Regular elections are a necessary but not a sufficient condition for a vibrant democracy. There is much more to democracy than holding free and fair elections.
The ‘sufficient conditions’ include having public institutions that allow citizens the chance to participate in political process on an on-going basis; a guarantee that all people are equal before the law (independent and apolitical judiciary); respect for cultural, ethnic and religious diversity; and freedom of opinion without fearing any repercussions. Sri Lanka has much work to do on all these fronts.
Democracy itself, as practised for centuries, can do with some ‘upgrading’ to catch up with modern information societies.
In this week’s Ravaya column, (in Sinhala, appearing in issue of 23 August 2015), I discuss methodologies that enable citizens as well as civil society organisations (CSOs) to engage with policymakers and citizen service providers on an on-going basis.
Some call it social accountability (or SAcc), and others refer to it as participatory democracy. Whatever the label, the idea is to ensure greater accountability in how the public sector manages public funds and responds to citizens’ needs.
An early champion of social accountability was the Peruvian economist Hernando de Soto, whom I quote. Also cited are views of Dr Bela Bhatia, an associate fellow at the Centre for the Study of Developing Societies in India.
See also my English article on this topic in Echelon magazine, Feb 2015: ‘People Power’ Beyond Elections
‘‘ඡන්දයක් පවත්වන දිනයක එයට නියමිත පැය අට තුළ ගොසින් ඡන්දය දමා ආ පමණට ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය තහවුරු වන්නේ නැහැ. එය ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදී සමාජයක මූලික අංගයක් විතරයි. ඉඳහිට පවත්වන මැතිවරණ අතර කාලයේ ඡන්දදායකයන් වන අප සැම රාජ්‍ය පාලනයට හැකි අන්දමින් සහභාගි වීමෙන් තමයි සැබෑ යහපාලනයට මග හෙළි කර ගත හැක්කේ.’’
මෙසේ කියන්නේ පේරු රටේ උපන්, ජාත්‍යන්තර කීර්තියට පත් ආර්ථික විද්‍යාඥ හර්නාන්ඩෝ ඩි සෝටෝ (Dr Hernando de Soto). සමස්ත ලතින් ඇමෙරිකාවේම මහ මොළකාරයෙක් හා සමාජ නව්‍යකරණයට කැප වූවකු ලෙස නමක් දිනා සිටින ඔහු, නියෝජිත ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය විසි එක් වන සියවසට වඩාත් ගැලපෙන ලෙසින් හැඩ ගස්වා ගත හැකි ක‍්‍රමවේද සොයන්නෙක්.
නියෝජිත ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය (representative democracy) යනු අප සියලූ දෙනා වෙනුවෙන් නියෝජිතයන් යම් සංඛ්‍යාවක් තෝරා පත් කොට ඔවුන්ට නීති තැනීමේ හා ආණ්ඩුකරණ බලතල දීමයි.
හැම පුරවැසියකුටම ආණ්ඩුකරණයට ඍජුව සම්බන්ධ වීමට කාල වේලාව හෝ අවකාශය නැති නිසා මේ ක‍්‍රමවේදය සියවස් ගණනක සිට විවිධ සමාජවල යොදා ගැනෙනවා. මෙහි වාසි මෙන්ම අවාසිත් තිබෙනවා.
ප්රකට අවාසියක් නම් පූර්ණ කාලීනල වෘත්තිමය දේශපාලනඥයන් පිරිසක් බිහි වී ඔවුන් ජනතා නියෝජිත වගකීම හරිහැටි ඉටු කරනු වෙනුවට අකාර්යක්ෂම, දූෂිත හා වංචනික බවට පත් වීමයි. මේ අහිතකර තත්ත්වය සමනය කරන්නට නම් පුරවැසියන් වඩාත් සක‍්‍රීයව ආණ්ඩුකරණයට නිතිපතා සම්බන්ධ විය යුතුයි. එයට සහභාගිත්ව ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය (participatory democracy) යයි කියනවා.
ගෙවී ගිය වසර 25ක පමණ කාලය තුළ සහභාගිත්ව ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදී ක‍්‍රමවේදයන් අත්හදා බලා වඩාත් ප‍්‍රායෝගික ඒවා ජාතික ප‍්‍රතිපත්ති හා නීති මටිටමින් ආයතනගත කිරීමට දියුණුවන රටවල් ගණනාවක් කටයුතු කර තිබෙනවා. මෙහිදී මුල් තැනක් ගන්නේ ඉන්දියාව, දකුණු අප‍්‍රිකාව, බ‍්‍රසීලය සහ තවත් ලතින් ඇමරිකානු රටවල් කිහිපයක්. මේ අයගේ අත්දැකීම්වලින් අපට ද බොහෝ දේ උගත හැකියි.
ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය නවීකරණය කිරීමේ චින්තන නායකයකු වන ඩි සෝටෝ මෙසේ කියනවා. ‘‘ඓතිහාසිකව සලකා බලන විට අයහපාලනයට එරෙහිව ජනයා ප‍්‍රතිචාර දක්වන දෙවිධියක් තිබෙනවා. එකක් නම් කලින් කලට පැවැත්වෙන මැතිවරණවලදී අකාර්යක්ෂම හා දූෂිත ආණ්ඩු ගෙදර යැවීම. එයට ඉඩක් නොතබන ඒකාධිපති පාලකයන් මහජන උද්ඝෝෂණ උත්සන්න වී බලයෙන් පලවා හැරෙන අවස්ථා ද ඉඳහිට තිබෙනවා. මේ දෙවිධියේම ආවේණික සීමාවන්ද තිබෙන බව අප හඳුනාගත යුතුයි.’’
ඩි සෝටෝ කියන්නේ අකාර්යක්ෂම හෝ දූෂිත පාලකයන් නෙරපා හැර විකල්ප පිරිසක් එතැනට පත් කර ගැනීම අවශ්‍ය වන නමුදු සෑහෙන්නේ නැති බවයි (necessary, but not sufficient). කලින් කල සිදුවන මැතිවරණ හෝ ජන බලය (‘People Power’) ආකාරයේ නැගී සිටීම්වලින් ඔබ්බට යන ආකාරයේ නිරතුරු ගනුදෙනුවක් ජනයා හා රජයන් අතර පවත්වා ගත යුතු වනවා.
මෙතැන තිබෙන ලොකුම අභියෝගය මෙයයි. අප බොහෝ දෙනෙකු පූර්ණ කාලීනව දේශපාලනයේ නිතර වූවන් නොවේ. දේශපාලනය හා යහපාලනය ගැන උනන්දු වුවත් අප අධ්‍යයන කටයුතු, රැකියා හෝ පවුල් වගකීම් ආදිය සමග මේ උනන්දුව තුලනය කර ගත යුතුයි. මෙය කෙසේ කරන්නද?
මෑතක් වන තුරු ජනයා හා රජයන් අතර නිරතුරු සබඳතාව ලෙහෙසියෙන් පවත්වා ගෙන යන්නට හැකියාවක් තිබුණේ නැහැ. එහෙත් නූතන තොරතුරු හා සන්නිවේදන තාක්ෂණයන්ගේ උදව්වෙන් එසේ කිරීම ප‍්‍රායෝගිකව වඩාත් පහසු වී තිබෙනවා. ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදයේ නව මුහුණුවර (Democracy 2.0) බිහි වන්නේ මේ හරහායි.
මහජන ඡන්දයෙන් තේරී පත්වන නියෝජිතයන් සමග දිගටම සබඳතා පවත්වා ගනිමින් ඔවුන් නීත්‍යානුකූලව හා කාර්යක්ෂමව ක්රියා කරන බව තහවුරු කිරීමට ජනතා පීඩනය පවත්වා ගැනීම “සමාජයීය වගවීම” (Social Accountability) යයි හඳුන් වනවා. 1980 ගණන්වලදී පර්යේෂණාත්මක මට්ටමින් මතුව ආ මේ සංකල්පය දැන් ප‍්‍රායෝගික ලෙසින් ලොව විවිධ රටවල ක‍්‍රියාත්මක කැරෙනවා.
මැතිවරණය දවසේ ඡන්දය දමන්නට යන හා ප‍්‍රතිඵල විග‍්‍රහ කරන උද්-යෝගය තරම්ම නොවුවත් යම් මට්ටමක නිරතුරු දේශපාලන උනන්දුවක් හා මැදිහත්වීමක් පවත්වා ගැනීමට හැකි ක‍්‍රමවේද සකස් කර ගත යුතුව තිබෙනවා. සමාජයීය වගවීම උත්සාහ කරන්නේ එයයි.
සමාජයීය වගවීම හරිහැටි ක‍්‍රියාත්මක වන්නට නම් මහජනයාට තොරතුරු දැනගැනීමේ අයිතිය නීතිමය වශයෙන් තහවුරු වී තිබීම ප‍්‍රයෝජනවත්. මහජන මුදල් එකතු කරන ආකාරය, වැය කිරීමට තීරණය කරන පදනම හා වැය කළ පසු ගණන් පියවීම ආදී සියල්ල විනිවිද බවකින් යුතුව සිදු විය යුතුයි. (අපේ රටේ මේ දක්වා සම්මත කර ගන්නට බැරි වූ තොරතුරු අයිතිය පිළිබඳ පනත නව පාර්ලිමේන්තුව ප‍්‍රමුඛතාවක් දී විවාද කොට සම්මත කර ගනු ඇතැයි අප පතනවා.)
එහෙත් සමාජයීය වගවීමට නීති පමණක් සෑහෙන්නේ නැහැ. නීතියෙන් ලැබෙන අයිතීන් හරිහැටි භාවිත කරමින් පොදු ආයතනවල මූල්‍යමය ක්රියා කලාපය, ප‍්‍රතිපත්තිමය තිරසාර බව හා කාර්යක්ෂමතාව ආදී සාධක නිතිපතා අධීක්ෂණයට ලක් කරන පුරවැසි ක‍්‍රියාකාරිකයන් සිටීම අවශ්‍යයි.
නූතන තොරතුරු තාක්ෂණය මේ අධීක්ෂණය පහසු කරනවා. එහෙත් එය හරිහැටි කරන්නට දැනුම, කැපවීම හා කාල වේලාව මිඩංගු කිරීම ඕනෑ කරනවා. ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය හරියට වැඩ කරන්නේ අලසයන් හෝ ආත්මාර්ථකාමීන් සිටින සමාජවල නොවේ!
සමාජයීය වගවීම ක‍්‍රියාත්මක කළ හැකි ක‍්‍රමවේදයකට ප්රකට උදාහරණයක් නම් බ‍්‍රසීලයේ පෝටෝ ඇලගේ‍්‍ර (Porto Alegre) නගරයේ නගර සභාව වාර්ෂිකව කරන සහභාගිත්ව අයවැයයි (Participatory Budgeting) 1989දී පටන් ගෙන නගරවාසීන් 20,000ක් පමණ දෙනාගේ අදහස් උදහස් සම්පිණ්ඩනය කරමින් තීරණය කරනු ලබන මේ අයවැය හරහා ජනතාවගේ ප‍්‍රමුඛතා නිසි ලෙස හඳුනා ගන්නා අතර ගියවර වියදම් කෙසේ කෙසේ සිදු වූවා දැයි යන්න ප‍්‍රසිද්ධියේ විමර්ශනය කරනවා.
මෙබඳු ආකෘතීන් විශාල ජනකායක් වෙසෙන නගරවල ප‍්‍රායෝගිකව කිරීමේ දුෂ්කරතා තිබෙනවා. 20,000ක් වුවත් එකවර එක් තැනෙකට රැස් කොට සංවාදයක් පැවැත්වීම අපහසුයි.
එහෙත් මධ්‍යම රජයක්, පලාත් රජයක් හෝ පලාත් පාලන ආයතනයක් සිය ප‍්‍රතිපත්ති හා අයවැය යෝජනා කෙටුම්පත් මට්ටමින් වෙබ් ගත කර, මහජන අදහස් දැක්වීමට නිශ්චිත කාල සීමාවක් ලබා දීම හරහා මෙය වඩා ප‍්‍රායෝගිකව කළ හැකියි. වෙබ් ප‍්‍රවේශය හැමට නැතත් ප‍්‍රජා මධ්‍යස්ථාන, මහජන පුස්තකාල ආදී ස්ථාන හරහා මේ යෝජනා පරිශීලනය කිරීමට ඉඩකඩ සලසනවා.
තම රටට, නගරයට හෝ ප‍්‍රදේශයට වඩාත්ම උචිත සමාජයීය වගවීමේ ක‍්‍රමවේද සකස් කර ගැනීම ඒ ඒ ප‍්‍රජාවට හා ඔවුන්ගේ ඡන්දයෙන් තෝරා ගත් මහජන නියෝජිතයන්ට පැවරෙන අභියෝගයක්. හැකි තාක් දෙනෙකුට අඩුම පරිශ‍්‍රමයකින් වඩාත් පුළුල් ලෙස යම් තීරණ ගැනීමේ ක‍්‍රියාවලියකට සහභාගිවීමට ඉඩකඩ සැලැස්වීම මෙහිදී අවශ්‍යයි.
එමෙන්ම මහජනයාගෙන් ලැබෙන ප‍්‍රතිචාර, යෝජනා හා විරෝධතා සියල්ල සාවධානව සලකා බලන හා තුලනය කර ගන්නා දක්ෂ කාර්ය මණ්ඩලයක් හෝ ස්වාධීන විද්වතුන් පිරිසක් ද මෙයට සම්බන්ධ කරගත යුතුයි. (අපේ රටේ සමහර ආයතන කරන්නාක් මෙන් කිසිදා විවෘත නොකරන මහජන පැමිණිලි/යෝජනා පෙට්ටි ආකාරයේ ක‍්‍රමවේද කිසිසේත් සෑහෙන්නේ නැහැ!)
සමාජයීය වගවීම යනු ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය එදිනෙදා තීරණවලට ප‍්‍රායෝගිකව අදාල කර ගැනීම බව ඩි සොටෝ කියනවා. ‘‘පවතින ක‍්‍රමයේදී වසර 4, 5 හෝ 6ක් රජයක් කරන කියන දේ පිළිබඳව මහජනයා බලා සිටිනවා. ඔවුන්ගේ විරෝධය පළ කිරීමේ යම් ඉඩක් ඇතත් ජනතා නියෝජිතයන්ට ඍජු බලපෑම් එල්ල කළ හැකි මාර්ග ඉතා සීමිතයි. මහජන අප‍්‍රසාදයට පත්වන රජයක් ගෙදර යවන්නට ඊළඟ මැතිවරණය එළැඹෙන තෙක් සිටිය යුතුයි. එසේම දේශපාලකයන්ට සමීප වන ලොකු ධනවතුන් හා සමාගම් රාජ්‍ය ප‍්‍රතිපත්ති ඔවුන්ට වාසිදායක ලෙස හසුරුවනු බලා සිටිමින් ආවේගශීලී වීම හැර වෙනත් කළ හැකි දෙයක් ඡන්දදායකයන්ට නැති වීම වත්මන් ක‍්‍රමයේ ආවේණික දුර්වලතාවක්. මැතිවරණ දෙකක් අතර වසර කිහිපයක කාලයේ නිතිපතා මහජනයා හා රජය අතර අදහස් හුවමාරුවක් හා සහභාගිත්ව ක‍්‍රමවේදයක් තිබීම ඉතා වැදගත් වන්නේ මේ නිසයි.’’
සමහරුන් මෙය දකින්නේ ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදය නිසි ලෙස ක‍්‍රියාත්මක වීමට කරන මහජන ආයෝජනයක් ලෙසයි. මෙහිදී ‘ආයෝජනය’ යනු මුදල් නොව කාලය, ශ‍්‍රමය හා බුද්ධිමය කැපවීමයි.
කියන දේ කරන, කරන දේ කියන හා නිසි ප‍්‍රතිපත්ති රාමුවක් තුළ වැඩ කරන ආණ්ඩුකරණයක් පවත්වා ගන්නට නම් මේ නිතිපතා මැදිහත්වීම අවශ්‍යයි. එබන්දක් නැති විට මන්ත්රීන්, ඇමතීන්, ඔවුන්ගේ ගජමිතුරන් හා පාක්ෂිකයන් රටේ දේපොල විනාශ කරමින්, වංචා කරමින්, සංවර්ධන මුවාවෙන් බඩවඩා ගනිමින් කරන නිර්ලජ්ජ්ත ක‍්‍රියාකලාපය 2005 – 2014 අඳුරු දශකය තුළ ලක් සමාජය හොඳ හැටි අත්දුටුවා. අපට සිටියේ ඡන්දයෙන් දිනූ එහෙත් සමාජයීය වගවීමක් නොතිබූ ආණ්ඩුයි.
සංවර්ධනය සඳහා යොමු කැරෙන දේශීය (මහජන බදු) මුදල් හා විදේශීය ණය ආධාර අදාල කටයුතු සඳහා පමණක් වැය කැරෙන බව සහතික කිරීමට සමාජයීය වගවීමේ තීරණාත්මක මෙහෙවර ලෝක බැංකුව, ආසියානු සංවර්ධන බැංකුව හා එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ ආයතන ද පිළිගන්නවා.
මේ ක‍්‍රමවේදයන් අධ්‍යයනය කරන හා අත්හදා බලන ඉන්දියානු සිවිල් සමාජ සංවිධානත්, විද්වත් පර්යේෂකයිනුත් සිටිනවා. එයින් එකක් වන නව දිල්ලියේ පිහිටි දියුණුවන සමාජ අධ්‍යයනය කිරීම සඳහා කේන්ද්‍රයේ ආචාර්ය බීලා භාතියා (Dr Bela Bhatia of Centre for the Study of Developing Societies) මෙසේ කියනවා.
‘‘අවසාන විනිශ්චයේදී ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදයේ වගකීම පුරවැසි හා ඡන්දදායක අප සැමට පැවරෙනවා. අපේ සමහරක් මහජන නියෝජිතයන් දූෂිත හෝ වංචනික හෝ අදක්ෂ හෝ වේ නම් එහි දෝෂාරෝපනය අපටම එල්ල විය යුතුයි. මන්ද මේ ආකාරයේ දේශපාලකයන් තෝරා පත් කර ගන්නේත් අප සමහරුන්ම නිසා. මේ ඛෙදජනක තත්ත්වය පිටු දකින්නට දැඩි අධිෂ්ටානයෙන් ක්රියා කිරීම පුරවැසි අපට දැන් ඇති අභියෝගයයි. ’’
ඇය තව දුරටත් මෙසේ කියනවා: ‘‘රජයන් හා දේශපාලනඥයන්ගේ පැත්තෙන් වඩාත් සහභාගිත්ව ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදයකට ඉඩදීම ඔවුන්ට ද හිතකරයි. එසේ නැතහොත් කැකෑරෙන මහජන අප‍්‍රසාදය ගොඩනැංවී යම් දිනෙක පුපුරා යන්නේ උද්ඝෝෂණ, අරගල හෝ සන්නද්ධ විප්ලව හැටියට නිසා…’’
සමාජයීය වගවීම ආචාර්ය භාතියා දකින්නේ යහපත් දේශපාලන හා ආණ්ඩුකරණ රටාවන් බිහි කරන්නටත් දේශපාලන ප‍්‍රචණ්ඩත්වය වළක්වා ගන්නටත් උපකාර වන දූරදර්ශී පිළිවෙතක් හැටියටයි.
හර්නාන්ඩෝ ඩි සෝටෝ, බීලා භාතියා වැනි විද්වතුන්ගේ දර්ශනය අපේ දේශපාලන හා ආණ්ඩුකරණ ප‍්‍රවාහයන්ට හඳුන්වා දීමට කාලය ඇවිත්.
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 