‘Crowdfunding’ is the practice of funding a project or venture by raising small amounts of money from a large number of people. The idea has been around for a long time, in one way or another, but modern day crowdfunding using digital and web technologies has a history of just two decades. As the Internet use began to spread in the 1990s, some creative artistes soon realised the potential of appealing – and receiving – donations online.
The first dedicated web-based crowdfunding platform called ArtistShare in 2000. Since then, dozens of such platforms have emerged. These are being used to raise public support for many entrepreneurial ventures, artistic and creative projects, medical expenses, travel, or social enterprises.
In this week’s Ravaya column, published in the newspaper edition of 15 July 2018, I explore the potential for online #crowdfunding for charitable and artistic needs work in Sri Lanka. I also draw on Dr Tom Widger’s 2011-12 research on philanthropic trends in Sri Lanka to ask the question: how can we diversify local fund raising for good causes (besides large amounts of money already being donated to religious and humanitarian causes)?
පොදු වැඩකට නැතිනම් සාමයික/යහපත් කාරියකට මහජනයාගෙන් සම්මාදම් එකතු කිරීම කලක් තිස්සේ මෙරට සිදු වන්නක්.
එහෙත් බොහෝ විට මෙවැනි ‘ආධාර එකතු කිරීම්’ හරහා ඒකරාශී වන මුදල් කෙසේ වියදම් කරනවාද හා අවසාන ප්‍රතිඵලය කුමක්ද යන්න ගැන ප්‍රසිද්ධියේ වගවීමක් නැහැ.
ආගමික සිද්ධස්ථාන හා පුන්‍යායතනවලට මහජනයා ලබා දෙන මූල්‍යමය දායකත්වය ගැනත් වගකීම හා වගවීම මදි.
ශ්රී ලංකාවේ දානපති (philanthropic) ප්‍රවනතා ගැන මීට වසර කීපයකට පෙර අධ්‍යයනයක් කළ ආචාර්ය ටොම් විජර් (Dr Tom Widger) නම් බ්‍රිතාන්‍ය මානව විද්‍යාඥයා පෙන්වා දුන්නේ දානපති ක්‍රියා සඳහා (අපේ රටේ ආදායම් මට්ටම්වලට සාපේක්ෂව) නොමසුරුව ආධාර කිරීම සිදු වෙතත් එහි සීමා ගණනාවක් ද ඇති බවයි.
දානපති ක්‍රියා බහුතරයක් ආගමික පූජ්‍යස්ථානවලට හෝ තමන් උගත් පාසලට ඉලක්ක වන අතර, සංස්කෘතික හෝ පර්යේෂණාත්මක වැඩට ප්‍රමුඛත්වයක් නොලැබෙන බව ඔහු සොයා ගත්තා.
එසේම ආපදා සහනාධාර වැනි කෙටි කාලීන අවශ්‍යතා සඳහා ආධාර කිරීම මුල් තැනක් ගන්නා අතර සමාජීය වශයෙන් වැදගත් එහෙත් දිගු කාලීන විසඳුම්වලට රටේ දානපති ආධාර ලැබෙන්නේ ඉතා සීමිතව බවත් ඔහු සංඛ්‍යා ලේඛන සමග පෙන්වා දුන්නා.
මේ ප්‍රවනතා වෙනස් කොට වඩාත් පුළුල් වූත්, දිගු කාලීන වූත් අවශ්‍යතා වැඩි ප්‍රමාණයකට මහජන ආධාර ආකර්ශනය කර ගැනීමට කුමක් කළ හැකිද? මේ සඳහා නවීන සන්නිවේදන ක්‍රමයන් උපකාරී වන්නේ කෙසේද?
තාක්ෂණයත් සමග මෑත කාලයේ ලොව ජනප්‍රිය වූ සංකල්පයක් තිබෙනවා. සාපේක්ෂව කුඩා මුදල් ප්‍රමාණයක් බොහෝ දෙනකු විසින් එක් නිශ්චිත නිමිත්තකට පරිත්‍යාග කිරීම දැන් හඳුන්වන්නේ crowdfunding කියායි.
මෙයට නිල සිංහල යෙදුමක් තවම නැහැ. සමාජ මාධ්‍ය හරහා මා කළ විමසීම්වලදී යෝජනා කිහිපයක් ලැබුණා. ජන ආයෝජන, ප්‍රජා අයෝජන, සමූහ සම්මාදම් හා විවෘත සම්මාදම් ආදී වශයෙන්. මෙයින් මා වඩාත් කැමති සමූහ සම්මාදම් යෙදුමටයි. (මෙතනදි ආයෝජනයේ ප්‍රතිලාභ ලබන්නේ සමස්ත සමාජයම මිස ආධාර කරන්නා නොවෙයි.)
නූතන යුගයේ සමූහ සම්මාදම් සඳහා ස්මාර්ට්ෆෝන් ආකාරයේ ජංගම දුරකතන හා ඉන්ටර්නෙට් යොදා ගන්නවා.
මේ ආකාරයට සමූහ සම්මාදම් එකතු කිරීම ඇරඹුණේ 1990 දශකයේ වෙබ් භාවිතය කෙමෙන් ප්‍රචලිත වීමත් සමගයි.
වාර්තාගත මුල්ම සාර්ථක උත්සාහය සිදුව ඇත්තේ 1997දී. මැරිලියන් නම් බ්‍රිතාන්‍ය රොක් සංගීත කණ්ඩායම ඇමරිකාවේ සංචාරය කරමින් සංගීත ප්‍රසංග පැවැත්වීමට අවශ්‍ය වූ ඩොලර් 60,000ක සමස්ත වියදම වෙබ්ගත ආධාර ඉල්ලීමක් හරහා සොයා ගත්තා.
එයින් පසු එම ක්‍රමවේදය වෙනත් කලාකරුවන් හා සමාජ ක්‍රියාකාරිකයන් ද ටිකෙන් ටික අනුගමනය කිරීම ඇරඹුණා. මේ සඳහාම වෙන් වූ මුල්ම වෙබ් වේදිකාව ArtistShare නමින් 2000දී විවෘත කෙරුණා.
ගෙවී ගිය දශක දෙකක පමණ කාලය තුළ වෙබ් හරහා සමූහ සම්මාදම් එකතු කිරීමට වේදිකා රාශියක් බිහි වී ඇති අතර පොදු වැඩට මෙන්ම පෞද්ගලික හදිසි අවශ්‍යතා (උදා- වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර වියදම්) සඳහා ද සමූහ සම්මාදම් එකතු කරනු ලබනවා.
මේ ඉල්ලීම් හැම එකක්ම සත්‍යවාදී ද යන්න තහවුරු කිරීම අපහසුයි. එහෙත් යම් තරමක විමර්ශනයක් කිරීමට වෙබ්ගත වේදිකා බහුතරයක් තැත් කරනවා.
ආධාර ඉල්ලීම හා එකතු කිරීම පමණක් නොකර තමන්ට උපකාර කරන සියලු දෙනා සමග සබඳතා පවත්වා ගනිමින් සමූහ සම්මාදමේ ප්‍රතිඵල කෙසේ වේදැයි වාර්තා කිරීමට සමහර සමූහ සම්මාදම් වෙබ් වේදිකාවල ඉඩ සළසා තිබෙනවා.
Kickstarter.com එවැනි ප්‍රකට ගෝලීය වේදිකාවක්. ඒ හරහා කලා කෘතියකට, නව නිපැයුමකට, සොබා ගවේෂණයකට හෝ විද්‍යාත්මක පර්යේෂණයකට වුව සමූහ සම්මාදම් ඉල්ලීමට හැකියි.
එසේ ඉල්ලීමක් පළ කරන විට තමන් අපේක්ෂා කරන මුළු මුදල හා එය එකතු වීමට අපේක්ෂා කරන කාල වකවානුව (මාස කීයක් ද යන්න) එහි සඳහන් කළ යුතුයි. ඩොලර් 5 සිට ඉහළ විවිධ අගයන්ගෙන් සම්මාදම් ලබා දිය හැකි වුවත් අපේක්ෂකයාට මුදල් ලැබෙන්නේ නියමිත කාලය තුළ ඉලක්කය සපුරා ගතහොත් පමණයි. නැත්නම් සියලු මුදල් නැවත දායකයන්ටම හරවා යවනවා.
ඉලක්ක සපුරා ගත්තොත් වේදිකා පරිපාලන වියදම් සඳහා සුළු ප්‍රතිශතයක් අය කර ගත් පසු ඉතිරි මුදල අපේක්ෂකයාට ලැබෙනවා.
Kickstarter.com ඇරඹු 2009 සිට 2017 අවසන් වන තෙක් ඩොලර් බිලියන් 3.18ක් විවිධාකාර ඉල්ලීම් දහස් ගණනක් වෙනුවෙන් සමූහ සම්මාදම් ලෙස එකතු කොට තිබෙනවා.
මේ කාලය තුළ සාර්ථකව නිම වූ ඉල්ලීම් ප්‍රතිශතය 36%යි. එනම් බහුතරයක් ඉල්ලීම් තම ඉලක්කය සපුරා නොගැනීම නිසා සතයක්වත් නොලැබී යනවා.
එහෙත් වෙනත් සමූහ සම්මාදම් වේදිකා වල මෙම කොන්දේසිය නැති නිසා එකතු වූ කුමන හෝ මුදල් ප්‍රමාණය අපේක්ෂකයාට ලැබෙනවා. මෙවන් ගෝලීය වේදිකා වලට පිවිසී ශ්රී ලංකාවේ නමින් සෙවිල්ලක් කළොත් සමහර ලාංකිකයන් ද මේ හරහා යම් නිමිති සඳහා සමූහ සම්මාදම් එකතු කොට ඇති බව පෙනී යනවා.
ශ්රී ලංකාව තුළ ද වෙබ්ගත සමූහ සම්මාදම් වේදිකා මතු වී තිබෙනවා. Help.lk එබන්දක්. එහෙත් බැලූ බැල්මට නම් මේවා එතරම් ජනප්‍රිය වී නැහැ.
විදේශ රටවල දානපතියන් හෝ විදේශ රාජ්‍යයන් වෙතින් මෙරට සුබසාධන හා පුණ්‍යමය අවශ්‍යතා සඳහා ලැබෙන ආධාර අඩු වෙමින් තිබෙනවා. මේ අඩුවට එක් ප්‍රතිචාරයක් නම් දේශීය දානපති ක්‍රියාකාරීත්වය වඩා විධිමත් කිරීමයි.
මේ අරමුණෙන් බිහි වූ ලාබ නොතකන ආයතනයක් Give2Lanka.org නම් වෙනවා. එහි ආරම්භක හා සභාපති වන දුලාන් ද සිල්වා පුණ්‍යායතන හා රාජ්‍ය නොවන ෙක්ෂත්‍රය සඳහා අරමුදල් ජනනය විවිධාංගීකරණයටත්, නවීකරණයටත් ක්රමවේද සොයන්නෙක්.
ඔහු කියන හැටියට මෙරට සමහර (සාපේක්ෂව) විශාල පුණ්‍යායතන තමන්ගේම වෙබ් අඩවිවල සුරක්ෂිතව ආධාර දිය හැකි බැංකු පහසුකම් (Payment Gateways) ලබා දී තිබෙනවා. එවිට ක්‍රෙඩිට් කාඩ් හරහා තමන් කැමති මුදලක් අදාළ ආයතනයට ලෙහෙසියෙන් පරිත්‍යාග කළ හැකියි.
”එහෙත් ක්‍රෙඩිට් කාඩ් භාවිත කරන බොහෝ ලාංකිකයන් පවා වෙබ් හරහා එයින් ගනුදෙනු කිරීමට තවමත් මැලි වෙනවා. එබැවින් වෙබ්ගත ආධාර ඉල්ලීම් ප්රධාන ධාරාවේ මාධ්‍ය හා සමාජ මාධ්‍ය හරහා ප්‍රවර්ධනය කිරීම ඉතා වැදගත්” යයි දුලාන් ද සිල්වා කියනවා.
තමන්ගේම වෙබ් අඩවියට විද්‍යුත් වාණිජමය බැංකු පහසුකම් ලබා ගැනීම වියදම් සහගත වැඩක්. එසේ කළ නොහැකි කුඩා හා මධ්‍යම පරිමාණයේ සිවිල් සමාජ සංවිධානවලට මෙන්ම කලාකරුවන් හා නව නිපැයුම්කරුවන් වැනි පුද්ගලයන්ට විකල්ප දෙකක් තිබෙනවා.
එක්කෝ Give2Lanka.org වැනි දේශීය සමූහ සම්මාදම් වේදිකාවක තම ඉල්ලීම් ප්‍රකාශයට පත් කිරීමයි.
අනෙක් ක්‍රමය නම් ගෝලීය වේදිකාවක තම ඉල්ලීම පළ කිරීමයි. JustGiving.com වැනි වේදිකාවක මෙරට විවිධාකාර පොදු හා පෞද්ගලික අවශ්‍යතා වෙනුවෙන් ප්‍රකාශිත ඉල්ලීම් ගණනාවක් හමු වනවා. (හැම එකක්ම සාර්ථක නැහැ.)
දුගී දරුවන්ට අධ්‍යාපනයට උදව් වීම, ආබාධිත අයට පිහිට වීම, කාන්තා ව්‍යවසායකත්වය ප්‍රවර්ධනය වැනි නිමිති රැසක් මෙවන් ලාංකික ඉල්ලීම් අතර තිබෙනවා. සමහර පර්යේෂකයන් හා සොබා ගවේෂකයන්ද තම වියදම් කොටසක් පතමින් වෙබ්ගත ඉල්ලීම් පළ කරනවා.
මා දන්නා තරමට මෙය තවමත් පුළුල්ව නියාමනයට ලක් වන ක්‍රමවේදයක් නොවෙයි. එහෙත් සමූහ සම්මාදම් ප්‍රචලිත වීම සමග දියුණු රටවල් ගණනාවක එයට අදාළ නීති හා නියාමන හඳුන්වා දී තිබෙනවා.
තමන්ට ලැබෙන හැම ආධාර ඉල්ලීමක්ම වෙබ්ගත සමූහ සම්මාදම් වේදිකා පළ කරන්නේ ද නැහැ. ඔවුන් යම් නිර්ණායක භාවිත කරනවා. සමහර වේදිකාවලට ප්‍රමුඛතා තිබෙනවා. Give2Lanka.org වේදිකාව ළමුන් සුබසාධනය, තරුණයන් සවිබල ගැන්වීම හා අධ්‍යාපන අවශ්‍යතා වලට කැප වී සිටිනවා.
”ශ්රී ලංකාවේ පුණ්‍යායතන හා සිවිල් සංවිධාන අධාර සෙවිමට ඩිජිටල් හා වෙබ් තාක්ෂණයන් තවමත් යොදා ගන්නේ බෙහෙවින් සීමිතවයි. එහි විභවය ගැන බොහෝ ආයතනවලට හරිහැටි අවබෝධයක් නැහැ” යයි දුලාන් කියනවා.
එහෙත් ක්‍රෙඩිට් කාඩ් භාවිතය මෙන්ම වෙබ් භාවිතයත් ඉහළ යන සමාජයක මේ සමූහ සම්මාදම් ක්‍රමවේදය ටිකෙන් ටික ස්ථාපිත වීමට ඉඩ කඩ තිබෙනවා. එයට නිසි ප්‍රවර්ධනය හා නවෝත්පාදනය අවශ්‍යයි. ආධාර දීම ලෙහෙසි වූ තරමට එසේ කිරීමට පෙළඹෙන ජන පිරිසද වැඩි වේවි.
මේ විභවය යම් තාක් දුරට උරගා බලන්න අපේ කලාකරුවන් හා නව නිපැයුම් කරුවන් යොමු වනු ඇතැයි මා සිතනවා. හැම නිර්මාණයකටම රාජ්‍ය අනුග්‍රහය හෝ ව්‍යාපාරික අනුග්‍රාහකත්වය ලැබෙන තුරු බලා නොසිට සමූහ සම්මාදම් කිරීමේ විකල්පයක් ද තිබෙන බව සිහිතබා ගැනීම වැදගත්.
මෙයට හොඳ පූර්වාදර්ශයන් ද මෑත ඉතිහාසයේ අපට සොයා ගත හැකියි. 1940 ගණන්වල මොරටුවෙන් මතුව ආ ඇල්බට් පෙරේරා නම් ගායනයට අති දක්ෂ තරුණයකු ඉන්දියාවේ භාත්ඛණ්ඩේ ආයතනයේ වැඩිදුර සංගීතය අධ්‍යයනයට යැවීමට මහාචාර්ය එදිරිවීර සරච්චන්ද්‍ර හා පත්‍රකලාවේදී ඩී බී ධනපාල තීරණය කළා.
එයට අවශ්‍ය අරමුදල් සපයා ගැනීමට ධනපාල සිය ලංකාදීප පුවත්පත හරහා සමූහ සම්මාදමක් දියත් කළා. එයට රට පුරා ජනයාගෙන් ලොකු හා කුඩා ආධාර රැසක් ලැබුණා. ඒවායේ උපකාරයෙන් 1954 සිට වසර කීපයක් ඉන්දියාවේ උගත් තරුණ ගායකයා යළි මෙරටට ආවේ පණ්ඩිත් අමරදේව ලෙසින්. තමන් උගත්තේ රටේ පොදු ජනයාගේ සම්මාදමින් බව අමරදේවයන් කිසිදා අමතක කළේ නෑ.
නූතන යුගයේ මෙබන්දක් කළ හැකිද?
දැනටමත් මෙය උත්සාහ කළ ප්‍රකට කලාකරුවකු නම් සිනමාවේදී අශෝක හඳගමයි. 2016 දී ප්‍රදර්ශනයට ආ ‘ඇගේ ඇස අග‘ චිත්‍රපටය නිර්මාණය කරමින් සිටින කාලයේ ඔහු සමූහ සම්මාදම් ඉල්ලීමක් පළ කළා. ඒ නිව්යෝක් නුවර කේන්ද්‍ර කර ගත් Crimso නම් වේදිකාව හරහායි. එය කලා, ව්‍යාපාරික මෙන්ම ප්‍රජා ඉල්ලීම්වලටත් විවෘතයි.
2014 මාස කිහිපයක් තිස්සේ විවෘතව තිබූ මේ ඉල්ලීමට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ඇමරිකානු ඩොලර් 6,000ක් පමණ එකතු වූ බව අසෝක කියනවා. එහෙත් චිත්‍රපටයේ සමස්ත නිෂ්පාදන වියදම වූ ඩොලර් 120,000න් එම සම්මාදම පියවූයේ 5%ක් පමණයි. චිත්‍රපටයේ සංස්කරණ වියදම් සමහරක් ගෙවීමට තමා එය යොද ගත් බව අසෝක පැවසුවා.
සමූහ සම්මාදම් ක්‍රමය අත්හදා බැලන්නට සිතන සෙසු ලාංකිකයන්ටද අසෝක හඳගමගේ උපදෙස මෙයයි. ” වෘතාන්ත චිත්‍රපටයක් නිපදවීම වැනි අවශ්‍යතාවක් සඳහා සමූහ සම්මාදම් ක්‍රමය තවමත් ශ්රී ලංකාවේ ප්‍රයෝගිකව යොදා ගැනීම දුෂ්කරයි. නිෂ්පාදන වියදම සාපේක්ෂව අඩු වාර්තා චිත්‍රපටයකට සමහර විට මේ ක්‍රමයෙන් මුදල් සොයා ගත හැකි වේවි. ප්‍රජා මූලික කලා කටයුතු සඳහා නම් වෙබ්ගත සමූහ සම්මාදම් ඉල්ලූ විට සැළකිය යුතු ප්‍රතිචාරයක් ලැබීමට ඉඩ තිබෙනවා. එහෙත් ඒ සඳහාත් අදාළ වේදිකාවේ ඉල්ලීම පළ කළාට පසුව මාධ්‍ය හා සමාජ මාධ්‍ය හරහා දිගටම ප්‍රසිද්ධිය ලබා දීම අවශ්‍ය වනවා. වේදිකාවක ඉල්ලීම පළ කිරීම යනු මුල් පියවර පමණයි.”
මෙරට පදිංචි ජනගහනය මිලියන් 21ට අමතරව රැකියා සඳහා හෝ සදහටම හෝ විදෙස්ගත වූ ලාංකිකයන් ඇස්තමේන්තුගත මිලියන් 2ක් පමණ සිටිනවා. මේ අයගෙන් මෙරට පොදු අවශ්‍යතා, කලා නිර්මාණ, නව නිපැයුම් හෝ පුණ්‍යායතන සඳහා සමූහ සම්මාදම් ලබා ගත හැකිද? මෙයද අප විමසා බැලිය යුත්තක්.
විදෙස්ගත අපේ ශ්‍රමිකයන් නිතිපතා මෙරටට එවන විදේශ විනිමය අපේ ආර්ථීකයේ වැදැගත් හා තීරණාත්මක සාධකයක්. 2009දී ඩොලර් බිලියන් 3.33ක් වූ මේ ගලා ඒම 2017දී ඩොලර් බිලියන් 7.16ක් දක්වා ඉහළ ගිය බව මහ බැංකු ලේඛන පෙන්වා දෙනවා.
මේ මුදල් නිසාම යැපෙන පවුල් ලක්ෂ ගණනක් සිටිනවා. එසේම එම මුදල්වලින් කොටසක් ආගමික සිද්ධස්ථානවලට යොමු වනවා කියාත් අනුමාන කළ හැකියි.
එලොවට පමණක් නොව මෙලොවටත් සෙත් දෙන පොදු වැඩට දැනට වඩා දේශීය දානපති පරිත්‍යාග වැඩි කළහොත් විදෙස් ආධාර හා පරිත්‍යාග මත යැපීම අඩු කළ හැකියි.
සිවිල් සමාජයට, පුණ්‍යායතනවලට, කලාකරුවන්ට හා නව නිපැයුම්කරුවන්ට මීට වඩා දේශීය අනුග්‍රහය ලැබිය යුතුයි. තාක්ෂණය හරහාවත් අපට සමූහ සම්මාදම් ක්රමවේද මීට වඩා මුවහත් කර ගත හැකි නම්, දේශීය දානපති ක්‍රියාවලට එය රුකුලක් විය හැකියි.
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 