක්. කෞතුකාගාර ගත කරන්නට බැහැ. එය යම් තරමකින්වත් හසු කර ගත හැක්කේ ශ‍්‍රව්‍ය-දෘශ්‍ය මාධ්‍ය හරහායි. මේ බව මනාව තේරුම් ගත් මෝජි, 1997දී සිය ප‍්‍රාන්තයේ ජන කලා, සිරිත් විරිත්, නැටුම් හා අනෙකුත් පැතිකඩ නවීන ඩිජිටල් ඡයාරූප හා වීඩියෝ හරහා වාර්තා කිරීමේ පෞද්ගලික මට්ටමේ ව්‍යාපෘතියක් ඇරඹුවා.
‘‘නවීකරණයත් සමඟ ආ ප‍්‍රවාහයන් නිසා මගේ පරම්පරාවේ බොහෝ දෙනා සාම්ප‍්‍රදායික උරුමයෙන් පිටතට පා වී යන හැටි මා දකිනවා. ඒ අය ගැන විනිශ්චයක් දීමට මට ඕනෑ නැහැ. නමුත් අපේ වැඩිහිටියන්ගේ පරම්පරාවේ හමු වන ස්පර්ශ කළ නොහැකි උරුමය (intangible heritage) අප ඩිජිටල් ක‍්‍රම මඟින්වත් ලේඛනගත නොකළොත් ඒවා සදහට නැසී යාමේ අවදානමක් තිබෙනවා’’ ඔහු කියනවා.
කලබලකාරී නවීකරණය වෙනුවට වඩාත් සියම් හා සුපරීක්ෂාකාරී ලෙසින් නවීන ලෝකයේ තමන්ට ගැලපෙන දේ පමණක් ළං කර ගැනීමට සංවේදී බව හා විචක්ෂණ ගුණය මෝජිට තිබෙනවා. ඔහු ඉන්දියාවේ අංක එකේ මාධ්‍ය සරසවිය ලෙස සැලකෙන නවදිල්ලියේ ජමීලා මිලියා ඉස්ලාමියා සරසවියෙන් ජන සන්නිවේදනය පිළිබඳ ශාස්ත‍්‍රපති උපාධියක් ලැබූ අයෙක්. මේ තරම් උගත්කමක් හා පුහුණුවක් ලබන බොහෝ ඉන්දියානුවන් ප‍්‍රධාන ප‍්‍රවාහයේ මාධ්‍ය ආයතනවල රැකියා ලබා ගෙන මහ නගරවල පදිංචි වනවා. එහෙත් මෝජි නගරයෙන් නවීන සන්නිවේදන තාක්ෂණය දැනුම හා කුසලතා ගෙන තම ගම් පළාතට ගියා.
සංස්කෘතික පර්යේෂණ හා ලේඛනගත කිරීමේ කේන්ද්‍රය (Centre for Cultural Research and Documentation, CCRD) අරඹමින් තවත් ඔහු වැනි ම කිහිප දෙනෙකු සමඟ ප‍්‍රාන්තයේ ජන සංස්කෘතිය ගැන වීඩියෝ වාර්තා චිත‍්‍රපට නිපදවීම ඇරඹුවා.
‘‘මගේ ප‍්‍රාන්තයේ සංස්කෘතික උරුමය මා දකින්නේ ඉලාස්ටික් පටියක් හැටියටයි. අපට යම් සීමා තුළ මේ පටිය විස්තාරණය කළ හැකියි. කාලයේ හා නවීකරණයේ ප‍්‍රවාහයන් නිසා අතීතයේ සිට පැවත ආ උරුමයන් ඒ අයුරින් ඉදිරියට ගෙන යාමට අමාරුයි. එහෙත් අඩු තරමින් ඒ ගැන විස්තරාත්මක ලේඛනගත කිරීමක් අප කරනවා’’ යැයි ඔහු කියනවා.
මෝජි මට මුලින් හමු වූයේ 2003දී නේපාලයේ කත්මණ්ඩු නුවරදී. මා සංවිධානය කළ දකුණු ආසියාතික ටෙලිවිෂන් හා වීඩියෝ පුහුණු වැඩමුළුවකට ආ මේ නිහඬ තරුණයා හැම දෙනාගේ ප‍්‍රසාදය හා ගෞරවය දිනා ගත්තා. ඔහු නිපද වූ වාර්තා චිත‍්‍රපට කිහිපයක් මා දැක තිබෙනවා.
මේවා දුවන ගමන් කළ ටෙලිවිෂන් වාර්තා නොවෙයි. සති හෝ මාස ගණන් මහත් ඉවසීමෙන් හා කැපවීමෙන් කේෂත‍්‍රයේ රූපගත කොට සියුම් ලෙසත්, සෞන්දර්යාත්මක ලෙසත් සංස්කරණය කළ ඩිජිටල් කලා කෘති හැටියට මා දකිනවා. 1997-2008 කාලය තුළ එබඳු වාර්තා චිත‍්‍රපට 35ක් පමණ ඔහු අධ්‍යක්ෂණය කළා.
ඒවායින් සමහරක් මානව විද්‍යා හා සංස්කෘතික උරුමය ගැන තේමාගත වූ චිත‍්‍රපට උළෙලවලත්, ඉන්දියාවේ දුර්දර්ශන් ජාතික ටෙලිවිෂන් නාලිකාවේත් තිරගත වී තිබෙනවා. විශාල පේ‍්‍රක්ෂක සමූහයකට ඉලක්ක කරනවා වෙනුවට මේ නිර්මාණ වඩාත් ගැලපෙන්නේ කුඩා කණ්ඩායම් වශයෙන් දේශනාගාර, විද්වත් රැස්වීම් ආදියේ පෙන්වන්නටයි.
‘‘අප මේ චිත‍්‍රපට හරහා උත්සාහ කරන්නේ සංක‍්‍රාන්ති කාලයක සිටින අපේ ප‍්‍රාන්තයේ විවිධ ජන කොටස් තමන්ගේ සංස්කෘතික උරුමය, ස්වභාවික පරිසරය හා සමාජ-ආර්ථික සංවර්ධනය යන සාධක තුන තුලනය කර ගන්නා හැටි වාර්තාගත කරන්නයි. එහිදී අපේ මතවාදයන් ඒ වාර්තාකරණයට අප එකතු කරන්නේ නැහැ,’’ මෝජි කියනවා.
වාර්තා චිත‍්‍රපටයක් නිපදවීමට පැය ගණනක් පටිගත කළ රූප රාමුවලින් අවශ්‍ය කොටස උකහා ගත් පසු ඉතිරිය බොහෝ විට සංරක්ෂණය වන්නේ නැහැ. එහෙත් මෝජි වසර 15ක් පුරා පටිගත කළ හැම පටයක් ම ප‍්‍රවේශමින් සංරක්ෂණය කරනවා.
මේ ගැන වඩාත් ගැඹුරින් පර්යේෂණ කරන්නට 2004දී අරුණාචල් ප‍්‍රාන්ත අගනගරය වන ඉතානගර්හි රාජීව් ගාන්ධි සරසවියේ ජන සන්නිවේදන අංශයත් සමඟ එක් වී ඩිප්ලෝමා පාඨාමාලාවක් ද ඔහු ආරම්භ කළා. ඔහුගේ කාලය ඉගැන්වීමට, පර්යේෂණවලට හා කේෂත‍්‍ර මට්ටමේ රූපගත කිරීම්වලට බෙදී යනවා.
මෑතක් වන තුරු අරුණාචල් ප‍්‍රාන්තය විදේශික සංචාරකයන්ට අවසර නැතිව ඇතුළු විය නොහැකි, සීමා වූ ප‍්‍රදේශයක් ලෙස පැවතියා. එහෙත් දැන් චන්ද්‍රිකා ටෙලිවිෂන් විකාශයන්, ජංගම දුරකථන සේවාවන් හා ගමනාගමන පහසුකම් ආදිය පුළුල් වීමත් සමඟ සමාජ නවීකරණය වේගවත් වෙලා.
මේ නිසා ජන කලා හා සංස්කෘතික ලේඛනගත කිරීමේ අමුතු ආකාරයේ ව්‍යාපෘතියක් මෝජි 2009දී යෝජනා කළා. තෝරා ගත් ගම්මාන 15ක දක්ෂ ගැමි තරුණ තරුණියන් 15 දෙනකුට ඩිජිටල් වීඩියෝ තාක්ෂණය භාවිතය පුහුණු කරනවා. (අද කාලේ මේවා මැජික් නොවේ. ලෙහෙසියෙන් උගත හැකියි).
ඉන්පසුව ඔවුන්ට ඩිජිටල් වීඩියෝ කැමරා දී වසරක් පුරා තම ගම්මානයේ චාරිත‍්‍ර වාරිත‍්‍ර, උත්සව, වැඩිහිටියන්ගේ මතකයන් හා ආවේණික දෑ පටිගත කරන්නට සලස්වනවා. හැම ගමකින් දළ වශයෙන් වීඩියෝ පැය 300ක් පමණ එකතු වනු ඇතැයි ගණන් බලා තිබෙනවා. අවසානයේ මේ සියල්ල ප‍්‍රාන්ත කෞතුකාගාරයේ හා සරසවියේ ද අනුදැනුම ඇතිව පොදු තැනෙක සංරක්ෂණය කොට පර්යේෂකයන්ට අධ්‍යයනය කරන්නට ලබා දෙනවා.
එකිනෙකට වෙනස් භාෂා කථා කරනා ජන කොටස් සැමගේ විශ්වාසය දිනා ගෙන ඔවුන්ගේ සහයෝගයෙන් කරන මේ ව්‍යාපෘතියෙන් වසර කිහිපයක ඇවෑමෙන් වීඩියෝ පැය 4,000ක් පමණ එකතු වීමට නියමිතයි. මෙය කාල කැප්සියුලයක් (time capsule) ලෙස මෝජි හඳුන්වනවා. ජන සංස්කෘතිය නිතිපතා පරිණාමය වන නිසා අපට කළ හැක්කේ අද දවසේ එහි ගති සොබා හසු කර ගැනීම පමණක් බව ඔහු දන්නවා.
ජීවිතයේ උපතේ සිට මරණය දක්වා හැම අවස්ථාවකට ම ආවේණික සිරිත් විරිත් ඔවුන්ට තිබෙනවා. දරුවකුගේ උපත, අස්වනු නෙළීම, විවාහ මංගල්‍යයන්, මළවුන් සිහි කිරීම ආදිය ඒ අතර සුවිශේෂයි. මේ සිද්ධීන් හැම ජන කොටසකට ම පොදු වූවත් ඔවුන් ඒවා සමරන ආකාරය එකිනෙකට වෙනස්. එක් මහ ජාතියක් සංඛ්‍යාත්මකව හමු නොවන අරුණාචල් ප‍්‍රාන්තයේ හැම දෙනා ම සුළු ජාතියක්.
මේ අසාමාන්‍ය සංස්කෘතික ව්‍යායාමය ඔහු නම් කරන්නේ කඳුකරයේ ඇස (Mountain Eye) ව්‍යාපෘතිය ලෙසයි. ශාස්ත‍්‍රීය වටිනාකමක් ඇති මෙබඳු කටයුතුවලට බොලිවුඞ් ආකර්ෂණය හෝ වෙළඳපොළ විභවයක් නැති නිසා අවශ්‍ය වියදම ඉන්දියාව තුළින් සොයා ගැනීම ලොකු අභියෝගයක්.
ස්විට්සර්ලන්තයේ රෝලෙක්ස් ඔරලෝසු සමාගම සුවිශේෂි පර්යේෂණ හා ගවේෂණවලට අනුග‍්‍රහය දක්වන්නට තරගකාරී මට්ටමින් තෝරා ගන්නා රෝලෙක්ස් ත්‍යාගයක් (Rolex Award for Enterprise) 2008දී මෝජි රීබාට ප‍්‍රදානය කළා. එයින් ලැබුණු ත්‍යාග මුදලත්, ලෝක මට්ටමේ ප‍්‍රසිද්ධියක් යොදා ගෙන සුපුරුදු නිහඬ රටාවට මෝජි තමන්ගේ ව්‍යාපෘතිය පෙරට ගෙන යනවා.
ජන සංස්කෘතිය කෞතුකාගාර හෝ සරසවිවලට කොටු වන්නට ඉඩ නොතබා ඔහු එය තරුණයින් වඩාත් ගැවසෙන කැෆේ, සිනමා ශාලා හා සාප්පු සංකීර්ණවලට චිත‍්‍රපට ගෙන යනවා. පාසල් දර්ශන සංවිධානය කරනවා. අරුණාචල් භාෂා 9කින් ගැයෙන් ගීත ඇතුළත් CD තැටියක් නිපදවා බෙදා හරිනවා.
අරුණාචල් ප‍්‍රාන්තයේ ආවේණික ජන සංස්කෘතිය අද මුහුණ පා සිටින්නේ හුදෙක් ඉන්දියාවට පිටතින් සිට ගලා එන ප‍්‍රවාහයන්ට පමණක් නොවෙයි. රට තුළම සංඛ්‍යාත්මකව බහුතරයක් වූ හින්දි බස කථා කරන මහා සංස්කෘතියේ ප‍්‍රබල බලපෑමත්, ආර්ථික ප‍්‍රතිසංස්කරණ හරහා එන වෙළඳ පොළ හා ජනප‍්‍රිය සංස්කෘතියේ බලපෑමත් ඔවුන්ට ඍජුව ම එල්ල වී තිබෙනවා.
මෙවැනි ප‍්‍රවාහයන් හමුවේ ඇතැම් දෙනා හූල්ලමින් හා දෙස් තබමින් කල් ගත කළත් මෝජිගේ ප‍්‍රතිචාරය බෙහෙවින් වෙනස්. ළිඳට වැටුණු මිනිසකු ළිං කටින් ම ගොඩ ආ යුතු සේ ඔහු කරන්නේ නව සන්නිවේදන තාක්ෂණයන් යොදා ගෙන තම ජනයාගේ උරුමය රැක ගන්නට තැත් කිරීමයි. ඔහු මෙය පෞද්ගලික ජීවිතයේදීත් ක‍්‍රියාත්මක කරනවා. හින්දි හා ඉංග‍්‍රීසි භාෂා ව්‍යක්ත ලෙස හසුරුවන්නට උගත් ඔහු වයස විසි ගණන්වල සිය මවුබස වන ගැලෝ භාෂාව (Galo) උගත්තා. දැන් ඔහු එය සිය ලාබාල පුතුන් දෙදෙනාට කුඩා වයසේ සිට උගන් වනවා.
‘‘අපේ දරුවන්ට ගීයක් ගයන්න කී විට ඔවුන් ගයන්නේ හින්දි නැතහොත් ඉංග‍්‍රීසි ගීත. අප දැන් තැත් කරන්නේ තමන්ගේ ම බසින් සින්දු කීමේ අමතර හැකියාව අළුත් පරම්පරාවේ හැමට ලබා දෙන්නයි,’’ මෝජි කියනවා.
‘‘විසි එක් වන සියවසේ සුළු ජන කොටස්, ගෝත‍්‍රික හා ආදිවාසී පිරිස් පසුගාමීව හෝ මුළුගැන් වී සිටිය යුතු යැයි මා විශ්වාස කරන්නේ නැහැ. එහෙත් ප‍්‍රධාන ප‍්‍රවාහයට නතු නොවී අපේ සුවිශේෂි අනන්‍යතාව රැක ගනිමින් නවීකරණය වන්නට හැකියි,’’ මෝජී රීබාගේ දර්ශනය එයයි.
http://tiny.cc/MojiR1
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 