සිවුමංසල කොලූගැටයා #150: සත්‍යජිත් රේගේ එළි නොදුටු සිනමා සිහිනය – පිටසක්වලයා

Renowned Indian filmmaker Satyajit Ray (1921-1992) directed 36 films, including feature films, documentaries and shorts. He was also a fiction writer, publisher, illustrator, calligrapher, graphic designer and film critic.

In 1967, Ray wrote a script for a film to be called The Alien, based on his own short story “Bankubabur Bandhu” (“Banku Babu’s Friend”) which had appeared in Sandesh, the Ray family magazine, in 1962. The story was about an alien spaceship that landed in a pond in rural Bengal, carrying a highly intelligent and friendly alien being with magical powers and best capable of interacting with children.

Ray was keen to collaborate with Hollywood for making this movie that required special effects and a higher budget than his other movies. His friend Arthur C Clarke recommended and introduced him to Hollywood, but the film never reached production. Years later, when Steven Spielberg made ET, Ray and his friends noticed remarkable similarities between the two stories. Coincidence?

In this week’s Ravaya column (in Sinhala), I relate the story behind the story of what happened to The Alien. This is reconstructed from Ray’s own published account, Ordeals of The Alien. I’m grateful to writer and film historian Richard Boyle for sharing excerpts from his as-yet unpublished manuscript on this topic, one of the greatest might-have-beens in the history of the cinema.

See also: The Alien from India: Satyajit Ray’s Hollywood Journey

ඉන්දීය සිනමාකරු සත්‍යජිත් රේ (1921 – 1992) ලොව පහළ වූ විශිෂ්ඨතම චිත‍්‍රපට අධ්‍යක්‍ෂවරයකු ලෙස අවිවාදයෙන් පිළි ගැනෙනවා. (අපේ බොහෝ දෙනකු රායි වශයෙන් උච්චාරණය කළත් ඔහුගේ පෙළපත් නම ඇත්තට ම රේ බව මා බෙංගාලි මිතුරියක් හරහා තහවුරු කර ගත්තා.)

1955දී පාතර් පංචාලි චිත‍්‍රපටය අධ්‍යක්‍ෂණයෙන් ඇරැඹුණු ඔහුගේ සිනමා දිවිය වෘතාන්ත චිත‍්‍රපට 29ක්, වාර්තා චිත‍්‍රපට 5ක් හා කෙටි චිත‍්‍රපට 2ක් ලෙස ඔහුගේ ජීවිතය අවසානය තෙක් ම විහිදුණා. චිත‍්‍රපට 36ක් නිර්මාණය කිරීමට අමතරව ඔහු ප‍්‍රබන්ධ කථා රචකයකු, චිත‍්‍ර ශිල්පියකු හා සඟරා කතුවරයකු ලෙස ද කලා ක්‍ෂෙත‍්‍ර ගණනාවක හපන්කම් කළා.

අද අප කථා කරන්නේ රේ නොහැදු චිත‍්‍රපටයක් වූ The Alien කථා වස්තුව හා ඒ වටා ඇති වූ සිදුවීම් මාලාව ගැනයි. චිත‍්‍රපට ඉතිහාසයේ බිහි නොවූ අනගි නිර්මාණ අතර මේ කථාවත් තිබෙනවා. එයට පසුබිම් වූ හැමදෙනා ම දැන් ජීවතුන් අතර නැහැ.

රේ සංදේශ් නම් ළමා සඟරාවට ලියූ මුල් ම ප‍්‍රබන්ධය වූයේ ‘බන්කුබාබු බන්දු’ (Bankubabur Bandhu, බන්කු බාබුගේ මිතුරා) නම් කථාවයි. 1961දී ලියූ එහි තේමාව වූයේ අප‍්‍රකට බෙංගාලි ගම්මානයකට අහම්බෙන් පැමිණෙන, අහිංසක පිටසක්වල ජීවියකු එම ගමෙහි වෙසෙන බන්කු බාබු නම් ගැමියකු සමග මිතුරු වන සැටියි.

රේට චිත‍්‍ර ශිල්පයේ ද කුසලතා තිබූ නිසා ඔහු එම කථාව සමග පළ කිරීමට රේඛා චිත‍්‍රයක් නිර්මාණය කළා. එයින් දැක්වෙන්නේ ලොකු හිසක් හා සුවිසල් ඇස් ඇති, එහෙත් බැලූ බැල්මට ම මිත‍්‍රශීලී බවක් පෙනෙන පිටසක්වල ජීවියෙක්. මේ රූපකාය එවකට බටහිර ලෝකයේ විද්‍යා ප‍්‍රබන්ධ සාහිත්‍යයේ හා ජනපි‍්‍රය සංස්කෘතියේ ප‍්‍රචලිත වූ ආකෘතියක්.

නමුත් බහුතරයක් විද්‍යා ප‍්‍රබන්ධවල පිටසක්වල ජිවීන් නියෝජනය වූයේ ආක‍්‍රමණශීලී, ප‍්‍රචණ්ඩ හා බිහිසුණු ආකාරයටයි. මේ ප‍්‍රවණතාවෙන් මුඵමනින් ම වෙනස් වූ අවිහිංසකත්වයක් තම කථාවේ ජීවියාට රේ ලබා දුන්නේ ඔහුගේ පෙරදිග දර්ශනය නිසා ද? නැත්නම් නිර්මාණශීලී කථා පරාසය තුළ අඵත් හා වෙනස් යමක් කිරීමේ අවශ්‍යතාවය හදුනා ගත් නිසා ද?

අපට දැන් කළ හැක්කේ මේ ගැන අනුමාන කිරීම පමණයි. නිර්මාණයේ පසුබිම ගැන රේ එතරම් විස්තරාත්මකව ලියා නැහැ.

1960-70 දශකවල නිතර ඉන්දියාවට ආගිය හා ඉන්දීය විද්වතුන් හා කලාකරුවන් සමීපව ඇසුරු කළ ආතර් සී. ක්ලාක්, සත්‍යජිත් රේ දැන හඳුනා ගත්තා. ඉන්දීය ප‍්‍රභූ පන්තියේ සංවරශීලී බව අගය කළ ක්ලාක් වරක් කීවේ ඉංගී‍්‍රසි බස ඉතා මනරම් ලෙසින් හැසිරවීමට හා උච්චාරණය කිරීමට හැකි අය අතුරෙන් රේට ලොව මුල් තැනක් ලැබෙන බවයි.

රේගේ පිටසක්වලයා කථාව කියවා මහත් පැහැදීමට පත් ක්ලාක්, එය හොඳ වෘතාන්ත චිත‍්‍රපටයකට කදිම කථා වස්තුවක් බවත් ඒ සඳහා හොලිවුඩ මට්ටමින් ආයෝජනයක් සොයා ගත හැකි බවත් තරයේ විශ්වාස කළා. ඒ වන විට සිනමා ලෝකයේ සම්මානීය තත්ත්වයට රේ පත්ව සිටියත් හොලිවුඞ් සමග ගනුදෙනු කර තිබුණේ නැහැ.

මේ කාලේ ක්ලාක් MGM සමාගම නිෂ්පාදනය කරන අභ්‍යවකාශ ගවේෂණයට සම්බන්ධ අමුතු ම තාලේ විද්‍යා ප‍්‍රබන්ධ චිත‍්‍රපටයක් ලියා තිරයට නැංවීමට බි‍්‍රතාන්‍ය චිත‍්‍රපට අධ්‍යක්‍ෂ ස්ටැන්ලි කුබ්රික් සමග සමීපව වැඩ කරමින් සිටියා. 1964-68 වකවානුවේ නිර්මාණය කරනු ලදුව 1968දී 2001: A Space Odyssey නමින් ප‍්‍රදර්ශනයට ආවේ ඒ චිත‍්‍රපටයයි.

මේ ප‍්‍රයත්නය නිසා තමන් කාර්යබහුල වූ බැවින් රේ හා හොලිවුඞ් අතර සම්බන්ධීකරණය කිරීමේ වගකීම ක්ලාක් තම සමීප මිතුරා වූ මයික් විල්සන්ට පැවරුවා. ක්ලාක් සමග ම 1956දී ලංකාවට පැමිණ පදිංචි වූ බි‍්‍රතාන්‍ය ජාතික මයික් ඒ වන විට රන්මුතුදුව ඇතුඵ සිංහල චිත‍්‍රපට කිහිපයක් අධ්‍යක්‍ෂණය කොට නමක් දිනා ගෙන සිටියා.

ක්ලාක්ගේ මඟ පාදා දීම අනුව මයික් විල්සන් හා සත්‍යජිත් රේ පැරිස් නුවරදී මුල් වරට මුණ ගැසී The Alien චිත‍්‍රපටයට නැංවීම ගැන කථා කළා. ඒ 1967 අපේ‍්‍රල් මාසයේ. එහි ප‍්‍රධාන චරිතය රඟපෑමට ප‍්‍රකට බි‍්‍රතාන්‍ය නඵ පීටර් සෙලර්ස් තෝරා ගෙන ඒ ගැන සෙලර්ස් සමග පැරිසියේදී සාකච්ඡා කළ සැටි රේ පසු කලෙක විස්තරාත්මකව ලියා තැබුවා. http://tiny.cc/SRTA

ඒ මුල් හමු වීම සිදුවන විට රේගේ කිසිදු චිත‍්‍රපටයක් සෙලර්ස් දැක තිබුණේ නැහැ. මේ අඩුව තරමකට හෝ පුරවන්නට මයික් එවේලේ ම රේගේ චිත‍්‍රපට බෙදා හරින ලන්ඩන් සමාගමට කථා කළ බවත්, පසු දින වන විට චාරුලතා චිත‍්‍රපටයේ පිටපතක් ඔවුන් කඩිමුඩියේ පැරිසියට එවූ බවත් රේ කියනවා.

රේ, සෙලර්ස් හා මයික් තිදෙනා කුඩා පැරිස් සිනමාහලක මෙය නැරඹූ පසු සෙලර්ස් කියා ඇත්තේ ‘ඔබේ ඉන්දීය නඵවන් චරිතාංග නිරූපනයට අති දක්‍ෂයි. ඉතින් ඔබේ චිත‍්‍රපටයට මා කුමට ද?’ එහෙත් ලොව පුරා ජනපි‍්‍රය වූ සෙලර්ස් වැනි දක්‍ෂ නඵවකු සමග වැඩ කිරීමේ වාසිය රේ දැන සිටියා.

පැරිසියෙන් පසු ලන්ඩනයට ගිය රේ, තමා විසින් චිත‍්‍රපට අධ්‍යක්‍ෂ ස්ටැන්ලි කුබ්රික්ට හා රොමන් පොලාන්ස්කිට හඳුන්වා දුන් සැටි ක්ලාක් එක් අතීතාවර්ජනයක ලියා තිබෙනවා.

‘ස්ටැන්ලි ලෙහෙසියෙන් තවත් චිත‍්‍රපට අධ්‍යක්‍ෂවරයකුගේ ගුණ ගයන්නේ නැහැ. එහෙත් රේ ගැන ඉතා ඉහළින් හා උද්‍යොගයෙන් කථා කළා.’ ක්ලාක් කියනවා. පෙරදිග හා අපරදිග යා කරන පාලමක් හැටියට ක්ලාක් මෙහිදීත් කි‍්‍රයා කොට තිබෙනවා.

එහෙත් මයික් හා රේ සංයෝගය නම් හරි ගියේ නැහැ. මයික් දක්ෂයකු හා චිත්තාකර්ෂණීය චරිතයකින් හෙබි කෙනකු වූවත් මුල පටන් ම තමාට ඔහු ගැන යම් කුකුසක් තිබූ බව රේ පසුව කියා සිටියා. මයික් රේට කීවේ The Alien තිර රචනය ලියන්නට තමාත් හවුල් විය යුතු බවත්, ඒ වෙනුවෙන් මේ ජ්‍යෙෂ්ඨයාට  ඕනෑ ම ආවතේව සහායක් දක්වමින් අසීමිත කාලයක් වුව ද කල්කතාවේ රැදී සිටීමට තමා සූදානම් බවත්. අන්තිමේදී තිර රචන කෙටුම්පතට මයික් සැළකිය යුතු දායකත්වයක් නොදුන් බව රේගේ මතයයි.

1967 ජුනි මාසයේ රේට හොලිවුඞ් පුරයට යන්නට මයික් සියඵ විධිවිධාන යෙදුවා. එහි පැමිණි මොහොතේ පටන් ප‍්‍රභූ (VIP) මට්ටමෙන් සැළකිලි දෙන්නටත්, අමෙරිකානු චිත‍්‍රපට නිෂ්පාදකයන් හා චිත‍්‍රාගාර සමග සාකච්ඡුා ලබා ගන්නටත් මයික් කි‍්‍රයා කළා.

ප‍්‍රමුඛතම චිත‍්‍රාගාර සමාගමක් වූ කොළම්බියා චිත‍්‍රපට සමාගම Columbia Pictures රේ අධ්‍යක්‍ෂවරයා ලෙස තබා ගෙන The Alien නිපදවන්නට කැමැති වුණා. ඒ සඳහා ජාත්‍යන්තර මට්ටමේ ආයෝජනයක් කරන්නට ද ඔවුන් සුදානම් වුණා. ආසියානු චිත‍්‍රපටකරුවන්ට අද මෙන් හොලිවුඞ් පුරයේ දොර ලෙහෙසියෙන් විවර නොවූ ඒ යුගයේ මෙය අසාමාන්‍ය ගණයේ සිදුවීමක්.

එහෙත් එතැන් පටන් ව්‍යාපෘතිය හරිහැටි පෙරට ගියේ නැහැ. එයට හේතු හරියට ම දත් සියඵ දෙනා දැන් අප අතර නැහැ. රේ හා මයික් මේ ගැන වෙනස් ආවර්ජනා ලියා තැබුවා. මෙය කවුද හරි – කවුද වැරදි යන්න අපට තීරණය කළ හැකි තරම් ලෙහෙසි සිද්ධිදාමයක් නොවෙයි.

තිර රචනය ලිවීමේදී රේ හා මයික් හවුලේ වැඩ කිරීම සාර්ථක වූයේ ම නැහැ. දුම්පානය, මධුවිත හා කාන්තා ඇසුරට දැඩි සේ ලොල් වූ මයික් සමග එයට වෙනස් ගති පැවතුම් තිබූ රේ නොපෑහුනා විය හැකියි.

ලන්ඩනයේ සිට ආපසු කල්කතාවට යන්නට සැරසෙන විට මයික් තමන්ට හදිසියේ හවුල් ගිවිසුමක් අත්සන් කරන්නට කීවත් එය නොකළ බව රේ ලියා තිබෙනවා. එය කල්කතාවට එවන්න යයි කියා රේ ඉන්දියාවට ගියා. නමුත් ගිවිසුම ආවේ නැහැ. ටික කලකට පසු රේ මුණගැසීමට ආ කොලම්බියා සමාගමේ නියෝජිතයෙක් රේට කීවේ මේ ව්‍යාපෘතියෙන් කෙසේ හෝ මයික් විල්සන් ඉවත් කළ හොත් එය නොවරදවා ම රූගත කිරීම්වලට යොමු කළ හැකි බවයි.

The Alien චිත‍්‍රපට ව්‍යාපෘතිය සිදු නොවන බව තේරුම් ගත් රේ එය තම සිතෙන් ඈත් කිරීමට කණගාටුවෙන් නමුත් තීරණය කළා. මේ ගැන ඔහු පසුව ලියුවේ මෙලෙසයි. ‘‘වසරක් පමණ මේ ගැන කිසිදු ආරංචියක් ලැබුණේ නැහැ. හදිසියේ ම ආතර් ක්ලාක් මට ලියුමක් ලියා දැනුම් දුන්නේ මයික් විල්සන් හිස මුඩු කොට, දකුණු ඉන්දියාවේ කැලෑවක භාවනා කරන්නට ගිය බවයි. එයට ටික කලකට පසු (ස්වාමි කෙනෙකු බවට පත්) මයික් මට ඉතා කෙටි ලියුමක් ලියමින් තිර රචනයේ හවුල් අයිතිය තමන් අත් හරින බව කීවා.’’

මයික් එය ප‍්‍රකාශ කළේ අමුතු වදන් පෙළකින්. මයික් රේට ලියූ අන්තිම ලිපියේ තිබුණේ මෙපමණයි. ‘‘පි‍්‍රය රාවණා, සීතාව ඔබ රඳවා ගන්න. ඇය මුඵමනින් ම ඔබට හිමියි. ඇය සමග එක්ව මුඵ ලොව ම කුල්මත් කරන්න.’’ : (“Dear Ravana. You may keep Seetha. She is yours. Keep her, and make her and the world happy.“)

මේ අවසන් ලියුම් ගනුදෙනුව සිදුවූයේ 1970දී පමණ විය යුතුයි. ඉනික්බිති වෙනත් චිත‍්‍රපට ගණනාවක් නිපදවීමේ නිරත වූ රේට පිටසක්වලයා ගැන සිතන්නට අවකාශයක් තිබුණේ නැහැ.

1982දී ස්ටීවන් ස්පිල්බර්ග් අධ්‍යක්‍ෂණය කළ E.T. the Extra-Terrestrial  නම් චිත‍්‍රපටයේ ප‍්‍රධාන චරිතය වූයේත් පිටසක්වලින් එන බුද්ධිමත්, මැජික් බඳු චිත්ත බලයන් ඇති හා ඉතා මිත‍්‍රශීලී ජීවියෙක්. ET මුලින් ම හමු වී මිතුරු වන්නේ අමෙරිකානු දරුවන් කිහිප දෙනකු සමගයි. එරට හමුදා නිල තන්ත‍්‍රය ET හසු කර ගන්නට තැත් කළත් ඔහුගේ චිත්ත බලයෙන් හා දරුවන්ගේ උපක‍්‍රමශීලී බව නිසා එයින් ගැලවී යළිත් තමන් ආ ලෝකයට පිටත් වී යාමේ සංත‍්‍රාසමය කථාව මේ චිත‍්‍රපටයේ දිග හැරෙනවා.

ET නිපදවා ප‍්‍රදර්ශනයට මුදා හරින තුරු මේ ගැන කිසිවක් රේ දැන සිටියේ නැහැ. එය නැරැඹූ පසු මේ කථාව තමන් දශක දෙකකට පෙර ලියූ ‘බන්කුබාබු බන්දු’ ළමා කථාවට බෙහෙවින් සමාන බව රේ වටහා ගත්තා. මේ පසුබිම දැන සිටි ඉන්දීය චිත‍්‍රපට විචාරකයන් හා මාධ්‍යවේදීන් ද මේ සමානකම ප‍්‍රසිද්ධියේ පෙන්වා දීමට පටන් ගත්තා.

ඉන්දීය මාධ්‍ය අමතා රේ කීවේ: ‘මා කොලම්බියා චිත‍්‍රපට සමාගමට ලියා දුන් තිර රචනයේ කෙටුම්පත හොලිවුඞ් පුරයේ එවකට සංසරණය වූ බව දන්නවා. ඒ කථාව හා ET අතර සමානකම් බොහෝයි. මෙය අහඹු සිදුවීමක් කියා බැහැර කරන්නට අමාරුයි.’

මේ වාර්තා ඇසූ ස්පිල්බර්ග්, තමා කිසි දිනක The Alien තිර රචනය දැක නැති බවත්, ඒ ගැන කිසිවක් අසා තිබුණේවත් නැති බවත් අවධාරණය කළා. ‘‘එම තිර රචනය හොලිවුඞ් ආ කාලයේ මම උසස් පෙළ පාසල් සිසුවෙක්. මා මේ ගැන හාංකවිසියක්වත් දැන සිටියේ නැහැ!’’

කෙසේ වෙතත් 1960-70 දශකයේ The Alien චිත‍්‍රපටය නිපදවූවා නම් එයට යම් සමාන කථා පුවතක් රැගත් ET චිත‍්‍රපටය මෙතරම් ජනපි‍්‍රය හෝ නැවුම් හෝ නොවන්නට හොඳට ම ඉඩ තිබූ බව මැදහත් විචාරකයෝ කියනවා.

(1979දී රිඞ්ලි ස්කොට් නම් බි‍්‍රතාන්‍ය සිනමාකරුවා තැනූ Alien චිත‍්‍රපටය හා එහි අනුගාමී කෘතීන් අපේ කථාවට කිසිසේත් සම්බන්ධයක් නැහැ.)

Continued: සිවුමංසල කොලූගැටයා #151: පිටසක්වලයාගේ අකරතැබ්බය: සත්‍යජිත් රේ නොහැදු චිත‍්‍රපටයේ කථාව – 2