Social media bashing is a popular sport among media critics and others in Sri Lanka. Sadly, some have no clear idea what social media is (and isn’t), thus conflating this category of web content with others like news websitea and gossip websites.
In this week’s Ravaya column (appearing in issue of 21 February 2016), I try to explain this basic categorization along with a brief history of the web and web 2.0. I also reiterate the basic user precautions for social media users where the motto us: user beware!
“බලන්න මේ සමාජ මාධ්‍යකාරයන්ගේ කසි කබල් ගොසිප්වල හැටි! මාධ්‍ය ආචාර ධර්ම රකින්නෙ කොහොමද මේ රොත්ත එක්ක?”
මෑතදී එසේ මට කීවේ අප අතර සිටින ප්‍රවීන හිටපු පත්‍ර කතුවරයෙක්. ඔහු එයට උදාහරණ ලෙස ඕපාදූප පළ කරන ජනප්‍රිය දේශීය පුවත් වෙබ් අඩවි කිහිපයක නම් කීවා. එහෙත් ඉන් එකක්වත් සමාජ මාධ්‍ය (social media) නොවෙයි.
සමාජ මාධ්‍ය හෙවත් වෙබ්ගත සමාජ ජාලවලට දොස් පැවරීම දැන් විලාසිතාවක් වෙලා. රටේ සිදු වන ළමා අපචාර, ලිංගික අපරාධ, සිය දිවි නසා ගැනීම් මෙන් ම, තමන් නොරිසි ප‍්‍රතිඵල ගෙන දෙන දේශපාලන පෙරළිවලදී පවා සමහරුන් වගකීම පවරන්නේ ෆේස්බුක් ප්රධාන සමාජ මාධ්‍යවලටයි.
2015 අග වන විට ෆේස්බුක් ගිණුම් මිලියන් 1,500ක් පමණ ලොව රටවල් 150කට වැඩි සංඛ්‍යාවක විසිරුණු ජනයා විසින් අරඹා තිබුණා. මේ අතර ලාංකිකයන් පවත්වාගෙන යන ෆේස්බුක් ගිණුම් මිලියන් 3ක් පමණ ද තිබෙනවා.
“අපේකම” නැති කිරීමේ සූක්ෂම විජාතික කුමන්ත‍්‍රණයක කොටසක් ලෙසත් සමහරුන් සමාජ මාධ්‍ය දකිනවා. පිටරටින් ආ දෙයක් නිසාත්, බටහිර රටවලින් පැන නැගුණු නිසාත් ෆේස්බුක් සැක කරන අය අතර නිරතුරු එහි සැරිසරන උදවිය මෙන්ම කිසිදා එහි නොගිය, එය කුමක්දැයි හරිහැටි නොදන්නා අයත් සිටිනවා.
සමාජ මාධ්‍යවලට මෙතරම් බිය වන්නේත්, දොස් තබන්නේත් ඇයි? මේ භීතිය නියෝජනය කරන්නේ ගතානුගතිකත්වය හා නූතනත්වය අතර සදාකාලික ගැටුම ද?
අලූතෙන් නැතිනම් සාපේක්ෂව මෑතදී මතුව ආ සන්නිවේදන තාක්ෂණයන් හා මාධ්‍යයන් කරුණු විමසීමකින් පවා තොරව, ගෙඩි පිටින් හෙළා දැකීම අපේ සමහරුන්ගේ සිරිතයි. චිත‍්‍රකතා, ටෙලිවිෂන්, ජංගම දුරකථන, ඉන්ටර්නෙට් වැනි හැම රැල්ලකට ම එරෙහිව අවිචාරශීලී විරෝධතා එල්ල වුණා. මේ සම්ප‍්‍රදායේ අලූත්ම ඉලක්කය වී ඇත්තේ වෙබ්ගත සමාජ මාධ්‍යයි.
16 July 2012: සිවුමංසල කොලූගැටයා #75: චිත‍්‍රකථා භීතියේ අළුත් ම මුහුණුවර ඉන්ටර්නෙට් ද?
28 March 2014: සිවුමංසල කොලූගැටයා #162: ජංගම දුරකථනයට තවමත් ඔරවන අපේ හනමිටිකාරයෝ
සමාජ මාධ්‍ය මොනවා ද කියා හරිහැටි නොදන්නා හෝ නිරවුල් අවබෝධයක් නැති අයත් මෙසේ විවේචන එල්ල කිරීම හාස්‍යජනකයි. එවන් අය අතර පොතේ උගත්තු, පූජකයන් සහ ජන මතය හසුරුවන චරිතයන් ද සිටිනු දැකීම ඛේදජනකයි.
වෙබ් අවකාශය ගැන විවේචනයක යෙදීමට පෙර අඩු තරමින් එහි මූලික ගති සොබා හා එතුළ හමු වන අන්තර්ගතයේ මුල් පෙළේ වර්ගීකරණය ගැන මූලික වැටහීමක් හෝ තිබීම වැදගත්.
ගෙවී ගිය 2015 වසරේ ජ්‍යෙෂ්ඨ රාජ්‍ය නිලධාරීන්, සිවිල් සමාජ කි‍්‍රයාකාරිකයන්, සරසවි සිසුන්, මාධ්‍යවේදීන් ඇතුලූ ලාංකිකයන් විශාල සංඛ්‍යාවකට සමාජ මාධ්‍ය පිළිබඳ මූලික අවබෝධයක් ලබා දෙන්නට මා දේශන පැවැත්වූවා. ඔවුන් සමග කළ සංවාද වලින් හෙළි වූයේ නිතර දෙවේලේ සමාජ මාධ්‍ය භාවිත කරන සමහරුන්ට පවා ඒවායේ සීමා පරාසයන් ගැන හරි වැටහීමක් නොමැති බවයි.
වෙබ් (World Wide Web) කියන්නේ ඉන්ටර්නෙට් අවකාශයේ අන්තර්ගතයන් (හුදෙක් අංක හා සංකේතවලට සීමා නොවී) රූපමය ආකාරයෙන් බැලිය හැකි, කතු කළ හැකි පහසුකමටයි. 1969 සිට සීමිත මිලිටරි හා පර්යේෂක භාවිතයන් සඳහා ඉන්ටර්නෙට් ජාල ගොඩ නැගුණත් එය පුළුල්ව සමාජගත වීමට උදවු වුණු වෙබ් පහසුකම නිපදවනු ලැබුවේ 1989දී.
එතැන් පටන් ටිකෙන් ටික ලෝක ව්‍යාප්ත වූ වෙබ් අවකාශයට මුදල් ගෙවා ලබාගන්නා ගිණුමක් හරහා සම්බන්ධ වීමේ හැකියාවේ ශී‍්‍ර ලංකාවේ උදා වූයේ 1995දී. ඒ අනුව ඉන්ටර්නෙට් මෙරටට පැමිණ දැන් වසර 21ක් පිරීමට ආසන්නයිග
මුල් වසර කිහිපයේ වෙබ් සබඳතාවල වේගය ඉතා අඩු වූ නිසා අකුරුවලින් ඔබ්බට ගිය රූප, ශබ්ද හා වීඩියෝ ආදියට ප‍්‍රවේශ වීමට හැකි වූයේ නැහැ. මේ තත්ත්වය ටිකෙන් ටික හොඳ අතට පෙරැලූනේ 2004 පමණ පටන් පුළුල්පථ (Broadband) ඉන්ටර්නෙට් සේවා ව්‍යාප්ත වීමත් සමගයි.
ඒ අනුව වඩාත් විචිත‍්‍ර වෙබ් අන්තර්ගතයන්ට පිවිසීමටත්, ඒවා බෙදා ගන්නටත් හැකි වූවා. ඒ සමගම අන්තර් කි‍්‍රයාකාරීත්වය වැඩි වීමටත්, භාවිත කිරීමේ ලෙහෙසිය ඉහළ යාටමත් පටන් ගත්තා.
සමාජ මාධ්‍ය ලෙස පොදුවේ හඳුන්වන වෙබ් භාවිතයන් ප‍්‍රචලිත වීම ඇරඹුණේ පුළුල්පථ සේවා පැතිරීමත් සමගයි. ඒ අනුව Facebook 2004දීත්, YouTube 2005දීත් ක්ෂුද්‍ර පණිවුඩ හුවමාරුවක් ලෙස Twitter 2006දීත් අප අතරට ආවා.
මුලදී ටික දෙනෙකු පමණක් සම්බන්ධ වූ මේ නොමිලයේ ලැබෙන සමාජ මාධ්‍ය සේවාවන් වඩාත් ජනපි‍්‍රය වුයේ සිංහල හා දෙමළ භාෂා වලින් ද ඒවායේ අන්තර්ගතය කියැවීමට හා ලිවීමට හැකි වූ පසුයි.
සමාජ මාධ්‍ය බිහි වී සීඝ‍්‍රගාමීව පරිනාමය වන අතරේ එයට සමාන්තරව වෙනත් වෙබ් ප‍්‍රවණතා ද ඉදිරියට ගියා.
ශී‍්‍ර ලංකාවේ ප්රධාන ධාරාවේ පුවත්පත් සිය වෙබ් අඩවි බිහි කිරීම පටන් ගත්තේ 1995 සැප්තැම්බරයේ (ඬේලි නිවුස් හා සන්ඬේ ඔබ්සවර් පත‍්‍රවලින්). මේ වන විට වෙබ් හරහා පමණක් පුවත් ආවරණය කරන, පුවත් වෙබ් අඩවි ගණනාවක් බිහිව තිබෙනවා. LBO, Asian Mirror, Lanka eNews ඇතුලූ මෙබඳු පුවත් වෙබ් අඩවි රැසක් තිබෙනවා.
මේවා වැටුප් ලබන මාධ්‍යවේදීන් අතින් සම්පාදනය කැරෙන, ව්‍යාපාරික මට්මින් පළ කැරෙන මාධ්‍ය ගොන්නටම වැටෙනවා. එකම වෙනස ඔවුන් පළ කිරීමට යොදා ගන්නා මාධ්‍යය පමණයි.
මෙම පුවත් වෙබ් අඩවි හෝ එම ආකෘතියම අනුකරණය කරමින් බිහිව ඇති ගොසිප් ( ඕපාදූප) වෙබ් අඩවි හෝ කිසිසේත්ම සමාජ මාධ්‍ය ගණයට වැටෙන්නේ නැහැ. මේ සංකල්පීය නිරවුල් බව ඉතා වැදගත්.
සමාජ මාධ්‍ය භාවිත කරන මිලියන් ගණනක් ලක් ජනයා අතරින් ටික දෙනකු කරන මෝඩ වැඩ හෝ අසැබි වැඩ නිසා සමස්ත සමාජ මාධ්‍යවලටම (වැඩිපුරම ෆේස් බුක් එකට) දොස් පවරන්නේ ඇයි?
පත්තරයක්, ටෙලිවිෂන් හෝ රේඩියෝ සේවාවක් නීති විරෝධී හෝ සදාචාර විරෝධී යමක් කළොත් එහි වගකීම දරන්නට හා දොස් අසන්නට නිශ්චිත හිමිකරුවන්, කළමනාකරුවන් හා කතුවරුන් සිටිනවා. එහෙත් සමාජ මාධ්‍ය යනු එවන් ජන මාධ්‍යයක් නොව සන්නිවේදන වේදිකාවක් පමණයි.
සයිබර් සංකල්ප විස්තර කිරීමට මා ඇතැම් විට භෞතික ලෝකයේ උපමිතීන් යොදා ගන්නවා.
ගාලූ මුවදොර පිටියට ගොස් ජනකායක් මැද කිසිවකු මුහුදට පැන දිවි නසා ගත හොත් පිටියට පරිපාලන වශයෙන් වග කියන ආයතනය එම කි‍්‍රයාවට දොස් අසන්නේ නැහැ.
කි‍්‍රකට් තරගයක් නරඹන තිස් දහසක් පේ‍්‍රක්ෂකයන් අතරින් එක් අමනයෙක් පිටියට දුම් බෝම්බයක් වීසි කළොත් පිටියේ පරිපාලකයින් එයට වගකිව යුතු යයි කිසිවකු නොකියනු ඇති.
සමාජ මාධ්‍ය ද මෙසේ විසල් හා විවිධ ජනකායක් ගැවසෙන ස්ථානයි. එම සයිබර් වේදිකා පරිපාලනය කරන ෆේස්බුක් වැනි සමාගම්වලට හැක්කේ තාක්ෂණකිව මනා ලෙස කි‍්‍රයා කරන, සයිබර් ප‍්‍රහාර වලට ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව ඇති අවකාශයක් පවත්වා ගැනීමයි. එයින් ඔබ්බට එම වේදිකාවට ගොඩ වන සෑම අයකුම කියන හෝ බෙදා ගන්නා හෝ වචන, රූප හා වීඩියෝ බිලියන් ගණනක් නිරතුරු නිරීක්ෂණය කිරීමට ඔවුන්ට නොහැකියි.
සමාජ මාධ්‍ය භාවිත කරන අපටත් යම් වගකීම් තිබෙනවා. බහුතරයක් දෙනා සිය වගකීම් ඉටු කළත් ඉඳහිට එසේ නොකරන අයකුගේ අමන කි‍්‍රයාවකින් සමස්ත වේදිකාව අවමානට ලක් වනවා.
සමාජ මාධ්‍ය නියාමනය කරන්නැයි ඇතැම් දෙනා රජයට ඉල්ලීම් හා බලපෑම් කරනවා. ඒවා යහපත් අරමුණින් කරනවා විය හැකි නමුත් මේ සංසිද්ධිය ගැන නිරවුල් අවබෝධයකින් තොරව හා ආවේගශීලීව කරන බව පෙනෙනවා.
සමාජ මාධ්‍ය කි‍්‍රයාත්මක වන්නේ ගෝලීය මට්ටමින්. ඒවා හිමි සමාගම් යම් රටක නීති රාමුව තුළ ලියාපදිංචිව සිටිනවා. උදාහරණයකට ෆේස්බුක් හා ට්විටර් වේදිකා අයත් සමාගම් අමෙරිකාවේ ලියාපදිංචි සමාගම්. එරට සමාගම් දැඩි නීති හා නියාමන රාමුවකට නතු වනවා. වංචනික ව්‍යාපාරික කි‍්‍රයා හෝ අයථා ඒකාධිකාරයන් ගොඩනංවා ගැනීම ආදිය ගැන එරට නීති තන්ත‍්‍රය තදින් සිටිනවා. යුරෝපීය රටවල ලියාපදිංචි සන්නිවේදන සමාගම් සඳහා ද මෙයට සමාන නීති හා නියාමන පද්ධතියක් බල පවත්වනවා.
එසේම මේ ඕනෑම සමාජ මාධ්‍ය වේදිකාවක අප ගිණුමත් අරඹන විට ඔවුන්ගේ කොන්දේසි ගණනාවකට අප අනුගත වන බවට එකඟවීමට සිදු වනවා. බොහෝ දෙනකු මේ කොන්දේසි නොකියවා ම එයට එකඟ වී ගිණුම් අරඹනවා. සමාජ මාධ්‍ය හරහා තමන් හුවමාරු කර ගන්නා අන්තර්ගතය නීතිමය හා සදාචාරාත්මක රාමුවක් තුළ තිබිය යුතුය යන්න මේ කොන්දේසි හරහා පුළුල්ව කියැවෙනවා.
එතැනින් ඔබ්බට පළ කරන හෝ හුවමාරු හෝ අදහස්, රූප, ශබ්ද ඛණ්ඩ හා වීඩියෝ ආදිය එකින් එක විමර්ශනයට ලක් කැරෙන්නේ නැහැ. එසේ කිරීමට බැරි තරම් අති විශාල අන්තර්ගතයක් හැම පැයකම මේ සමාජ මාධ්‍ය හරහා සංසරණය වනවා.
එසේම ලොව විවිධ භාෂා වලින් නිර්මිත මේ අන්තර්ගතයන් කියවා තේරුම් ගැනීම සමාජ මාධ්‍ය පරිපාලනය භාරව සිටින තාක්ෂණෙවීදීන්ට ලෙහෙසියෙන් හැකි දෙයක් ද නොවෙයි.
භාෂණයේ හා කථනයේ නිදහස ඉහළින් අගය කරන පරිනත සමාජයන්ගේ එම නිදහස වගකීමකින් යුතුව භාවිත කරනු ඇතැයි විශ්වාසයක් ද තිබෙනවා. ඉඳහිට මේ විශ්වාසය කඩ වූවත්, බහුතරයක් අවස්ථාවල එසේ වන්නේ නැහැ.
මේ නිසා මහජනයා නිරායාසයෙන් සැක කිරීම, ආවේක්ෂණයට ලක් කිරීම ආදිය පරිණත ප‍්‍රජාතන්ත‍්‍රවාදයක් ඇති රටවල කරන්නේ හේතු සාධක ඇති අවස්ථාවලදී, නිසි අධිකරණ අධීක්සණයක් යටතේ පමණයි.
සමාජ මාධ්‍ය ජාල යනු සයිබර් අවකාශයේ සැරිසරන ජනයා මුණ ගැසී ඩිජිටල් වශයෙන් සාමීචි හා හුවමාරු කර ගන්නා වේදිකායි. මේ වේදිකාවලට පිවිසෙන අප සැමටත් අපේ ආරක්ෂාව ගැන යම් වගකීමක් තිබෙනවා.
ඒ වගකීම මුළුමනින් ම රජයට හෝ වේදිකා පරිපාලකයන්ට හෝ පවරා ඔහේ ඉබාගාතේ සැරිසරන්නට අපට ඉඩක් නැහැ. එසේ කිරීම හරියට දිවා රාතී‍්‍ර නොතකා මුදල් රැසක් අතැතිව, ආභරණ පැළඳගෙන ප‍්‍රසිද්ධ උද්‍යානයක ඇවිද යාමක් වගෙයි.
සමාජ මාධ්‍ය මා සම කරන්නේ ජනයාගෙන් පිරී ඉතිරුණු පොළකටයි. පොළේ අනේකවිධ දේ අලෙවි කැරෙනවා. කලබලය, ඝෝෂාකාරී බව අධික වෙතත්, අලූත් එළවළු, පළතුරු හා වෙනත් එදිනෙදා අවශ්‍ය ද්‍රව්‍ය හොඳ මිලකට ගන්නට බොහෝ දෙනකු පොළට එනවා.
පොළට පිවිසෙන පාරිභෝගිකයකු මෙන් ම වෙළෙන්දකු ද තම පසුම්බිය හා අනෙකුත් දේ ප‍්‍රවේශම් කරගත යුතුයි. එසේම මිලට ගන්නා විට හොඳ හැටි සොයා බලා එය කළ යුතුයි. සාධාරණ වෙළඳුන් අතර හොරට කිරණ, බාල බඩු විකුණන වෙළඳුන් ද සිටිය හැකියි. එසේම පාරිභෝගිකයන් සේ සැරිසරන සමහරුන් ගැට කපන්නන් වීමට ද හැකියි.
පොළ පවත්වන භූමිය පලාත් පාලන ආයතනයකින් වෙන් කරනු ලැබූවක් විය හැකි අතර, එයට අවශ්‍ය යම් මූලික ආරක්ෂාවක් පොලිසියෙන් සමහර විට සැපයෙනු ඇති. එහෙත් පොළට පිවිසෙන හැමගේ පෞද්ගලික ආරක්ෂාව තහවුරු කිරීමට රජයටවත්, පොලිසියටවත් බැහැ. එයට තම තමන්ගේ පෞද්ගලික වගකීමක් ද පවතිනවා.
සමාජ මාධ්‍ය වේදිකාවල තත්ත්වයන් මීට වඩා බෙහෙවින් සමානයි. නොසැළකිල්ලෙන් සැරිසරන්නෝ යම් ඇබැද්දි වලට මුහුණ දිය හැකියි.
උදාහරණයකට තම ගිණුමේ මුරපදය (password) අන් අයට සොයා ගත හැකි ලෙස තැබුවහොත් ගිණුමට අනවසරයෙන් පිවිසී හානි කිරීමට ඉඩක් තිබෙනවා. අපේ රටේ බොහෝ ෆේස්බුක් ආරවුල් හට ගන්නේ මිතුරන් හෝ පෙම්වතුන් ලෙස මුරපද බෙදා ගෙන සිට, විරසක වූ පසු එය අවභාවිත කොට ගිණුමට කඩාකප්පල්කාරී කි‍්‍රයා කිරීම නිසයි.
රටේ සෑම දෙනා ම පොළට යන්නේ නැති බවත් අප දන්නවා. එහි ගාලගෝට්ටිය, රස්නය හා තදබදය නොකැමැත්තෝ වායුසමීකරණය කළ සුපර්මාකට්වලට යනවා. මිල සහ අලූත් බවේ වෙනසක් තිබිය හැකියි. එහෙත් වඩාත් විවේකීව හා සැප පහසුවෙන් තමන්ගේ බඩු තෝරා මිලට ගත හැකියි.
සමාජ මාධ්‍යවල දෙනෝදාහක් දෙනා සමග ගැවසීමට නොකැමැති නම් වෙනත් වෙබ් අඩවි හරහා තම තොරතුරු අවශ්‍යතා සම්පාදනය කර ගත හැකියි. එහෙත් තම මිතුරු මිතුරියන් බොහෝ දෙනෙකු ගැවසෙන්නේ ෆෙස්බුක්හි නම් වෙන තැනකට යන්නෝ තරමක් හුදෙකලා වනවා.
ප්රධාන ප්‍රවාහයේ මාධ්‍ය ආයතනවල වෙබ් අඩවි හරියට සුපර්මාකට් වගේ. වෙබ් හරහා පමණක් පළ කරන පුවත් වෙබ් අඩවි හා ගොසිප් වෙබ් අඩවි, තනි කඩ සාප්පු වගේ. මේවායේ සහ පොළ අතර වෙනස අප දන්නවා. මේ උපමිතිය හරහාවත් සමාජ මාධ්‍ය අන් වෙබ් කොටස් සමග පටලවා නොගන්න!
See also:
26 April 2014: සිවුමංසල කොලූගැටයා #165: සමාජ මාධ්‍ය ලක් සමාජයේම කැඩපතක්
29 June 2014: සිවුමංසල කොලූගැටයා #174: සමාජ මාධ්‍ය ඇවිලෙන ගින්නට පිදුරු දැමීමක් ද?
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 