In this week’s Ravaya column, (in Sinhala, appearing in issue of 27 Sep 2015), I discuss the proposal to turn Sri Lanka’s Western Province into a megapolis, to become “the most attractive megapolis in South Asia”.
In their manifesto for the Parliamentary Election in August 2015, the United National Front for Good Governance talked about Megapolis. Now in office, UNFGG wants to make it happen.
The proposal is not exactly new. It first emerged over a decade ago, when Ranil Wickremesinghe was last Prime Minister. The original plan was developed by CESMA International, a part of Singapore’s state-run Housing Development Corporation (now rebranded as Surbana).
The aim was to create a large metropolitan region “expanding outwards from Colombo to Avissawella in the north and Panadura to the south”.
The revived megapolis plan would probably resemble original. And it looks set to become the Mahaweli of the new government.
Despite regime change in January 2015, we in Sri Lanka still live with corruption, technocratic arrogance and political expediency. Our rulers love to monitor private actions of citizens in the name of ‘national security’. Can megapolis or smart cities become another extension of our overbearing state?
I argue here that the new government must also learn from the decade-long misadventure of Hambantota where investments did not match local needs or people’s aspirations.
See also: My interview with Dr Ranil Senanayake (2012):
Sri Lanka’s Fast-track to Post-war Development: Remember the Mahaweli’s Costly Lessons!
ශ‍්‍රී ලංකාවේ බස්නාහිර පළාත මෙගාපොලිස් (Megapolis) ලෙසින් නාගරික සංවර්ධනයට ලක් කිරීමට රජය තීරණය කර තිබෙනවා. ඒ සඳහාම කැබිනට් ඇමතිවරයකු ද පත් කොට සිටිනවා.
මෙගාපොලිස් අපට තවමත් අලූත් යෙදුමක්. මෙය පොලිසිය සමග කිසිදු සම්බන්ධයක් නැහැ. Polis යන ඉංග‍්‍රීසි වචනයේ ග‍්‍රීක මුල් අරුත නගරය යන්නයි. එය මුලින්ම යෙදුණේ පුරාණ ග‍්‍රීසියේ නගර රාජ්‍යයන්ට අදාළවයි.
මෙගා යන්න සුවිසල් අරුත දෙන බව අප දන්නවා. ඒ අනුව මෙගාපොලිස් යන්න මහා නගරය ලෙස සිංහලට පෙරළා ගත හැකියි.
එහෙත් ජාත්‍යන්තරව මහා නගර (Mega Cities) ලෙස අරුත් දැක්වෙන්නේ නේවාසික ජනගහනය මිලියන් 10ට වැඩි නගරයි. 2015 වනවිට මෙවන් මහා නගර 46ක් ලෝකයේ විවිධ රටවල තිබෙනවා.
ලොව විශාලතම මහා නගර වන්නේ තෝකියෝ-යෝකෝහමා ද්විත්ව නගරය (ජනගහනය මිලියන් 37.9), ඉන්දුනීසියාවේ ජකර්තාව (මිලියන් 30.326), දකුණු කොරියාවේ සෝල් (මිලියන් 26.1), ඉන්දියාවේ දිල්ලිය (මිලියන් 25.7) හා චීනයේ ෂැංහයි (මිලියන් 25.4).
දකුණු ආසියාවේ මහා නගර වන්නේ (දිල්ලියට අමතරව) පාකිස්තානයේ කරාචි (මිලියන් 24.0), මුම්බාය (මිලියන් 20.4), බංග්ලාදේශයේ ඩාකා (මිලියන් 18.25), කොල්කතාව (මිලියන් 14.76) හා පාකිස්තානයේ ලාහෝරය (මිලියන් 10.05) නගරයි.
2012 ජන සංගණනයට අනුව අපේ රටේ බස්නාහිර පළාතේ ජනගහනය 5,821,710යි (මිලියන් 5.82). රටේ සමස්ත ජනගහනයෙන් 28.73%ක් ජීවත් වන මේ පළාතට රටේ මුළු බිම් ප‍්‍රමාණයෙන් අයත් වන්නේ 5.61%ක් පමණයි. මේ නිසා ජන ඝනත්වය (වර්ග කිලෝමීටරයක වෙසෙන ජන සංඛ්‍යාව) ඉහළයි.
එහෙත් ජාත්‍යන්තරව මහා නගරයක් ලෙස සලකනු ලැබීමට අවශ්‍ය අවම ජන සංඛ්‍යාවවත් බස්නාහිර පළාතේ නැහැ. මේ නිසා අපේ යෝජිත මෙගා නගරය අපටම ආවේණික එකක්.
අගෝස්තුවේ පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණය සඳහා එක්සත් ජාතික යහපාලන පෙරමුණේ මැතිවරණ ප‍්‍රකාශනයේ එක් ප‍්‍රතිඥාවක් වූයේ බස්නාහිර පළාත දකුණු ආසියාවේ වඩාත්ම ආකර්ෂණීය මෙගා නගරය බවට පත් කරන බවයි.
මේ යෝජනාව යළි මතුව ඇතත් මුලින්ම ඉදිරිපත් වූයේ 2003දී රනිල් වික‍්‍රමසිංහ මීට පෙර අගමැතිව සිටි වතාවේ සිංගප්පූරුවේ රජයට අනුබද්ධ නාගරික නිවාස සැලසුම් ආයතනයේ (CESMA International, now Surbana) උපදෙස් මත මුල්වරට මෙය සැලසුම් කෙරුණා. එහෙත් රජය වෙනස් වූ නිසා එය ක‍්‍රියාත්මක වූයේ නැහැ.
එවකට ප‍්‍රකාශිත අරමුණ වූයේ කොළඹ නගරයේ සිට උතුරට අවිස්සාවේල්ල දක්වාත්, දකුණට පානදුර දක්වාත් විහිදෙන කලාපයක් නාගරික සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියකට යටත් කිරීමයි.
මෙවර සැලසුම එයම ද නැතිනම් වෙනස් වේද යන්න තවම පැහැදිලි නැහැ. එහෙත් මේ සඳහා මේ වසර මුලදී බස්නාහිර ප‍්‍රදේශයේ මෙගා නගර සැලසුම් ව්‍යාපෘතිය (Western Regional Megapolis Planning Project, WRMPP) නම් කාර්යාලයක් පිහිටුවනු ලැබුවා. ඔවුන්ගේ නිල වෙබ් අඩවිය (http://wrmpp.gov.lk) තවමත් එළි දක්වා නැහැ.
මෙම ව්‍යාපෘතිය විසින් පවත්වාගෙන යන ෆේස්බුක් පිටුවේ බස්නාහිර මෙගා නගරයේ ඉදිරි දැක්ම ලෙස වචන 50කටත් වඩා දිගු සංකීර්ණ ඉංග‍්‍රීසි වාක්‍යයක් තිබෙනවා. එය ඇරඹෙන්නේ ‘මේ ව්‍යාපෘතිය මෙරට බස්නාහිර පළාත වාසයට ඉතා හිතකර හා නානාජාතික වූ ස්මාට් නගරයක් බවට පත් කරන’ බව කියමින්. (www.facebook.com/wrmpp).
මෙගා නගර සැලසුම් ව්‍යාපෘතිය ගැන වැඩිදුර විස්තර ළඟදීම හෙළි කැරෙනු ඇතැ’යි අප පතමු. එසේම එම විස්තර මෙරට රාජ්‍ය භාෂා දෙකෙන්ම ජනතාවට ඉදිරිපත් කිරීමට නව ඇමතිවරයා වග බලා ගනු ඇතැයි ද අපි බලාපොරොත්තු වෙමු.
එතෙක් අපට කළහැක්කේ පොදුවේ මෙරට නාගරීකරණ ප‍්‍රවණතා ගැන හා ස්මාට් නගර (Smart Cities) යනු කුමක්ද යන්න කතා කිරීමයි.
රටක් සංවර්ධනය වන විට එහි නගර ලෙස සැලකෙන බිම් ප‍්‍රදේශ විස්තාරණය වන බවත්, නාගරික ජනගහනය වැඩි වන බවත් ලොව පුරා අත්දුටු ප‍්‍රවණතාවක්. හේතුව පහසුකම් හා අවස්ථා වැඩි නගරවලට සෙසු ප‍්‍රදේශවලින් ජනයා ඇදී ඒමයි.
2012 ජන සංගණනයේදී මෙරට නාගරික ජනගහනය ලෙස නිර්ණය කෙරුණේ සමස්ත ජනගහනයෙන් 18.2%ක් පමණයි. එහෙත් මෙය නිවැරදි තත්ත්වය නොවන බව ජන ලේඛන හා සංඛ්‍යා ලේඛන දෙපාර්තමේන්තුවම පිළිගන්නවා. ජන සංගණනයේ ප‍්‍රධාන සොයා ගැනීම් කැටි කරන 2014 නිල ප‍්‍රකාශනයක ඔවුන් මෙසේ කියනවා:
‘ශ‍්‍රී ලංකාවේ නාගරීකරණය දැනට අඩු තක්සේරුවට ලක් වන්නේ නාගරික ප‍්‍රදේශ (urban areas) යන්නෙහි නිර්වචනයේ දුර්වලකම නිසයි. දැනට මෙරට නාගරික ලෙස සලකනු ලබන්නේ මහ නගර සභා හා නගර සභා යන පළාත් පාලන ආයතනවල බල ප‍්‍රදේශ පමණයි. නාගරික ගති සොබා සියල්ල ඇති වෙනත් සමහර ප‍්‍රදේශවලට නාගරික වර්ගීකරණය ලැබෙන්නේ නැහැ. මේ නිසා වඩාත් තාත්වික නිර්වචනයක් යොදා ගෙන මෙරට නාගරික ප‍්‍රදේශ යළි අර්ථ දැක්වීම අවශ්‍යයි. හුදෙක් පරිපාලනමය වර්ගීකරණවලට සීමා වීම නුවණට හුරු නැහැ.’
දෙපාර්තමේන්තුව මෙතැනදී එක එල්ලේ නොකීවාට මේ අවුල ඇරඹුණේ 1980 දශකය අගදී ප‍්‍රාදේශීය සභා නම් නව පළාත් පාලන ඒකකයක් හඳුන්වා දීමත් සමගයි.
මොරටුව සරසවියේ නගර සැලසුම් විශේෂඥ මහාචාර්ය ඈෂ්ලි එල්. එස්. පෙරේරා හොඳින් විග‍්‍රහ කර ඇති පරිදි ප‍්‍රාදේශීය සභා බල ප‍්‍රදේශ නිර්ණය කරන විට ඒවා නාගරිකද ග‍්‍රාමීයද යන්න කිසිසේත් සැලකිල්ලට ගත්තේ නැහැ. එහෙත් එතැන් පටන් මෙරට සියලූම ප‍්‍රාදේශීය සභා බල ප‍්‍රදේශ ග‍්‍රාමීය යැයි සැලකෙනවා.
සැබැවින්ම සමහර ප‍්‍රාදේශීය සභා බල ප‍්‍රදේශ නාගරීකරණය වී දශක ගණනක් ගෙවී ඇතත් මේ විපරීත වර්ගීකරණය නිසා අපේ රටේ ග‍්‍රාමීය හා නාගරික යථාර්ථය සැබෑ ලෙස වටහා ගැනීම හා එයට අනුව සැලසුම්කරණය දුෂ්කර වී තිබෙනවා. සුළුතරයක් වන නගරවලට තව වැරදි චිත‍්‍රය සිතේ දරා ගෙනයි.
සැබැවින්ම ගත හොත් දැනටමත් රටේ ජනගහනයෙන් 30-40%ක් නාගරික පෙදෙස්වල වසන බවට අනුමාන කළ හැකියිග කවුරු කෙසේ කීවත් පහසුකම් වැඩි නාගරික ප‍්‍රදේශවලට පදිංචියට ඒමට මෙරට ජනයා තුළ තිබෙන කැමැත්තේ නම් අඩුවක් නැහැ.
2025 වනවිට මෙරට ජනගහනයෙන් බාගයක්ම නාගරික ප‍්‍රදේශවල පදිංචිකරුවන් වනු ඇතැයි ජන විද්‍යාඥයන් ගණන් බලනවා.
2012 ජන සංගණනයෙන් හෙළි වූයේ මෙරට ජනගහනයෙන් විශාලතම නගර 8ක්ම තිබෙන්නේ බස්නාහිර පළාතේ බවයි. එයින් හතක් (කොළඹ, කඩුවෙල, දෙහිවල-ගල්කිස්ස, මොරටුව, කෝට්ටේ, කැස්බෑව හා මහරගම) කොළඹ දිස්ත‍්‍රික්කයේත්, අනෙක (මීගමුව) ගම්පහ දිස්ත‍්‍රික්කයේත් හමු වනවා.
මෑතක් වන තුරු දිවයිනේ සමස්ත දළ ජාතික නිෂ්පාදිතයෙන් අඩකටත් වඩා ලැබුණේ බස්නාහිර පළාතෙන්, 2012දී එය 43.4%ක් වූවා. ඇත්තටම බස්නාහිර පළාත හරියට වෙනත් රටක් වගේ තත්ත්වයක්.
අනෙක් පළාත්වලට නිසි සැළකිලි දෙන අතර බස්නාහිර පළාත දිගටම දියුණු කිරීම රටට වැඩදායකයි. ඉතා සුළු ජනගනනයක් වෙසෙන හම්බන්තොටට අතිවිශාල ආයෝජනයක් කිරීමේ වරද යළි කිසිදා නොකල යුතුයි.
අපේ නගර හා නාගරික ප‍්‍රදේශ මීට වඩා බෙහෙවින් සැලසුම්කරණයට ලක් විය යුතු බව පැහැදිලියි. මුල පටන්ම සැලසුම් කර තැනූ නගර අපේ රටේ නැහැ. පවතින නගර දශක ගණනාවක් පුරා ටිකෙන් ටික, අවිධිමත්ව ව්‍යාප්ත වූ ඒවායි. මහාමාර්ග, ජලමාර්ග, ජලාපවාහන පද්ධති, විවෘත අවකාශයන් හා සෙසු පොදු පහසුකම් බොහොමයක් ජනාකීර්ණ බව හා කලබලකාරී බව නිසා අධික පීඩාවට පත්ව තිබෙනවා.
තව දුරටත් මේ විසමතා පැවතුණොත් රථවාහන තදබදය, නිවාස හිඟය, කසළ ඉවත් කිරීමේ ප‍්‍රශ්න ආදිය තවත් උග‍්‍ර වනු ඇති. මේ නිසා වඩාත් ක‍්‍රමවත් නගර කළමනාකරණයක් අත්‍යවශ්‍යයි.
එහෙත් නගර සංවර්ධනය හා නාගරික කළමනාකරණය යනු පසුගිය රජය කළාක් මෙන් නගර අලංකරණය (city beautification) පමණක් නොවෙයි. එසේම පරම්පරා ගණනක් නගරයේ විසූ ඇතැම් ජන පිරිස් රාජ්‍ය බලහත්කාරයෙන් ඉවත් කොට ඔවුන්ගේ ඉඩම් මහා පරිමාණ ව්‍යාපාරිකයන්ට හා විදේශ ආයෝජකයන්ට ලබා දීමද නොවෙයි.
නගර අලංකරණය සමහර මධ්‍යම පාන්තිකයන්ගේ තාවකාලික ප‍්‍රමෝදයට හේතු වුවත් යථාර්ථය විනිවිද දකින විද්වතුන් හා සමාජ ක‍්‍රියාකාරිකයන් එය සම කළේ බරපතල හෝ මාරාන්තික රෝගයකින් පෙළෙන කෙනෙකුට ‘මේකප්’ තවරා හැඩ ගැන්වීමටයි!
එවැනි අහිතකර හා අධම නාගරික සංවර්ධනයක් බස්නාහිර මහා නගර ව්‍යාපෘතියෙන් සිදු නොකරන බවට නව රජයට හා අමාත්‍යවරයාට සහතික විය හැකිද?
නගර දියුණු කිරීම යනු හුදෙක් භෞතික යටිතල පහසුකම් හා ව්‍යාපාර අවස්ථා නංවාලීම පමණක් නොවෙයි. සියලූ ආදායම් මට්ටම්වල සිටින ජනයාට නීත්‍යනුකූල ජීවිකාවන් වඩා විධිමත්ව කර ගෙන යාමටත්, විවේක කාලය වඩා හරවත්ව ගත කිරීමටත් උපකාර වන භෞතික හා සමාජයීය පරිසරය නිර්මාණය කිරීමයි.
එසේම නවෝත්පාදන, කලා නිර්මාණ හා ප‍්‍රජා බල ගැන්වීම ආදී ප‍්‍රවණතා සඳහා හිතකර වාතාවරණයක් බිහි කිරීමයි.
මේ නිසා තමයි මෙගා නගර සැලසුම්කරණයට හා කළමනාකරණයට වාස්තු විද්‍යාඥයන් හා ඉංජිනේරුවන් පමණක් නොව සමාජ විද්‍යාඥයන්, මානව විද්‍යාඥයන් හා පරිසර විද්‍යාඥයන්ද මුල පටන්ම සම්බන්ධ විය යුත්තේ. පසුගිය දශකයේ මර්දනකාරි නගර අලංකරණයට මෙබඳු සංවේදී ප‍්‍රවේශයක් තිබුණේම නැහැ.
බස්නාහිර මෙගා නගර සංවර්ධනයට ඇමතිවරයෙක් හා ව්‍යාපෘති කාර්යාලයක් වෙන් කැරෙන අතර නගර සැලසුම්කරණය හා ජලාපවාහනය සඳහා තවත් කැබිනට් ඇමතිවරයෙක් ද පත් කොට තිබෙනවා. 2015 සැප්තැම්බර් 21 වැනිදා ගැසට් කරන ලද අමාත්‍යාංශවල වගකීම් හා ආයතන ලැයිස්තුව යටතේ නගර සැලසුම් අමාත්‍යාංශයට ‘විශේෂ නගර සැලසුම්කරණය හා සංවර්ධනය’ අනුයුක්ත කොට තිබෙනවා.
මේ අමාත්‍යාංශ දෙක මෙරට පවතින නාගරික ව්‍යාකූලතා තවත් වැඩි නොකර සීරුවෙන් තම වගකීම් ඉටු කරයිද?
සමහරුන් කැමති වූවත් නැතත් බස්නාහිර මෙගා නගර ව්‍යාපෘතිය පෙරට යන බව පැහැදිලියි. මෙයට අගමැතිවරයා දෙන ප‍්‍රමුඛතාව අනුව එය ඔහුගේ රජයේ මහවැලි වැඩපිළිවෙල වැනි යයි කිව හැකියි.
1978දී මහවැලි වැඩපිළිවෙළ කඩිනම් කළ අවස්ථාවේ මා අසා ඇති පරිදි නම් එහි දිගුකාලීන ශක්‍යතාව හා බලපෑම් ගැන පුළුල් සංවාදයක් සිදු වුණේ නැහැ. මහවැලියේ ආර්ථික වාසි ගැන කිසිදු විවාදයක් නැතත්, එහි සමාජයීය හා පාරිසරික බලපෑම් පෙනී ගියේ වසර ගණනාවකට පසුවයි. රජරට ජල සංයුතිය වෙනස්වීම හා වැදි ජනයා සමග ඇති කර ගත් අනවශ්‍ය ගැටුම ආදිය තවමත් නොවිසඳුණු ප‍්‍රශ්නයි.
එදාට වඩා සන්නිවේදන ක‍්‍රම මෙන්ම ප්රජාතන්ත්රීය ක‍්‍රමවේදයන්ද දියුණු වී තිබෙන අද මෙගා නගර සැලසුම් ගැන තොරතුරු ජනතාවට ඉදිරිපත් කොට හරවත් සංවාදයකට රජය යොමු විය යුතුයි.
සමාජ මාධ්‍ය යොදා ගැනීමේ කුසලතාව දැනටමත් පෙන්වා ඇති චම්පික රණවක අමාත්‍යවරයා මෙගා නගර සංවාදවලට එය ද යොදා ගනු ඇතැයි අප සිතනවා.
මෙගා නගර ව්‍යාපෘතිය මහවැලිය මෙන් තාක්ෂණික හා ඉංජිනේරු තීරක ක‍්‍රියාදාමයක් පමණක් නොවී පුළුල් සමාජ සහයෝගයෙන්, ප්රජාතන්ත්රීය හා මානුෂික ලෙසින් ඉදිරියට ගෙන යෑමේ අභියෝගය අමාත්‍යවරයා හමුවේ තිබෙනවා.
ස්මාට් නගර පිළිබඳ විග‍්‍රහයක් ලබන සතියේ.
See also: My interview with Dr Ranil Senanayake (2012):
Sri Lanka’s Fast-track to Post-war Development: Remember the Mahaweli’s Costly Lessons!
Daily Mirror, 29 September 2015: The flagship project Megapolis: Concept and scope in Sri Lankan context
World Urbanisation Prospects 2014 (UN Report)
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 