This week, my Ravaya Sunday column (in Sinhala) carries the third and concluding part of my long exchange with the late Dr Ray Wijewardene, agro-engineer turned farmer and a leading practitioner in conservation farming in the humid tropics. Today, we discuss soil conservation in Sri Lanka’s hill country, restoring shifting (chena) cultivation to its original method, and how small farmers can become more resilient to market forces.
Part 1: සිවුමංසල කොලූගැටයා #130: “හරිත විප්ලවය නිසා අපේ ගොවිතැන මංමුලා වුණා!” – රේ විජේවර්ධන
Part 2: සිවුමංසල කොලූගැටයා #131: රේ විජේවර්ධනට ‘හූ’ කියූ අපේ පරිසරවේදියෝ
See original English interview published online as: Who Speaks for Small Farmers, Earthworms and Cow Dung?
අපේ රටේ වන විනාශයට, පස සෝදා පාලූවට හා ඉඩම් මුඩුබිම් බවට පත් වීමට හේන් ගොවිතැන විශාල වශයෙන් වග කිව යුතු යයි සමහර විද්වතුන් අතර මතයක් තිබෙනවා.
වාරි ජලය මත නොයැපී, වැසි දියෙන් හා භූගත ජලයෙන් කෙටි කාලීන බෝග වගා කිරීමෙන් මෙරට ආහාර බෝග ගණනාවක් නිපදවා ගන්නවා. මේ හේන් ගොවිතැනෙහි යෙදෙන්නේ කුඩා පරිමාණයේ ගොවීන් හා ගෙවිලියන්. ඔවුන් බොහෝ දෙනා දුගී බවින් මිරිකුණු, ජීවිකාව සඳහා වෙනත් විකල්ප සොයා ගත නොහැකි වූ අය.
හේන් ගොවීන්ට අවශ්‍ය මග පෙන්වීම දෙනවාට වඩා ඔවුන් හෙළා දැකීම ලෙහෙසියි. එහෙත් ඔවුන්ගේ ප‍්‍රශ්න ගැන සානුකම්පිතව බැලීමට ආචාර්ය රේ විජේවර්ධන (1924-2010) සමත් වුණා.
1995 අගදී ඔහු සමග මා කළ දීර්ඝ සම්මුඛ සාකච්ජාවේදී හේන් ගොවිතැන ගැනත් අපි කථා කළා. එහි සිංහල අනුවාදයේ අවසන් කොටසින් අද එම මාතෘකාවත්, සුඵ ගොවියාට වෙළඳපොල ආර්ථිකය තුළ මතු වන අභියෝග ගැනත් විග‍්‍රහ කරනවා.
නාලක: වනාන්තරවලට සමහර ලක්‍ෂණ ගොවිබිම්වලට හඳුන්වා දෙන කෘෂි වන වගා (agro-forestry) සංකල්ප ඔබ අත්හදා බලා තිබෙනවා. මොකක්ද මේ? එය අපේ ගොවීන්ට අදාල ද?
රේ: එක ම ගොවිබිමෙහි කෙටිකාලීන වගේම දිගුකාලීන බෝග ද එකවර වැවීමේ ක‍්‍රම ගණනාවකට පොදු නමක් තමයි කෘෂි-වන වගාව කියන්නේ. මෙය අපේ ගොවිතැනට අඵත් දෙයක් නොවෙයි. ඝර්ම කලාපීය ගොවියෝ මෙය සියවස් ගණනාවක් කළ දෙයක්. අපේ පාරම්පාරික කුඹුරුවල පවා ලොකු ගස් වැවෙන්නට ඉඩ දුන්නා. ලොකු ගස් සෙවනේ කුඩා පඳුරු ශාක වැවීම හේන්වල නිතරම කරනවා. සමහර වෙලාවට සත්ත්‍ව පාලනයත් ඒ බිමෙහි ම කැරෙනවා.
මෑතක් වන තුරු කෘෂි පර්යේෂකයෝ මෙබඳු සමෝධානිත වගා ක‍්‍රම ගැන අවධානයක් යොමු කළේ නැහැ. වන නිලධාරීන් ඉතා පටු විදියට ඔවුන්ගේ රාජකාරිය විග‍්‍රහ කළේ කිසිදු ගම්වැසියකුට වන බිමකින් කිසිවක් වවා ගන්නට හෝ උකහා ගන්නට හෝ නොදිය යුතුය කියායි! වන දෙපාර්තමේන්තුව හා කෘෂිකර්ම දෙපාර්තමේන්තුව එකිනෙකා සමග කථාබහ කළේත් කළාතුරකින්. කෘෂිකර්ම නිලධාරීන් ආහාර වැවීම ගැන පමණක් සිතු අතර වන නිලධාරීන් දැව නිෂ්පාදනය ගැන පමණක් සිතුවා. මේ දෙක හිතකර ලෙස බද්ධ කළ හැකි බව විද්වතුන් හා නිලධාරීන් තේරුම් ගත්තේ මෑතදීයි. 1970-80 දශකවලයි.
වගා බිමක ලොකු ගස් වැවූ විට ඒවායේ මුල් පොළවේ ගැඹුරට විහිද ගොස් යට තිබෙන සාරවත් බව උඩට ඇද ගෙන එනවා. ටික කලකට පසු වියලි කොළ හා අතු රිකිළි ලෙස එය මතු පිටට එකතු වනවා. මේ සරුබව චකී‍්‍රකරණය (recycling of fertility) නිසා පිටතින් පොහොර යෙදීම අවම කොට එම බිමෙහි නොයෙක් බෝග වැවිය හැකියි.
ඔබේ දිගු කල් අධ්‍යයනවලට අනුව ඝර්ම කලාපීය ගොවිතැන්වලදී මතු වන ප‍්‍රධානතම ගැටඵව කුමක්ද?
ලොව පුරා හැම ගොවියා ම මුහුණ දෙන ගැටඵ දෙකක් තිබෙනවා. එනම් පසේ සරුබව සුරැකීම හා වල් පැළෑටි පාලනය.
ශී‍්‍ර ලංකාවේ මධ්‍ය කඳුකරයේ හැම වසරක ම පස සෝදායාම නිසා සැළකිය යුතු බිම් ප‍්‍රදේශයක් මුඩුබිම් බවට පත්වනවා. සොබාවයෙන් ම සෝදාපාඵවට නැඹූරු වූ බෑවුම් සහිත බිම්වල වැරදි ගොවිතැන් ක‍්‍රම නිසා පස සෝදා යාම උග‍්‍ර වනවා.
මතුපිට සරුසාර පසේ එක් මිලි මීටරයක් සෝදා ගෙන ගිය විට හෙක්ටෙයාරයකට (අක්කර 2.5 කට) සරුපස ටොන් 13ක් ඉවත යනවා. මෙය ලොකු හානියක්. මා දැන ගත් ආකාරයට අපේ කඳුකරයේ සමහර ප‍්‍රදේශවල සාරවත් උඩුපස සෙන්ටිමීටරයකට වඩා වසරකට සෝදා ගෙන යනවා. මේවා දිය පහර හරහා ගොස් රැදී එකතු වීම නිසා වාරිමාර්ග හා ජලාශ පිරී යන්නට හැකියි.
දැනටමත් (1995) මෙසේ රොන්මඩ තැන්පත් වීම (sedimentation) නිසා මහවැලි ජලාශ හා ඇල මාර්ගවලට ද ප‍්‍රශ්න මතු වෙලා. මේ නිසා කඳුකරයේ පස සෝදායාම වැළැක්වීම (අඩු තරමින් අවම කිරීම) බිමේ සරුබව රැක ගන්නට මෙන් ම වාරි කර්මාන්තවලටත් ඉතා වැදගත්.
ඝර්ම කලාපීය රටවල පස කිසි විටෙකත් නිරාවරණය වීමට ඉඩ නොදිය යුතුයි. කුඹුරු යායක් වතුරෙන් වැසී තිබීම කමක් නැහැ. උඩරට බිම් පෙදෙස් තෙත කොළ රොඩු වලින් වැසී තිබීම ද ප‍්‍රවිශම්කාරීයි. එහෙත් නිරාවරණය වූ පසට නම් ඉඩ දෙන්න එපා! අපට ලැබෙන ප‍්‍රබල වැසි සමග එය සෝදා යන්නේ ඉක්මනින්.
කඳුකරයේ මෙන්ම වෙනත් ප‍්‍රදේශවල ද පස සෝදා යාමට සහ මුඩුබිම් බිහි වීමට සමහරුන් දොස් තබන්නේ හේන් ගොවීන්ටයි. නමුත් ඔබ එයට එකග නැහැ. ඔබේ විග‍්‍රහය කුමක් ද?
වැසි දියෙන් ගොවිතැන් (Rain-fed farming) වනාන්තර හා ගොවිබිම් එක් කිරීමේ ලෝකයේ පැරණි ම සම්ප‍්‍රදායයි. ආරම්භයේදී වනයක ගස් ඉතිරිව තිබියදී අතු ඉති පමණක් කපා දමා, බිමට හිරු එළිය වැටෙන්නට ඉඩ සලසා කෙටි කාලීන බෝග වැවීම කළා. මහ වන ගස්වලින් යම් තරමක සෙවන ලබා දීම වගේ ම ඒවායේ මුල් හරහා ගැඹුරු පොළවේ ඇති සාරය මතුපිටට ගෙන ඒම ද සිදු කෙරුණා. කන්න කිහිපයක් මෙසේ වගා කිරීමෙන් පසු එම බිමෙන් ගොවීන් වෙන තැනකට ගියේ එම බිමට පුනර්ජනනය වීමට ඉඩ දෙන්න.
හොඳ හේන් ගොවීන් කිසි දිනෙක මුඵ වනය ම හෙළි කළේ නැහැ. කපා දමනු ලැබූ අතු ඉති පමණක් ඇතැම් විට යාන්තමට ගිනි තැබුවා. එහෙත් කිසි විටෙක මුඵ යායට ගිනි පැතිරෙන්නට ඉඩ දුන්නේ නැහැ. ඝර්ම කලාපීය රටවල සාම්ප‍්‍රදායික ගොවීන් ඔය අමන කි‍්‍රයාව කළේ නැහැ. නමුත් පසු කාලීනව ලෝක බැංකව වැනි ආධාර ආයතන මගින් වැරදි උපදෙස් දෙනු ලදුව නිල වශයෙන් මහා පරිමාන වන බිම් ගිනි තබා ගොවිබිම් ඇති කිරීම සමහර රටවල සිදු වුණා.
අන් හැමදෙයක් ම වගේ හේන් ගොවිතැනත් මෑත දශකවලදී ‘පාදඩකරණය’ වී තිබෙනවා. සමශීතොෂණ රටවල ගොවිතැන් කිරීම සඳහා මුළු වගා බිම හෙළි කිරීමේ (Open Field) සංකල්පය ගෙඩි පිටින් අපේ ඝර්ම කලාපීය රටවලත් අපේ ම අඳබාල ‘විශේෂඥයන්’ විසින් නිර්දේශ කරනු ලැබුවා!
සාම්ප‍්‍රදායිකව හේන් ගොවි බිමක් කන්න කිහිපයකට පසු පුරන්වීමට අත්හැර දැමීම සිදු කෙරුණා. එහෙත් ජනගහන වර්ධනය හා ඉඩම් හිගවීම හමුවේ පුරන් කාලය එන්න එන්න ම කෙටි වූවා. මුලදී වසර 10ක් පමණ විහිදුණු හේන් බිමක පුරන් කාලය දැන් වසර 3ක් හෝ ඊටත් අඩු වී තිබෙනවා.
හරිහමන් පුරන් කාලයකට ඉඩ දෙමින්, මුළු බිමටම ගිනි නොතැබීමට වග බලා ගනිමින් හේන් ගොවිතැන කිරීමේ වරදක් හෝ හානියක් හෝ තිබුණේ නැහැ. අද බොහෝ විට ඇත්තේ නිසි හේන් ගොවිතැන නොවෙයි, හැකි තාක් ඉක්මනින් හැකි තාක් බිමෙන් උකහා ගෙන එය මුඩු වීමට ඉඩ හැරීමේ ගිජු හා අදුරදර්ශී ගොවිකමක්!
සමහරුන් නිර්දේශ කරනවා හේන් ගොවිතැන නීතියෙන් තහනම් කළ යුතුය කියා. ඔවුනට අනුව හේන් ගොවියා දුෂ්ටයෙක්. ඒත් ඔබ එයට එකඟ නැහැ.
මේ පණ්ඩිතයන්ට සැබෑ ලෝකය ගැන නොතේරීම තමයි මෙතැන තිබෙන ලොකුම ප‍්‍රශ්නය. හේන් ගොවිතැන යයි අද අප දකින භූමි පරිභෝජනය ක‍්‍රමය තනිකර නීතිරීති වලින් හෝ දඩුවම් වලින් පාලනය කළ නොහැකියි.
වැසි දියෙන් කරන ගොවිතැන අපේ රටේ සැලකිය යුතු ආහාර බෝග නිෂ්පාදනයක් කරනවා. එමෙන්ම ලක්‍ෂ සංඛ්‍යාවක් අපේ ජනතාවට ජීවිකාවක් සපයනවා. මේ අය බහුතරයක් දෙනා ඉතා දුගී දුප්පත් මිනිසුන් හා ගැහැණුන් මෙම යථාර්ථය පරිසරවේදීන්ට හා අනෙක් විශේෂඥයන්ට නොපෙනෙවා විය යුතුයි.
හේන් ගොවිතැනේ සැබෑ ගති සොබා නොදත් විවේචකයන් එයට දොස් කියතත් අද සැබෑ හේන් ගොවිතැනට යළි යොමු විය හැකි නම් එය වැසි දියෙන් ගොවිතැන් කිරීමේ ප‍්‍රශස්ත හා සියවස් ගණනාවක් අත්දුටු ක‍්‍රමයක්. වාරි ජලය රටේ හැම තැනකට ම සම්පාදනය කිරීම අපහසුයි, වියදම්කාරීයි. මේ නිසා වැසි දියෙන් කාර්යක්‍ෂමව කරන ගොවිතැන් ද අපට අවශ්‍යයි.
මෙය කළ හැක්කේ කෙලෙස ද?
අපේ සංවර්ධන ප‍්‍රතිපත්ති හා කෘෂි ප‍්‍රතිපත්ති තීරණය කරන ඇත්තන්ට ලොකු අභියෝගයක් තිබෙනවා. එනම් තැනින් තැන යන (හේන් යයි තවමත් හඳුන්වන) වැසි දියෙන් කරන ගොවිතැන වඩාත් තිරසාර කිරීම. අමාරු වුවත් එය කිරීම හරහා අපේ රටේ පසේ සරුබව විනාශ වන්නට නොදී, ඉඩම් මුඩු වීමට නොදී රැක ගත හැකි වෙනවා.
මෙය කළ හැකි එක් ක‍්‍රමයක් නම් ඉක්මනින් වැවෙන වාතයේ ඇති නයිට‍්‍රජන් උරා ගෙන එය පසට එකතු කිරීමේ සොබාවික හැකියාව තිබෙන ගස් (Nitrogen-fixing plants), වගා බිම්වල වැවීමයි. එයින් පසේ සරුබව වැඩි කරනවා. බෝග වගාව යනු පසේ සාරය පිටතට යාමයි. එය නැවත පසට එක් කිරීමට එක්කෝ පොහොර දැමිය යුතුයි. නැත්නම් ග්ලිරිසීඩියා, ඉපිල්-ඉපිල් වැනි ගස් වැවීම හරහා සොබාවික පොහොර නිපදවීම කළ යුතුයි.
SALT ක‍්‍රමයේදී අප කරන්නේත් මෙයයි. පස සරුසාර කරනවාට අමතරව පස සෝදා යාම ද එමගින් අවම කරනවා. මෙසේ ආහාර බෝගවලට කිසිදු බාධාවක් නොකර වගා බිම්වල වැවිය හැකි හිතකර ගස් විශේෂ ගණනාවක් හඳුනාගෙන තිබෙනවා. මේ දැනුම හා ශිල්පක‍්‍රම අපේ සුළු ගොවින් අතරට ඉක්මනට ගෙන යා යුතුයි.
ඝර්ම කලාපීය රටවල කුඩා පරිමාණයෙන් ගොවිතැන් කරන සුළු ගොවීන් තම රටවල් තුළ හා ලෝක මට්ටමින් කි‍්‍රයාත්මක වන වෙළඳපොළ ප‍්‍රවාහයන්ගේ සිරකරුවන් වී සදහට සිටිය යුතු ද?
නැහැ! මගේ නිරීක්‍ෂණය හා තර්කය නම් සැබෑ වෙළඳපොළ ප‍්‍රවාහයන් කි‍්‍රයාත්මක නොවන නිසා ගොවීන්ගේ ඉරණම වඩාත් අසරණ වී ඇති බවයි. දියුණු රටවල මෙන් ම අපේ වැනි රටවලත් රජයන් විසින් ගොවීන්ට විවිධාකාර සහනාධාර දෙනවා. යහපත් අරමුණුවලින් වුවත් මේ සහනාධාර නිසා වෙළඳපොළ විසමතා හට ගන්නවා. අවසානයේදී එයින් ගොවියා හා පාරිභෝගිකයා අතර තිබිය යුතු තුලනය බිඳ වැටෙනවා.
මෙය වඩාත් ප‍්‍රබලව පෙනෙන්නේ ගෝලීය මට්මමේදීයි. දියුණු රටවල් ඩොලර් කෝටි ගණනින් වාර්ෂිකව තම ගොවීන්ට සහනාධාර දෙනවා. (එයට පසුබිම් වන දේශීය මට්ටමේ දේශපාලන හෝ මානුෂික හේතු තිබෙනවා.) නමුත් සැබෑ නිෂ්පාදනය වියදමට වඩා අඩු මිලකට ඔවුන්ගේ නිෂ්පාදන/ඵලදාව ගෝලීය වෙළඳපොළට එනවා. එවිට ඒ හා සමාන සහනාධාර නොලබන අපේ වැනි රටවල ගොවීන් වවන දේට ලෝක වෙළඳපොළේ තරග කළ නොහැකි වනවා.
සහනාධාරවලට අමතරව දියුණු (ඇමරිකාව, රුසියාව, කැනඩාව වැනි) විශාල රටවලට තව වාසියක් තිබෙනවා. ඔවුන්ගේ ගොවිබිම් හා ගොවිපළ විශාලයි. එසේ ම යාන්තී‍්‍රකරණය වැඩියි. ඵලදාව අධික කර ගත් විට එක් කිලෝවක් නිපදවීමේ නිෂ්පාදන මිළ බෙදී යනවා (economies of scale). ඒ පරිමානයට අපේ රටවල කුඩා ගොවීන්ට තරග වදින්නට බැහැ.
මේ වාසි සමග දියුණු රටවල නිපදවා ගෝලීය වෙළෙඳපොළට පිවිසෙන ආහාර හා අනෙකුත් ගොවි නිෂ්පාදන අපේ රටවල වෙළඳපොළටත් එවනවා. විවෘත ආර්ථිකයේ හැටි එහෙමයි. එසේ එන සමහර දේ (උදා. තිරිගු පිටි, කිරිපිටි) ආදිය සමග අපේ දේශීය නිෂ්පාදනවලට මිළ අතින් තරග කළ නොහැකියි.
අපේ දේශීය ගොවිතැනේ නිෂ්පාදන වියදම් නිතිපතා ඉහළ යනවා. එහෙත් එයට සාපේක්‍ෂව වෙළඳපොළ මිළ ඉහළ යන්නේ නැහැ. මේ නිසා ගොවිතැනෙන් ගොවියාට ඉතිරි වන ලාබය ටිකෙන් ටික අඩු වී සමහර අවස්ථාවල නැති වී යනවා. ගොවීන් ණයබරිත වන්නේ එවිටයි. එය ඉතා සුලබයි.
අපේ ගොවීන් හා දේශීය වෙළෙඳපොළ ගැන ඔබේ විග‍්‍රහය කුමක්ද?
ආසියාවේ වෙනත් දියුණු වන රටවල මෙන්ම ශී‍්‍ර ලංකාවේ ද කුඩා පරිමාන ගොවීන්ගේ ගැටඵ එක සමානයි. ගොවි නිෂ්පාදිතයට හරිහමන් මිළක්, සාධාරණ මිළක් ලබා ගැනීම ඔවුන්ට ප‍්‍රශ්නයක් වී තිබෙනවා.
මගේ විග‍්‍රහය නම් නගරයේ පාරිභෝගිකයා සතුටු කිරීම සඳහා ගමේ ගොවියාට සරිලන මිළක් නොදීම අනුවණ කි‍්‍රයාවක් බවයි. වඩා ඉහළ මිළක් ගොවීන්ට ලැබෙන විට ටිකෙන් ටික ඔවුන්ගේ අතමිට සරු වනවා. ගැමි ආර්ථිකය වඩාත් දියුණු වනවා. එයින් තවත් විපාක හට ගන්නවා. උදාහරණයක් හැටියට ආදායම්/රැකියා අවස්ථා සොයා ගෙන ගමෙන් නගරයට සංක‍්‍රමණය වීම අඩු වනවා. එවිට නගරයේ තදබදය තරමක් දුරට හෝ සමනය වනවා. මෙසේ දිගුකාලීන හා ක‍්‍රමීය මට්ටමේ දැක්මක් අපට නැතිවීම අවාසනාවක්.
Open Minds! (formerly: Moving Images blog) 
හේන් ගොවිතැන ගැන ධනාත්මක යමක් කියවූ මුල්ම අවස්තාව. අපිට ඉගැන්වූ ආකාරයට හේන් ගොවියා යනු වෙඩි තබා මරා දැමිය යුතු තරමේ අපරාධකාරයෙක්.
@Wanni,
Lankan society is full of myths and half-truths that are uncritically peddled by teachers among others. Many have lost the ability to think for themselves or question ‘certain certainties’. This is why open-minded people like Ray were so precious and why I’m doing my best to get his thinking out to the wider Lankan public.
Spread the word! Chena farmer is not a criminal.
This really an interesting as well as important analysis. While we are promoting this ideas, we need to find practical ways to implement this kind of progressive ideas. It is simply a political struggle. Thank you Nalaka for your invaluable effort we should also thanks to Dr Ray Wijewardena for his progressive intellectual works.