සිවුමංසල කොලූගැටයා #269: ඓතිහාසික ජන සතුරා (මැලේරියාව) මර්දනය කළ මහා සංග්‍රාමය

Half a century after narrowly missing the opportunity to eliminate malaria in the mid 1960s, Sri Lanka seems to have reached this significant public health goal.

“With no indigenous malaria cases being reported since October 2012, Sri Lanka is currently in the malaria elimination and prevention of re-introduction phase,” says the website of the Sri Lanka Anti-Malaria Campaign.

In April 2016, Sri Lanka applied for World Health Organisation (WHO)’s certification on malaria-free status. Expected shortly, this is a key milestone in the history of health and development.

In this week’s Ravaya column (appearing in the print issue of 22 May 2016), I summarise how we reached here, and what challenges remain.

I point out that Malaria is an ancient enemy in Sri Lanka that has killed tens of thousands and affected millions over centuries. There is speculation that malaria contributed to the historical shifting of the seat of government (kingdom at the time) and majority of human settlements from the dry zone to the intermediate and wet zones.

A severe epidemic in 1934-35 led to an estimated 5.5 million cases and 80,000 reported deaths – around 2 per cent of the total population of 5.3 million in the 1931 census. My father, now 83, is one of its survivors.

In the mid 1940s, Ceylon became the first Asian country to develop a scheme of indoor industrial spraying using DDT. In 1946, when spraying commenced in earnest, the island still had around 3 million malaria cases, high for a population of 6.6 million (1946 census). With widespread use of DDT and other measures, there was a drastic reduction: down to 7,300 cases in 1956 and just 17 in 1963.

Then there was a resurgence, which took over two decades to bring under control. As Dr Risintha Premaratne, Director of Sri Lanka’s anti-malaria campaign, told WHO, “Key components in the elimination efforts included enhanced malaria parasite screening in high transmission areas through active case detection using mobile malaria clinics; early diagnosis and prompt treatment effectively reducing the parasite reservoir and the potential for transmission; and strengthening the malaria mosquito surveillance leading to evidence based vector control.”

Malaria elimination in Sri Lanka has been achieved through a period overlapping with a 30-year separatist war in areas that were endemic for malaria. The challenge now entails sustaining a malaria-free country and preventing the reintroduction of malaria to Sri Lanka…in the context of rapid postwar developments in the country, say three Lankan leaders in this struggle writing in WHO South East Asia Journal of Public Health in Jan-March 2014.

සිවිල් යුද්ධය නිමා වී වසර හතක් පිරුණේ ගෙවී ගිය සතියේයි. දකුණේ සමහරුන් මෙය තවමත් යුද ජයග්‍රහණයක් ලෙස හඳුන්වමින් සමරනවා. අපේම රටේ අපේම පුරවැසියන් අතර ඇති වූ කුරිරු යුද්ධයක ජය-පරාජයක් තිබිය හැකිද?

මගේ මතය නම් වඩාත් සංවේදී වදන් භාවිතය වන්නේ එය යුද ස්මරණයක් ලෙස හැඳින්වීමයි. යුද්ධයකදී එයට සම්බන්ධිත හැම පාර්ශ්වයක්ම (නිරායුධ සිවිල් ජනයාද ඇතුළුව) බරපතළ හානි ලබනවා. එබඳු පසුබිමෙක එක් පාර්ශ්වයක් ජයග්‍රහණයක් ගැන දිගින් දිගටම කතා කිරීම යුද්ධය හරහා අපේ සමාජයේ හට ගත් අධික ධ්‍රැවීකරණය තව තවත් පුළුල් කිරීමක්.

සමරන්නට ඕනැම නම් ඓතිහාසික පොදු සතුරකුට එරෙහිව සමස්ත ලක් සමාජය ලත් දුෂ්කර ජයග්‍රහණයක් ද තිබෙනවා. වැඩ ප්‍රසිද්ධියකින් හෝ ජන අවධානයකින් තොරව ළඟා වී ඇති මේ ජයග්‍රහණය හරහා මර්දනය කර ඇත්තේ ඉතිහාසය පුරා දස ලක්ෂ ගණනක් අපේ ජනයාට මරු කැඳවූ සතුරෙක්.

කවුද මේ ජන සතුරා? මැලේරියාව.

මැලේරියාවට හේතු කාරක වන්නේ ප්‍රකෘති ඇසට නොපෙනෙන තරම් කුඩා ජීවියෙක්. සාමාන්‍යයෙන් මැලේරියා පරපෝෂිතයා නමින් හඳුන්වනවා. ප්ලාස්මෝඩියම් (Plasmodium) නම් ප්‍රොටොසේවාවන් කිහිපයක් මගින් තමයි මානවයන්ට මැලේරියාව ඇති කරන්නේ.

මේ පරපෝෂිතයාගේ ජීවන චක්‍රය නිශ්චිත මදුරු විශේෂ හා මිනිස් දේහය තුළ සිදු වනවා. මැලේරියා වාහකයා වන්නේ ඇනෝෆිලීස් Anopheles මදුරු විශේෂයේ ගැහැනු මදුරුවන්.

මැලේරියා රෝගය වසර දහස් ගණනක් තිස්සේ විවිධ රටවල ජනයාට බරපතළ ලෙස බලපා තිබෙනවා. කලක් බලසම්පන්න වූ රෝම අධිරාජ්‍යය ගරා වැටීමට මැලේරියාව ද හේතු වීයැ’යි සමහර  ඉතිහාසඥයන් අනුමාන කරනවා.

ශ්‍රී ලංකාවේද වියළි කලාපයේ සියවස් ගණනක් පැවති ජනාවාස හා රාජධානි ක්‍රමයෙන් අතරමැදි කලාපයට හා ඉනික්බිති තෙත් කලාපයට සංක්‍රමණය වීමට බලපෑ එක් හේතුවක් වූයේ මැලේරියා වසංගත බවට 1921දී එල්. නිකොල්ස් නම් විද්‍යාඥයා මතයක් ඉදිරිපත් කළා.

මේ මතය හැම පර්යේෂයකයාම පිළිගන්නේ නැහැ. මහාවංශය හා චූලවංශය මැලේරියා රෝග ලක්ෂණ සහිත රෝගයක් ගැන කිසිදු සඳහනක් කොට නැහැ. 1988දී ලංකා වෛද්‍ය සඟරාවට නිබන්ධයක් ලියූ ජේ. එස්. එදිරිසිංහ නම් පේරාදෙණිය වෛද්‍ය පීඨයේ ජ්‍යෙෂ්ඨ කථීකාචාර්යවරයා කීවේ පොළොන්නරුව රාජධානිය බිඳ වැටී පරිහානියට පත් වීමට මැලේරියාව මුල් වූ බවට සාක්ෂි නැතත්, යළිත් උතුරුමැද පළාතේ රාජධානි බිහි වීම වැළැක් වූ එක් සාධකයක් මැලේරියාව විය හැකි බවයි.

මේ ඓතිහාසික විවාද කෙසේ වෙතත්, 16 වන සියවසේ සිට මෙරට මැලේරියා වසංගත ගැන යම් වාර්තා හමු වනවා. එම නමින් හඳුන්වා නැතත් රෝග ලක්ෂණ සමානයි.

මැලේරියාව ගැන නිශ්චිත හා විස්තරාත්මක වාර්තාවක් මුල් වරට හමු වන්නේ 1867දී බ්‍රිතාන්‍ය පාලන සමයේ.

මැලේරියාව මදුරු විශේෂයක් හරහා බෝවන බව විද්‍යාත්මකව තහවුරු කළේ ඉන්දියාවේ කල්කටාවේ පර්යේෂණ කළ ස්කොට්ලන්ත ජාතික රොනල්ඩ් රොස් විසින් 1898දී. මේ සඳහා ඔහුට 1902 නොබෙල් වෛද්‍ය විද්‍යා ත්‍යාගය පිරිනමනු ලැබුවා.

රෝග කාරකයා හා රෝග වාහකයා නිසි ලෙස හඳුනාගත් පසු රෝග නිවාරණයට පියවර ගැනීම පහසු වුණා. ශ්‍රී ලංකාවේ මුල්ම මැලේරියා මර්දන කේන්ද්‍රය 1911දී පිහිටුවනු ලැබුවා. ඉන් පසු එළැඹි දශක දෙක තුළ මැලේරියා රෝගය වාර්තා කිරීම හා එයට ප්‍රතිකාර කිරීම වඩාත් ක්‍රමවත් වුණා.

1930 වන විට මැලේරියා මර්දන ඒකකයන් රටේ විවිධ ප්‍රදේශවල පිහිටුවා තිබුණා. එසේ වුවත් 1934/35දී පැතිර ගිය මැලේරියා වසංගතයේදී රෝග තත්ත්වයන් මිලියන් 5ක් වාර්තා වූ අතර 80,000කට අධික ජනතාවක් මියගියා. සමහර ඇස්තමේන්තුවලට අනුව මරණ ගණන ලක්ෂයක් වූවා. (එවකට සිටි ජනගහනයෙන් සියයට 2ක්).

මැලේරියා වසංගතය හා සාගතය අතර සබැඳියාවක් මතු කරමින් මේ ප්‍රශ්නයට දේශපාලන මට්ටමින් ප්‍රතිචාරයක් දැක් වූයේ මුල් යුගයේ මෙරට වාමාංශික නායකයෝයි.

1934-35 මැලේරියා වසංගතයේ එක් ප්‍රතිපත්තිමය ප්‍රතිඵලයක් වූයේ මෙරට සුබසාධක රාජ්‍යයක් (Welfare State) බිහි වීම යයි මැලේරියාව හා සංවර්ධනය ගැන 2014දී පොතක් ලියූ සමාජ විද්‍යාඥ ආචාර්ය කාලිංග ටියුඩර් සිල්වා තර්ක කරනවා. ඉංග්‍රීසියෙන් රචිත ඔහුගේ පොත (Decolonisation, Development and Disease: A Social History of Malaria in Sri Lanka, Kalinga Tudor Silva, Orient Black Swan 2014), මැලේරියාව මෙරට විසිවන සියවසේ සමාජයීය හා දේශපාලනික ප්‍රවාහයන්ට ඍජුව හා වක්‍රව දායක වූ සැටි ගැන කදිම විවරණයක්.

එක් දෙයක් පැහැදිලියි. මැලේරියාව නිදහසෙන් පෙරත්, ඉන් පසුවත් මෙරට ප්‍රධානතම මහජන සෞඛ්‍ය තර්ජනයක්ව පැවතුණා. මැලේරියා වාහක මදුරුවන් මර්දනයට ප්‍රසිද්ධ ස්ථානවලත්, නිවාස හා  DDT කෘමි නාශකය ඉසීම ආරම්භ කළ මුල්ම ආසියානු රට බවට 1945දී ශ්‍රී ලංකාව පත්වුණා.

DDT රසායනකය ඇති කරන පාරිසරික හානි ගැන පසුව අවබෝධ කොට ගත් නමුත් 1945-1960 වකවානුවේ DDT පුළුල් ලෙස භාවිත නොකළා නම් අපේ රටේ තවත් බොහෝ දෙනකු මැලේරියාව නිසා මියයාමට හෝ රෝගීවීමට හොඳටම ඉඩ තිබුණා. මේ නිසා නිදහසෙන් පසු දශක දෙකක පමණ කාලයේ මෙරට උපන් දරුවන්  “DDT පරම්පරාව” (Sri Lanka’s DDT Generation) ලෙස මා නම් කරනවා. මාත් එයට අයත්.

1946දී මිලියන් දෙක හමාරක් පමණ වූ වාර්ෂික මැලේරියා රෝග තත්ත්ව සංඛ්‍යාව (සමහර රෝගීන්ට යළි යළිත් වැළඳුණු නිසා රෝගීන් සංඛ්‍යාව මීට අඩුයි) 1953 වන විට 91,990ක් දක්වා ශීඝ්‍රයෙන් පහළ ගියා. 1950 දශකය පුරාම තවත් අඩු වූ රෝග තත්ත්ව සංඛ්‍යාව 1963දී 17ක් තරමට කුඩා වුණා.

තුරන් කිරීමේ මුවවිටට ආවත් එය සාර්ථක වූයේ නැහැ. රෝග ආවේක්ෂණය හා නිවාරණ පියවර ලිහිල් වීම නිසා මැලේරියාව යළිත් පැතිරෙන්නට පටන් ගත්තා. 1968 වන විට ලක්ෂ ගණනක් යළිත් රෝග තත්ත්ව වාර්තා වුණා. 1970 හා 1980 දශක මුළුල්ලේම විටින් විට උත්සන්නවීම් සහිතව මැලේරියාව ප්‍රබල සෞඛ්‍ය තර්ජනයක් ලෙස පැවතියා.

සිවිල් යුද්ධය නිසා දිස්ත්‍රික්ක ගණනාවක මැලේරියා මර්දන කටයුතු අඩාලවීම හෝ නතරවීම ද රෝග ව්‍යාප්තියට හේතු වුණා.

මේ තත්ත්වය වෙනස් වූයේ 1999න් පසුවයි. 1999දී තහවුරු කළ මැලේරියා රෝග තත්ත්වයන් 264,549ක් වාර්තා වූ අතර 2002 වන විට එය 41,411 දක්වා අඩු වුණා.

ඓතිහාසික මැලේරියා සතුරාට එරෙහිව ගෙන ගිය දශක ගණනක මහජන සෞඛ්‍ය සංග්‍රාමයේ පෙරමුණේම සිටියේ සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශයේ මැලේරියා මර්දන ව්‍යාපාරයයි. ඔවුන්ගේ සහායට මෙරට සමස්ත රාජ්‍ය සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතියත්, වෛද්‍ය පර්යේෂකයනුත් පෙළ ගැසුණා.

මුලින්ම ලබා ගත් ජයග්‍රහණය වූයේ මැලේරියාවෙන් මිය යාම වැළැක්වීමයි. 1998දී මෙරට මැලේරියා මරණ 115ක් වාර්තා වූ අතර 2008 වන විට එය බින්දුවට බැස්සා. 2008න් පසු මෙරට දේශීය ජනයා මැලේරියාවෙන් මිය ගොස් නැහැ. ඉඳහිට වාර්තා වූ මැලේරියා මරණ විදේශිකයන්ගේයි.

මැලේරියා මර්දන ව්‍යාපාරයට අනුව 2012 ඔක්තෝබර් මාසයෙන් පසු මෙරට කිසිදු දේශීය මැලේරියා රෝගියෙක් වාර්තා වී නැහැ.

2015 ඔක්තෝබරයට දේශීය මැලේරියා රෝගියකු වාර්තා නොවී වසර තුනක් (මාස 36ක්) සම්පූර්ණ වුණා. ඒ අනුව මෙරටින් මැලේරියාව තුරන් කොට ඇතැයි සහතිකයක් ලබන්නට මේ වසර මුලදී රජය ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයට (WHO) නිල වශයෙන් අයදුම් කළා.

කෘමිනාශක රසායන ඉසීම, කෘමිනාශක ගල්වන ලද මදුරු දැල් ප්‍රචලිත කිරීම, නිරතුරු රෝග ආවේක්ෂණය හා කඩිනම් ප්‍රතිකාර නොමිලේ ලබා දීම මෙන්ම ප්‍රජා සහභාගිත්වය හරහා මදුරුවන් බෝවීම වැළැක්වීමද මේ සංග්‍රාමයේ ජයට හේතු වුණා.

මැලේරියා මර්දන ව්‍යාපාරය මීට දශක ගණනකට පෙර පිහිටුවන ලද්දේ මේ ඓතිහාසික ජන සතුරා මෙරටින් සදහටම අතුගා දමන්නයි. 2012 වන විට මෙය සාක්ෂාත් කර ගත්ත ද ලෝකයේ මැලේරියාව පවතින තුරු එය නැවතත් මෙහි පැමිණීමේ අවදානම තිබෙනවා.

මේ නිසා මැලේරියාව පිළිබඳ රෝග විනිශ්චය පරීක්ෂණ කිරීම හා සමාජ ආවේක්ෂණය පවත්වා ගැනීම වැදගත්.

මැලේරියාව යළිත් මෙරටට පැමිණීම හා පැතිර යාම ගැන තවත් වසර ගණනක් තිස්සේ අප මහත් විමසිල්ලෙන් හා සූදානමින් සිටිය යුතුයි. මැලේරියා මර්දන ව්‍යාපාරයේ අධ්‍යක්ෂ වෛද්‍ය හේමන්ත හේරත් මෑතදී මාධ්‍යවලට පවසා තිබුණේ මැලේරියා කාරක පරපෝෂිතයා මෙරටින් තුරන් කළත් මැලේරියා වාහක මදුරුවන් ඕනෑ තරම් තවමත් මෙරට සිටින බවයි.

‘විදේශයකදී මැලේරියා පරපෝෂිතයන් රුධිරගත වූ අයෙක් මෙරටට ආවිට ඔහු/ඇයගේ රුධිරය උරා බොන අදාළ මදුරුවකු හරහා නිරෝගී අයට යළිත් මැලේරියාව පැතිර යා හැකියි,’ ඔහු කියනවාග

යමකුට මැලේරියාව ශරීරගත වී ඇත්දැයි කඩිනමින් තහවුරු කර ගැනීමට ක්ෂණික රසායානාගාර පරීක්ෂාවන් කිරීමේ හැකියාව මැලේරියා මර්දන ව්‍යාපාරය සතුයි. එහෙත් මානව හිමිකම් ගරු කරන සමාජයක මේ පරීක්ෂාවන් කිරීමට යැයි බල කිරීමට සෞඛ්‍ය බලධාරීන්ට බැහැ. ඒ සඳහා පෞද්ගලික වගකීම හා ඉදිරිපත් වීම හැම පුරවැසියකුගෙන් හා රටට එන විදේශිකයන්ගෙන් බලාපොරොත්තු වීම පමණයි කළ හැක්කේ.

එසේ මැලේරියාව රුධිරගත වී සිටින ඕනෑම අයකු හඳුනා ගත් විට පුරවැසි හෝ විදේශික තරාතිරම නොබලා වහාම අවශ්‍ය ප්‍රතිකාර ලබා දීමට මැලේරියා මර්දන ව්‍යාපාරය සීරුවෙන් සිටිනවා.

නිසි ප්‍රතිකාර හරහා මැලේරියාව සුව කළ හැකියි. මදුරුවන්ගේ විදීමෙන් බේරී සිටියොත් මැලේරියාව බෝවීම වළක්වා ගන්නට ද හැකියි.

විදේශිකයන් මැලේරියාව ගෙනෙනවා යයි ජන භීතියක් ඇති කරන්නට සමහර වෛද්‍යවරුන් මෑතදී ප්‍රකාශයන් කළා. 2016 වසරේ අප්‍රේල් 20 දක්වා කාලයේ මැලේරියාව රුධිරගත වූ 16 දෙනකු හඳුනා ගෙන ප්‍රතිකාර කර තිබෙනවා. එහෙත් මෙයින් විදේශිකයන් වූයේ දෙදෙනකු පමණයි. අන් සියල්ලෝම ලාංකිකයෝ.

කැලණිය සරසවියේ වෛද්‍ය පීඨයේ ප්‍රජා වෛද්‍ය විද්‍යාව පිළිබඳ මහාචාර්ය රාජිත වික්‍රමසිංහ මේ ගැන හොඳ විග්‍රහයක් මෑතදී කළා. විදෙස් ගත වී යළි මවු රට පැමිණෙන ලාංකිකයන් හරහා නොදැනුවත්වම මැලේරියාව යළි මෙහි ඒමට ඇති අවදානම ඔහු සාකච්ඡා කළා.

එහිදී වඩාත්ම එම අවදානමට ලක් වන්නේ මැලේරියාව බහුල රටවලට යන ලාංකික ව්‍යාපාරිකයන්, මැණික් සොයා සමහර අප්‍රිකානු රටවලට යන අපේ මැණික් වෙළඳෙන්, එක්සත් ජාතීන්ගේ සාමසාධක කටයුතුවලට යන හමුදා නිලධාරීන් හා සොල්දාදුවන් හා කලක් රටින් පිට වාසය කොට නැවත මෙහි එන ලාංකික සරණාගතයන්. මීට අමතරව මෙරටට එන විදෙස් සංචාරකයන් හා ශ්‍රමිකයන් හරහාද මැලේරියාව ආ හැකියි.

‘මැලේරියාවට නිසි ප්‍රතිකාර තිබෙනවා. ඒවා මැලේරියා මර්දන ව්‍යාපාරය නොමිලයේ ලබාදෙනවා. විදෙස්ගතවී මෙහි පැමිණි පසු උණ ලක්ෂණ පහළ වුවොත් වහාම වෛද්‍යවරයකු හමුවී ඔබ කොහි සිට පැමිණියාද යන්නද හෙළිකරමින් ප්‍රතිකාර පතන්න. මැලේරියා ඖෂධ සියල්ල නියම කරන පරිදි දිගටම ගන්න. ඒ හරහා මේ රෝගය යළි පැතිරීමේ අවදානම අපට අවම කළ හැකියි.’ ඔහු කියනවා.

WHO දත්තවලට අනුව 2015දී ලෝකයේ මැලේරියා රෝග තත්ත්ව මිලියන් 214ක් වාර්තා වුණා. එයින් බහුතරයක් (88%) අප්‍රිකාවේ. ඊළඟට වැඩිම කලාප වන්නේ දකුණු ආසියාව හා අග්නිදග ආසියාවයි (10%). 2015දී ලොව පුරා මැලේරියාවෙන් අවම වශයෙන් 438,000ක් මිය ගියා. මේ නිසා මැලේරියාව තවමත් ලෝක සෞඛ්‍යයට තර්ජනයක්.

මහත් වෙර වෑයමින් මෙරට දේශීය මැලේරියා රෝග තත්ත්ව තුරන් කිරීමට සෞඛ්‍ය සේවාව කර ඇති සේවය ඉහළින් අගය කළ යුතුයි. දැන් අපට ඇති අභියෝගය ශ්‍රී ලංකාව දිගටම මැලේරියාවෙන් තොරව පවත්වා ගැනීමයි.

See for details:

Malaria elimination in Sri Lanka: what it would take to reach the goal By Risintha Premaratne,Leonard Ortega, Navaratnasingam Janakan, Kamini N Mendis. WHO South-East Asia Journal of Public Health, January-March 201

On the road to eliminate malaria in Sri Lanka: lessons from history, challenges, gaps in knowledge and research needs, By Nadira D Karunaweera, Gawrie NL Galappaththy and Dyann F Wirth BioMed Journal, 14 Feb 2014

Malaria Control and Elimination in Sri Lanka: Documenting Progress and Success Factors in a Conflict Setting. By Rabindra R. Abeyasinghe, Gawrie N. L. Galappaththy, Cara Smith Gueye, James G. Kahn & Richard G. A. Feachem. PLOS One journal. Published: August 29, 2012